Հակոբ Մովսես |Փոքր Մհերի տեսության արժանացած

Իր այս զարմանալի վեպի ելակետի մասին Լևոն Խեչոյանը մի երկու «գիտական» բացատրություն հենց սկզբում է շարադրում («Ժխտելով կոլեկտիվ հավաքականության կատարելության հասցված ինքնապահպանության բնազդները` [Մհերը] փորձում էր մի անձնավորության ներաշխարհում որոնել հավերժական արժեքների չափանիշները»), մի քանիսն էլ գրողական հնարանքով հընթացս փռված են այստեղ-այնտեղ, բայց մենք, որ գիտենք մի տեղ նրա մեջբերած Խորենացու դատողությունը իր լսած և վերաշարադրած ասքառասպելների մասին (քերթողահայրը դրանք «վեպ» է անվանում)` «Թեև առասպել, բայց հեռու չէ ճշմարտությունից»` այն կարող ենք մի փոքրիկ վերափոխմամբ հղել նաև ավելի քան տասնամյակի ընթացքում ստեղծված իր այս ստեղծագործությանը` «թեև գրականություն, թեև վեպ, բայց»… Բայց ի՞նչ:
Մեր էպոսի հերթական վարպետ վերաշարադրա՞նք, որ արձակ և չափածո արել են շատերը, ոմանք` նրա ընթերցումը պարզունակացնելով, ոմանք էլ նրան հաղորդելով այս կամ այն գիծը և մոտիվը, որն ընդամենը գիծ և մոտիվ է, ո՛չ ավելին: Գրքի ձեռագիրն ընթերցելիս ես անընդհատ հիշում էի Հովսեփի և նրա եղբայրների մասին գերմանացի գրողի եռագրության հետ կապված պատմությունը. վեպի մեքենագրուհին վերջին բառը դնելուց հետո շրջվել է կողքը նստած հեղինակին և բացականչել. հիմա ես հասկացա, թե այդ ամենը ինչպե՜ս է եղել: Այս երկը, գզրարների և գուսանների համքարություններում ժամանցի համար պատմվող թեթև պատմությունների փոխարեն, մեր ազգային վեպի ներըմբռնողական ընկալման մի առաջին քայլ է, որի ժամանակ մեր հրաշապատումն ու հերոսապատումը հրաշքով ու հերոսականությամբ ողողելուն ընթեր` այս անգամ մեզ ողողում է իր խորհրդածիսական կամ գաղտնախորհրդային մտածությամբ, ինչըը թույլ կտա մեր էպոսը հասկանալ արդեն իբրև մեր էության գաղտնագիր:– Հակառակ հայրենասիրական պոռոտախոս գոռում-գոչյունների, տարատեսակ հայտարարությունների և զանազան աղաղակների, հակառակ հայրենիքին քսմսվողների վիթխարի բանակի` Լևոն Խեչոյանը իր այս վեպում Հայրենիքի հետ հաղորդակցվելու և նրա հետ միավորվելու համար` նրա դռան շեմին նստած նրա Պահապանի թույլտվությունն է աղերսել:
Դժվար է ասել` այս ստեղծագործությունը վե՞պ է, դասախոսություն-հետազոտությո՞ւն, ինչպես հեղինակն է ներկայացնում, մեր օրերի իրողություններով համեմված էպոսի վերաշարադրա՞նք, խոհագրությո՞ւն, հասարակագիտական ուսումնասիրությո՞ւն, ինչպես որ դժվար է ասել, թե ինչ է Ալ. Թամանյանի գլուխգործոցը` բե՞րդ, եկեղեցի՞, ամրո՞ց, դղյա՞կ, թե՞ թատրոն: Վեպի խորություններում հոսող գոլֆստրիմները, ստորջրյա հոսանքները և տեսանելի ու անտեսանելի մյուս հոսքերը, որոնք բոլորը մեր պատմության և էության արտացոլումներն են, մեր լինելության հիմնախնդիրներով ծփացող մի համայնապատկեր են կազմում: Իբրև տեքստ` այն մեր նորագույն արձակի վարպետների տեքստերի կողքին միտում է այն տիրույթին, որը մենք «մեծ գրականություն» ենք անվանում: Բայց դրա հետ միասին առկա է նաև մի ուրիշ, միանգամայն այլ բան. մեր ազգային վեպի իր այս մեկնաբանությամբ` Լևոն Խեչոյան գրողը ոճի, գեղեցիկ պատումի և առինքնող բառապաշարի իր բույնը գոհ քաշվելու փոխարեն մրջյունի պես շրջել է պատումից պատում, հարյուր հիսունից ավելի պատումների մեջ շյուղ առ շյուղ փնտրել է իր այն պատումը, ինչը մեր դեմ բացել է իր ժողովրդի, իր ազգի ու ցեղի («Էդ իմ ցեղի ձենն էր եկավ»), իր Տան` Ջոջանց Տան անխորտակության կարոտալի այս որոնումը, որով մեր անցյալի, ներկայի և գալիքի մի նոր քննարկում, հեռանկար և պատկեր է նշմարվում:
Ժամանակ է պետք այս վեպի` ասածս բոլոր հոսանքները (և հակահոսանքները) նկատելու և հասկանալու համար, դա տաս-տասնհինգօրյա կարճ մի ժամանակահատվածի բան չէ:– Վերցնենք, օրինակ, և հարց տանք, թե ինչո՞ւ է վեպը դասախոսողը, կենցաղային և առօրյա խնդիրների ու հարաբերությունների մեջ մինչև կոկորդը խրված հետազոտողը, մի խոսքով` հիմա էլ «սև հիվանդության դեմ քսելոդայով, ավաստինով» կռվող նրա հեղինակը մի տեղ իր ուսանողների և առանձնապես «ժամանակակից գաղափարների» մարտիկ Վիկտորի կողմից արժանանում «արցախյան երկրորդ» և մեր գալիք հերթական կենացմահու բոլոր պատերազմների համար ուսանող հավաքագրողի խռովարար գնահատությանը (արդյոք պատահակա՞ն է նրա անունը Վիկտոր, ասել է թե` Հաղթանակ, և եթե դա է մեր այսօրվա հաղթանակը, ուրեմն մենք հասկանում ենք, որ դա ոչ թե հաղթանակ է, այլ իսկական վիկտոր):– Վեպի կարևոր մի գիծը այն վերաբերմունքն է, որը մենք ունենք մեր մեջի Դավիթի և Փոքր Մհերի հանդեպ` փորձելով նրանց հանել տեսլականի իրենց ոլորտից և նրանց տեղադրել նրանց «երկրորդ գալստյանը» անհարիր այլևս «հակասական կերպարների» մեջ:– «Մեր գլխավերևում մեկ անգղի, մեկ արծվի, մեկ էլ հրագույն խաչաթև թռչնի կերպով անընդհատ պտտվող» մի պատկեր մեզ շարունակ մատնացույց է անում նաև հակասականության մեր պատմությունը` շարունակ նույն պատմությունը, որում մեր հոգու Մատղավանքը մատնավանք է դառնում…
Այդ նրա՞ն է պատմվում այս վեպը, այդ նրա՞ն է այսօր ասվում, նրա՞ն է դասախոսվում սանասա-րբաղդասարյան, դավիթյան և մեծ ու փոքր մհերյան քառապետական այս խորհրդաբանությունը, որի բուն ասելիքը արդեն պարզից էլ պարզ է, քանզի մեր ասքն անթաքույց հենց դա է ասում, որ մենք մեր սերմի ապօրինի զեղումից ենք սպանվելու, որ մեզ միայն և միայն մենք կարող ենք դարանակալել և կործանել, եթե մեր ուժը տալիս ենք մեր բնազդների խավարչտին եղեգնուտներում մշտապես դարան մտած մեր ապօրինուն և ընդոծինին և ոչ թե այն քամու նման մեր արտերի վրա ենք շնկշնկացնում: Դա էլ մեզ հուշում է մեր դառը պատմությունը, նրա ջրերին Շրջողը, որը Մոր պատկեր ունի, և որի անունը մեզ համար մի պարագայում հենց Մայր Հայաստան է, և մի՞թե այդ նա չէ, որ այս վեպով ահա դարձյալ շշնջում ու շշնջում է մեր ականջին, թե «քո կորուստը քեզնից է»:
Իր վեպում Լևոնը գրում է. «…ազգային վեպը պիտի ո՛չ որպես ավանդություն ընկալվեր, ո՛չ էլ միջնադարյան գզրարների դասի հորինած զվարճալի ժամանցային պատմություն, այլ Հայասա երկրի, հետո էլ Ուրարտու պետության հավատամքի սուրբ գիրք»: Այս մոտեցումը, մեր հոգու և էության գանձարանի տեղը մատնանշելու իր ուղեցուցմամբ (քանի որ, համոզված եմ, այնտեղ են թաքնված մեր բոլոր արքետիպերը, և այնտեղ հանդես եկող բոլոր հերոսներն ու անգամ իրավիճակները նաև թաքնված արքետիպեր են), ինձ համար նաև ելակետային մեթոդաբանական կռահման նշանակություն ունի:– Բանն այն է, որ քրիստոնյա աշխարհի մշակույթները սեմական Հին Ուխտի և նրա նահապետ ու թագավոր կերպարների կողքին միաժամանակ իրենց նախաքրիստոնեական շրջանի գրավոր և բանավոր հուշարձաններում` կավե պնակիտներին, քարե արձանագրություններում, առասպելներում, էպոսներում, սագաներում, ասքերում և ամենուրեք ման եկան և գտան այն ճառագումները, որոնք իրենց տեղերում այլ բան չէին, քան վերոհիշյալների նման Նոր Ուխտի սաղմերն ու ծիլերը կրողները և նրա Եկվորին սպասողները, ում նրանք չէին տեսել, բայց մի բագինի վրա կռահված «Անծանոթ Աստծուն» (Գործք 17, 23) մակագրությամբ ի սկզբանե տեսանում և տեսանում էին, և ում մասին սբ առաքյալի մոնումենտալ խոսքը` «ում դուք առանց ճանաչելու եք պաշտում», կարող է վերաբերվել նախաքրիստոնեական ողջ մշակույթին և բոլոր բանահյուսություններին: Այդ պաշտամունքն է պահել տվյալ էթնոսի բերանից բխած էթոսը: Այն աննման է: Եվ դա է, որ համանմանը դարձնում է աննման: Դրանից ելնելով է, օրինակ, Վարդգես Սուրենյանցը կերտել Աստվածամոր և Մանկան նույն, համընդհանուր նվիրական և ընդհանրական սուրբ, բայց արդեն մեր «պատկերն ու նմանությունն» առած պատկերքը` համատիեզերական վերացական տարածության և ժամանակի մեջ նրանց տեղայնացնելով այն տեղով և ժամանակով, որը դեռ Արիստոտել փիլիսոփան «տոպոս» խորհրդավոր բառով էր կնքել, և որն էլ միայն կարող է բռնելի գույն և բույր հաղորդել մեր կերպարներին, նաև այս առումով մեր հավատը պոկել վերացականությունից և մարմնավոր դարձնել կոնկրետ մեր տարածությամբ, որը մենք Հայրենիք ենք անվանում, և կոնկրետ մ ե ր ժամանակով, որը մենք մեր պատմությունն ենք համարում:– Այս առումով Լևոն Խեչոյանի վեպը մեր ողջ նախաքրիստոնեական ասքը իբրև մ ե ր Հին Ուխտ դիտարկելու հնարավորություն է հուշում:
Այս առումով մեր էպոսի այս խեչոյանական` մասնակցային պատումը (ասում եմ` մասնակցային, քանի որ վեպի առինքնող ավարտում, ի հեճուկս բոլոր նրանց, ովքեր շարունակ «ուզում են ապացուցել Մհերի մեռած լինելը», հեղինակը «անձամբ» է հանդիպում «Ագռավաքարի նախամայր արգանդում» փակված «այսօր էլ դեռ կենդանի» Մհերին,– վեպն այնքան գեղեցիկ և համոզիչ է հյուսված, որ անհնար է դրան չհավատալը, թեև, ինչպես վեպի` երազի և իրականության սահմանագծին գրված ավարտին մի տեղ հեղինակն ինքն է ակնարկում, բացառված չէ, որ հենց Մհերն է իր երազի մեջ տեսնում հեղինակին և նրա այս վեպը) շեշտը – ինչպես վեպի հենց վերնագիրն է հուշում – դնում է մեր հոգու անվանադիրներից (էպոնիմներից) ամենաառեղծվածայինի` Փոքր Մհերի վրա, կերպար, ում ես կանվանեի մեր հոգևոր-մշակութաբանական «Քրիստոսի ծննդից առաջն ու հետոն», առաջը` որովհետև նա ծնվում է ողջ նախաքրիստոնեական շրջանում կաթիլ առ կաթիլ հավաքված Քրիստոսի ընծայի` Ես-ի ֆիզիկական խորհուրդը` արյան պուտը ափի մեջ, հետոն` որովհետև նա տարին բոլորող չորս եղանակները ներառող ճյուղերից չորրորդում իր չորրորդ պորտ լինելով` ավարտում է ֆիզիկական սերնդագործությունը – Մհերը որդի չի ծնում – և սկսում է հոգևորը, որտեղ նա որդեծնության կարիք չունի, քանզի ներկայի մեջ այլևս ինքն է իր Հայրը և գալիքում ինքը պետք է ծնի իրեն` իբրև իր Որդուն:
Այդ ի՞նչ վեմ ու քար է, հին աշխարհի սրբազան թռչունի հետ կապված ի՞նչ Ագռավաքար, որի մասին անընդհատ գրում է Լևոն Խեչոյանը, չլինի՞ թե դա Արարատի գագաթին հանգրվանած տապանի մի տարբերակն է, իսկ գուցե դա պարզ մի հիշեցում է այն հայտնութենական տեսիլքի, որում երկնքի և երկրի Արարիչը հետ է կանչում իր տիեզերքը, ինչպես օվկիանոսի անիմանալի խորխորատներում ապրող իր ապիստոգրամուս ձուկն է իր ձագերին վտանգի պահին հետ կանչում իր բերանի մեջ: Գուցե և դա մեր հոգին է, որում մեր Փոքրը, ինչպես Լևոնն է ասում, «մեր տեսակի կորովավոր քրոմոսոմն» է պահում, մի տեսակ պրալայա և սերմնարան, որում մենք մեր «վերափոխման» օրվան հասնելու համար, ասել է թե` գրողի շարունակ կրկնվող մի փոխաբերությամբ` ներսը դուրս արտա-հանելու և դուրսը ներս ներ-մուծելու դժվարին ընթացքում մեր Համբարձման գիշերվան սպասելով` աչքից հեռու մեր տեսակի սերմն ենք պահում: ժողովուրդներին գիշերվա ակնակույր խավարում շչակների իր անասնական բառաչն արձակող պատմություն կոչվող ճեպընթացն է իր հերթական չվերթի ժամանակ իր ներսն առած տանում: Տրոյան ընկնում է, հերոսները հող և լեգենդ են դառնում: Լևոն Խեչոյանի վեպի հերոսը` Փոքր Մհերը քաշվում է իր Ագռավաքար: «Գուցե նրա արածը մեկ ուրիշ արագությամբ շարժվող իրականության մեջ փոխանցվելու փորձ էր, չգիտեմ, չգիտեմ»,– ասում է հեղինակը:
Մի տեսակ ագաթանգեղյան պատում, որտեղ իրականությունը թակում է անիրականի դռները, իսկ անիրականը կանգնած է իրականության կալվածքներում: Մեղրի պես ծորացող ոճ: Կտավագործի դազգահին հյուսվող նախադասություններ: Էպոսային, ասքային, բայց նաև կենցաղային, բայց նաև գիտական, կարող եմ ասել` անգամ հասարակագիտական ընտիր բառապաշար: Իր նյութի պատմական, աշխարհագրական, ազգագրական, հոգեբանական խորունկ իմացություն: Հայերենը շարահյուսելու և շարադասելու մանածագործության հմտություն: Էպոսի դրվագները վերակերտելու միայն ժամանակային ձևերն ինչ ասես արժեն… Ահա ոչ լրիվ արժանիքներն այս գրքի և նրա հեղինակի,– տվյալ դեպքում եկեք մեծարենք նրան և ասենք` մեր մեջից մեկի, հայի, մարդու, հոր, որդու, մեր եղբոր իր վեպում հիշատակվող հովվի և մեզ մի տեսակ արթնության կոչող, մեր հոգին խռովքով լցնող «մոխրագույն ավանակով անհայտ տեղից հայտնված պատանու» – միով բանիվ` այս ամենի արդյունք մտավորականի ու գրողի, ում Փոքր Մհերը իր տեսությանն է արժանացրել…
– Այն Փոքր Մհերը, ով մեր անմեռ Ես-ն է, ավելի ճիշտ` մեր Ես-ի անմեռությունը («Ոչ ժառանգ կա ինձի, ոչ մահ ունիմ» – քանի որ որդեծնությունը և ժառանգը մահկանացուի անմահությունը ապահովելու համար են` ուրեմն ի՞նչ ժառանգ անմահի համար), ինքն իր խորքը` «բնության արգանդի նման նյութական անգոյություն ծնող» Ագռավաքար քաշված մեր Ես-ը, որը արթնանալով` մեր ջրեղեն-մենտալ ծագմանը համապատասխան` պետք է ոռոգվի հենց մեզնով և դառնա ու հենց մեզ ոռոգի, ինչպես Դրախտից իջնող գետերն են երկիրը ոռոգում, և որը, ինչպես և վեպի խորհրդավոր բնաբանն է ասում, կատարել է դրսից ներս քաշվելու իր ծեսը և Լևոն Խեչոյանի այս վեպում այժմ ահա ներսից ելքի դուռն է որոնում…

03. 01. 2014