Եթե ես մի արցունք թափեմ, կարող եմ դառնալ Ալիսն ու լողալ արցունքներիս օվկիանոսում։
«Նա ինձ արհամարհում է»,- ասացի ընկերուհուս ուրբաթ կեսօրին, երբ արդեն օրեր շարունակ չէի կարողացել կապ հաստատել Ջուլիայի հետ։ Հաջորդ շաբաթ ես քաղաքից դուրս էի գնալու, իսկ Ջուլիան (ես փոխել եմ նրա անունը) պետք է մի քանի ժամով հոգ տաներ մեր շան ու կրտսեր որդու մասին, մինչև ամուսինս աշխատանքից տուն վերադառնար, սակայն նա չէր պատասխանել իմ հաղորդագրություններին ու չէր հաստատել։ Դա նրան նման չէր։ Նախորդ երկու ամառները, երբ մենք ճամփորդում էինք, նա բազմաթիվ լուսանկարներ ու տեսահոլովակներ էր ուղարկում Նյու Ջերսիի մեր տնից՝ մեզ հայտնելով, որ շունը երջանիկ է, իսկ այգին բարգավաճում է։ Այն օրերին, երբ ես բացակայում էի տնից, նա մեր որդուն դպրոցից տուն էր բերում և ճաշում էր նրա հետ։ Նա սղագրում էր իրենց խոսակցությունները պատմության ու քաղաքականության, ֆիզիկայի ու ֆեմինիզմի, համացանցային մեմերի և Տոկիոյի պիկ ժամերի մասին ու ուղարկում էր ինձ՝ էմոջիների ուղեկցությամբ։
Դեռ ձագուկ ժամանակ մեր փոքրիկ կոկապուի վրա պիտբուլ էր հարձակվել, ինչի պատճառով նա կորցրել էր համարձակությունը, ինչպես առյուծը՝ «Օզի կախարդը» գրքում։ Մեր կրտսեր որդին զուսպ տղա է։ Նրա ամենամտերիմ մարդը՝ նրա ավագ եղբայրը, ինքնասպան էր եղել մեր՝ Ջուլիայի հետ ծանոթությունից կարճ ժամանակ անց։ Նա, ինչպես ոչ մի այլ մեծահասակ, ընկերացել էր և՛ տղայի, և՛ շան հետ։
Ջուլիային ուղղված զանգերը գնում էին անմիջապես նրա ձայնային փոստին, որը լիքն էր։ Խորապես անհանգստացած՝ ես գուգլեցի ու գտա մահախոսականը՝ կազմված երկու նախադասությունից։ Անցած տասնվեց ամիսների ընթացքում մահն անտարբեր չէր անցել մեր կողքով՝ տարել էր ավագ որդուս, սկեսրոջս ու հորս։ Ես չէի լացել Վինսենթի մահանալու օրը կամ ավելի ուշ, երբ մահացան նախ սկեսուրս, իսկ հետո՝ հայրս։ Բայց, տեսնելով Ջուլիայի մահախոսականը՝ ես անզուսպ հեկեկացի։ Ընկերուհիս, հեռախոսով լսելով՝ ինչպես եմ լալիս, ասաց, որ այս լացը նաև մյուսների համար էր։ Ընկերներիցս մեկ ուրիշն այդ գիշեր գրեց ինձ, որ ինքը նույնպես պատկանում էր «ուշացած լացողների ակումբին, և այդ արցունքները հետաքրքրություն են առաջացնում»։
Հայրս իր կյանքի կեսից ավելին սրտի հետ կապված խնդիրներ էր ունեցել, բայց շարունակել էր ակտիվ կյանքով ապրել, մինչև կյանքի վերջին շաբաթները։ Սրտի վիրահատության գնալուց մեկ օր առաջ, որից այդպես էլ գիտակցության չեկավ, ինձ ասաց, որ պատրաստ էր ցանկացած ելքի։ Այդ ժամանակ ես ցանկություն ունեի խոստովանելու նրան, որ մենք կորցրել ենք Վինսենթին՝ նրա ավագ թոռանը։ Երբ նրա առողջական վիճակը վատացավ, ես թռա Պեկին, որտեղ անցել էր մանկությունս, և որտեղ դեռ ապրում էին ծնողներս։
Սկեսուրս, որ նույնպես ապրում էր Չինաստանում, մահացել էր Վինսենթի մահից շատ չանցած։ Մենք նրանից թաքցրել էինք լուրը, քանի որ նա արդեն իսկ թույլ էր։ Մի փոքր մխիթարում էր այն միտքը, որ նա ստիպված չեղավ տանել անտանելին։ Բայց իմ ծնողներին չպատմելու պատճառն ավելի մռայլ էր։ Վինսենթի մահվան հաջորդ օրն իմ ընկեր Էդմունդ Ուայթը հաղորդագրություն ուղարկեց ինձ Նյու Յորքից․ «Արի քաղաք։ Ես կգրկեմ քեզ, ու մենք միասին կտխրենք»։ Ընկերներիցս մեկի մայրն էլ էլեկտրոնային նամակ ուղարկեց․ «Երանի այս երեկո քեզ հետ լինեի, որ կարողանայի գրկել քեզ ու փորձել թեթևացնել ցավդ»։ Մայրս նրանցից չէ, ովքեր գրկում են։ Հայրս էլ նրանցից չէր, ովքեր հեշտորեն արտահայտում են իրենց զգացմունքները։
Վինսենթի մահվանից մի քանի շաբաթ անց ես մտածում էի պատմել հորս ու խնդրել նրան գաղտնի պահել լուրը։ Բայց դա կլիներ ամենադաժան բանը նրա նկատմամբ, թեև նա իմ ճանաչած ամենաստոիկ մարդկանցից էր։ Երբ մայրս, ի վերջո, իմացավ Վինսենթի ինքնասպանության մասին, նա հեռախոսով այսպիսի հաղորդագրություն թողեց․ «Բոլոր երեխաները պետք է սիրեն իրենց ծնողներին։ Պարզապես չեմ հասկանում՝ ինչպես կարող է երեխան այդպես վարվել ծնողների հետ»։
Այն, որ ես արցունքներ հեղեցի Ջուլիայի համար, չի նշանակում, թե նրան լավ էի ճանաչում։ Նրա մասին ընդամենը մի քանի բան եմ հիշում․ մի անգամ ասել էր ինձ, որ կենդանիների հետ ավելի հարմարավետ է զգում, քան մարդկանց: Առաջին ամռանը, երբ նա հոգ էր տանում մեր տան մասին, նա խնդրեց ինձ տասը գիրք ընտրել իմ գրապահարանից ու կարդաց բոլորը։ Ամենաշատը հավանել էր Զորա Նիլ Հերսթոնի «Նրանց աչքերը հետևում էին Աստծուն» և Թոմ Դրուրիի «Անհարթ տարածություն» գրքերը։ Մի քանի անցողիկ խոսակցությունների ընթացքում նա պատմել էր ինձ իր մանկության մասին, որ անցել էր Փենսիլվանիայի գյուղական մի շրջանում՝ հարբեցող մոր ու բռնարար հոր հետ։ Երբ ազատ ժամանակ էր ունենում, գնում էր բաց դասախոսությունների այն համալսարանում, որտեղ ես դասավանդում եմ։ Նա վարժ իսպաներեն գիտեր ու սովորում էր գերմաներեն․ այդ ժամանակ նրա երկու որդիները սովորում էին միջին և ավագ դպրոցում, ու նա վերջապես կարողացել էր հարմարեցնել ու երեկոյան դասերի հաճախել։
Մի քանի անգամ խոսել էր իր դեպրեսիայի մասին։ Մի երեկո ինձ հաղորդագրություն էր ուղարկել՝ ասելով, որ միակ բանը, որ ուզում էր, շան հետ մեր բազմոցին կծկվելն էր։ Մահվանից մի ամիս առաջ նա ինձ հարցրեց իմ առաջին վեպի երկրորդական կերպարներից մեկի մասին, որի մայրը՝ քաղաքական ակտիվիստ, մահապատժի էր ենթարկվել, երբ նա դեռ փոքր տղա էր։ «Կարծում եք՝ ինչպիսի՞ն է նա հիմա։ Հիմա, երբ արդեն հասուն մարդ է, ավելին կիմանա՞ մոր մասին»։
Ես խոստովանեցի, որ վեպն ավարտելուց հետո չէի մտածել տղայի մասին, իսկ Ջուլիան ասաց, որ արժեր շարունակությունը գրել։ Ես դա չէի անելու, բայց չասացի նրան։ Այն ամենը, ինչ ես անում եմ կամ չեմ անում, կարելի է բացատրել Մարիաննա Մուրի «Լռություն» բանաստեղծությամբ, որ կարդացել էի Վինսենթի հիշատակի արարողության ժամանակ․
Հայրս ասում էր․
«Բարձր մարդիկ երկար այցելություններ չեն անում,
նրանց պետք չէ ցույց տալ Լոնգֆելոյի գերեզմանը
կամ ապակե ծաղիկները Հարվարդում։
Ինքնավստահ՝ ինչպես կատուն,
որ առանձնանում է իր որսի հետ,
մկան թուլացած պոչը կոշիկի քուղի պես կախված իր բերանից.
նրանք երբեմն վայելում են մենությունը
և կարող են կորցնել խոսելու ունակությունն
այն խոսքի պատճառով, որ հիացրել է նրանց։
Ամենախորը զգացմունքը միշտ դրսևորվում է լռության մեջ,
ոչ թե լռության, այլ զսպվածության»։
Նա կեղծավորություն չէր անում, երբ ասում էր․ «Դարձրու իմ տունը քո իջևանատունը»։
Իջևանատներն ապրելու տեղ չեն։
Դարձրեք իմ տունը ձեր իջևանատունը, կարող եմ ասել ես իմ կերպարներին։ Նրանք բոլորն այցելել են ինձ, երբեմն՝ տարիներով մնացել, բայց իջևանատներն ապրելու տեղ չեն։
Երբ ես հորս ուղեկցում էի վիրահատարան, մտքովս անցավ, որ ինձ կրկին հնարավորություն էր տրվել՝ պատմելու նրան Վինսենթի մասին։ Եթե շշնջայի ականջին, նա կարող էր չլսել, նախքան անզգայացումը կգործեր։ Երբ արթնանար, գուցե նույնիսկ չհիշեր, թեև այնպիսի զգացողություն ունեի, որ նա այլևս չէր արթնանալու։ Նրանից նույնիսկ 90 ֆունտ չէր մնացել։
Ինը ժամ տևած վիրահատությունից հետո ես պատգարակի հետևից գնացի մինչև վերակենդանացման բաժին, որտեղ հասնելուն պես հորս պետք է անհապաղ երկրորդ անգամ վիրահատեին։ Վերակենդանացման բաժնի կրկնակի դռները բացվում էին դեպի մարդաշատ սպասասրահ՝ բազմաթիվ վերելակներով։ Նստելու տեղ չկար։ Հայրս բուժվում էր համալսարանական հիվանդանոցում, որը կապված էր իմ մայր բուհի հետ։ Հիվանդանոցը լավն էր, բայց Պեկինում նույնիսկ լավ հիվանդանոցում ոչ միշտ են հիվանդների ընտանիքների անդամներին ապահովում նստելու տեղերով։ Մի րոպե սպասեք այդտեղ, ասում էր ինչ-որ բժիշկ կամ բուժքույր․ մի րոպեն կարող էր տասը րոպե կամ մի ժամ լինել։ Ես վերակենդանացման բաժնի սպասասրահում կանգնեցի երեք ու կես ժամ։
Այդ ժամանակ ես հասկացա՝ ինչու էին հիվանդանոցի մոտակայքում գտնվող խանութներում հենակների, անվասայլակների ու մեծահասակների տակդիրների հետ մեկտեղ վաճառվում նաև ծալովի աթոռներ ու աթոռակներ և նույնիսկ պառկելաթոռներ։ Ես տեսել էի անկյունում նստած մարդկանց, որ ասես պիկնիկի էին եկել։ Բայց նույնիսկ եթե կեսգիշերին բաց խանութ գտնեի, ես ծալովի աթոռ չէի գնի։ «Գոնե մի կտոր ստվարաթուղթ չկա՞, որ նստես վրան»,- հարցրեց քույրս հեռախոսով։ Նա նույնպես ապրում էր Միացյալ Նահանգներում ու նույնպես թռել էր Պեկին՝ տեսնելու մեր հորը, բայց չէր կարողացել ավելի երկար մնալ Չինաստանում ու հետ մեկնել հենց վիրահատությունից առաջ։
Ես որոշեցի կանգնած մնալ։ Իմ հպարտությունն անսասան էր, ինչն այնքան էլ հեռու չէր վախից։ Եթե ես նստեի, հնարավոր է՝ այլևս ի վիճակի չլինեի կանգնելու։ Եթե ես մի արցունք թափեի, կարող էի դառնալ Ալիսն ու լողալ արցունքներիս օվկիանոսում։
Մինչև վեց տարեկանս, ես հեշտությամբ էի լացում։ Մի օր հայրս ինձ մի հայելի տվեց։ «Որքան տխուր տեսք ունես, երբ լաց ես լինում, բայց մյուսները չեն հասկանա քո տխրությունը,- ասաց նա։- Եթե միշտ ժպտաս, մարդիկ կկարծեն, որ երջանիկ մարդ ես։ Դուք ինքդ էլ ավելի լավ կզգաս քեզ»։
Վինսենթի մահից մեկ տարի անց նրա դպրոցական ընկերուհիներից մեկն այցելեց իմ գրասենյակ։ Նա նոր էր սկսել հաճախել համալսարան։ Նա ավագ դպրոցում էր սովորել այն ժամանակ, երբ Վինսենթը սովորում էր միջին դպրոցում։ Լեզվի ինչ-որ դասընթացի ժամանակ նրանք իրար կողքի էին նստել։
«Այն ժամանակ ես մտածում էի՝ ինչ խելացի է էս երեխան, ինչ զվարճալի, ինչ երևակայություն ունի․ էս երեխան կփոխի աշխարհը»,- ասաց աղջիկը։ Նա ամենաշատը տասնութ տարեկան կլիներ, և այն, որ նա Վինսենթին «էս երեխան» էր անվանում, ստիպեց ինձ փոխել թեման։ Ես նրան հարցրեցի իր նոր՝ համալսարանական կյանքի մասին, և նա պատասխանեց հավասարակշռված ու մեղմ։ Ավելի ուշ մի բան հիշեցի․ մենք դպրոցից տուն էինք գնում մեքենայով, երբ Վինսենթը պատմեց ինձ ավագ դպրոցի մի աշակերտուհու մասին, որ մանդարինի դասին իր կողքին էր նստում։
– Ինչպիսի՞ն է նա,- հարցրեցի ես։
– Ոնց որ մայրիկ լինի,- ասաց նա։
Ասացի, որ դժվար թե նրան դուր գար իր մասին այդպիսի բնութագիրը։
– Բայց կլոր դեմք ունի, ոնց որ դու,- ասաց նա,- ու անընդհատ ժպտում է քո պես։
Երբ ես յոթ տարեկան էի, սարսափում էի մթությունից, որից ամենաչնչին աղմուկն ահագնանում էր, ինչպես հրեշներով լի քարանձավում կամ հոգիներով լի գերեզմանատանը։ «Նյուտոնյան աշխարհում,- բացատրում էր ինձ հայրս (առաջին անգամ էի լսում, որ մենք նյուտոնյան աշխարհում ենք ապրում),- ցանկացած հնչյուն առաջանում է տատանումից, իսկ գիտական միտքը պատմություններ չի հորինում, այլ գտնում է ձայնի աղբյուրը»։
Երբ ինը տարեկան էի, նա ինձ սովորեցրեց՝ ինչպես օգտագործել մսի դանակը՝ դրա ծայրն ապահով դնելով արդյունավետ անկյան տակ։ «Այսպես ցանկացած բան կարող ես աչքերդ փակ կտրել»,- ասաց նա։ Որոշ ժամանակ պարապում էի, առանց նայելու արագ շարժումներով կտրտում էի վարունգները։ Ի վերջո, հաջողվեց վարունգը թղթի պես բարակ կտրտել։
Ավագ դպրոցի վերջին տարում ես ինքնասպանության փորձ արեց։ Հայրս, խոստովանելով, որ չի հասկանում ինձ, կրկին խոսեց նյուտոնյան իրականությունից․ «Մտածիր ժամանակի մասին․ դասական ֆիզիկայում այն գծային տարր է, և հավանաբար այն ամենը, ինչ հիմա անում ես, առանցքով շարժվելն է։ Ինչից հիմա գլուխ չես հանում՝ կհանես համալսարանում։ Քո ուզածը ժամանակի այս պահում կանգ առնելը չէ»։
Արցունքները, որ անդադար հեղում էի Ջուլիայի համար, նրա որդիների համար, մեր կրտսեր որդու համար, որին պետք է հայտնեինք Ջուլիայի մահվան լուրը, մեր շան համար, որը չէր հիշի նրան, այնպես որ, չէր էլ կարոտի նրան՝ ճիշտ այնպես, ինչպես չէր հիշում ու չէր կարոտում Վինսենթին, որը նրան Քվինտուս էր անվանել, երբ նա դարձել էր մեր ընտանիքի հինգերորդ անդամը․ այդ բոլոր արցունքներն ասես մարտահրավեր լինեին՝ ենթարկվելու հորս միշտ ժպտալու հորդորին կամ մարտահրավեր՝ Մարիաննա Մուրի զսպվածությանը։ Ավելին, դրանք ասես առերեսում լինեին իմ սեփական համոզմունքների հետ․ ես ասես «Պեկոդը» լինեի, որի աջ կողմում կաշալոտն էր, իսկ ձախ կողմի վրա բարձրացել էր կետը։ Մինչ այդ կարծել էի՝ կարող եմ տանել երկու մահ՝ հորս և որդուս մահերը, որ կընկղմվեի, բայց չէի կորցնի հավասարակշռությունս, շուռ չէի գա։
Մի անգամ, երբ սովորում էի միջին դպրոցում, հայրս գրասեղանիցս վերցրեց Թան դինաստիայի մասին պոեզիայի գիրքը և մի քանի էջ կարդաց։ «Ա՜, պոեզիա,- ասաց նա՝ գիրքը դնելով տեղը։- Մի բան, որ ես բաց եմ թողել և երբևէ չեմ հասկանա»։
Նրա այս մտածկոտ հայտարարությունն անոմալիա էր։ Նա շատ քիչ էր խոսում իր մասին։ Եթե ես լինեի նրա կենսագիրը, չէի կարողանա մի խղճուկ էջից ավելին գրել նրա մասին։
Ահա թե ինչ գիտեմ ես նրա կյանքի մասին։
Նա ծնվել է Չժեզյան գավառում՝ մի լեռնային գյուղում, որ այնքան աղքատ էր, որ, հակառակ այն ամենի, ինչ մեզ սովորեցրել էին դպրոցում, նույնիսկ չար տանտերերի դաս չէր եղել այնտեղ։ Նրա հայրը գյուղացի էր, անգրագետ, իսկ մայրը գրել-կարդալ գիտեր, և լավ էր գրում․ ես թռցնում էի նրա նամակները հորս դարակից ու կարդում էի դրանք։ Սա անսովոր երևույթ էր նրա սերնդի գյուղացի կնոջ համար, թեև ինձ հայտնի չէ՝ որտեղ և ինչպես էր նա կրթություն ստացել։ Հորս քեռին ու մորաքույրը՝ նրա մոր եղբայրն ու քույրը, ապրում էին մոտակա քաղաքում, և երբ հայրս ավարտել էր գյուղի դպրոցը, տատս իր եղբորն ու քրոջը դիմել էր միակ խնդրանքով՝ օգնել հորս կրթության հարցում։ Նրանք հորս քաղաք էին տարել։ Միջին դպրոցից հետո նա մտածում էր սովորական դպրոց ընդունվելու և ուսուցիչ դառնալու մասին, բայց մորաքույրը պնդել էր, որ պետք էր ավելի հավակնոտ լինել։ Նա գնացել էր մոտակա քաղաքը՝ ավագ դպրոցում սովորելու և, քանի որ գերազանցությամբ էր սովորել, նրան ընտրել էին՝ մոսկովյան համալսարանում սովորելու համար։ Բայց այդ ապագան ձախողվել էր, երբ նրա մոտ ախտորոշվել էր թոքախտ։ (Միայն մեկ անգամ էր նա մեզ պատմել՝ ինչպես էր վարակվել․ նա աղքատ պանսիոներ էր, ի վիճակի չէր եղել սնունդ գնելու, և մի բարեսիրտ ուսուցիչ հաճախ կիսել էր իր ուտելիքը նրա հետ։ Ավելի ուշ պարզվել էր, որ ուսուցիչը հիվանդ էր թոքախտով):
Երկու տարի, մինչ ապաքինվում էր, հայրս մաթեմատիկա էր դասավանդել իր ավագ դպրոցում (այնտեղ սովորել էր մայրս, որին նա հանդիպել էր միայն տարիներ անց Պեկինում)։ Ապաքինվելուց հետո նա համալսարանում սովորել էր տեսական ֆիզիկա և ընտրվել՝ աշխատելու միջուկային զենքի պատրաստմամբ զբաղվող հիմնական ստորաբաժանումում։ Դա նրան կարծես դուր չէր եկել, և նա ցանկացել էր վերադառնալ քվանտային ֆիզիկայի ոլորտում հետազոտություններ անելու գործին․ հեռանկար, որ մի պահ հնարավոր էր թվացել, սակայն նրա երազանքների ինստիտուտի առաջարկը չեղարկվել էր։ Այն մասին, թե ինչու էր դա պատահել, կարելի է բազմաթիվ ենթադրություններ անել, թեև դրանք բոլորն անիմաստ կլինեն։ Փոխարենը նրան հանձնարարել էին աշխատել մի վայրում, որ կոչվում էր «Բնության դիալեկտիկայի չինական միություն»․ ինչ էր անում նա այնտեղ՝ ես երբեք չեմ հասկացել։ Նա իր էությամբ զուսպ էր, իսկ նրա մասնագիտական պատրաստվածության համար պահանջվում էր կարգապահություն և լռություն։ Նա երբեք չէր խոսում իր աշխատանքների մասին։
Հայրս մեզ ընդամենը մի քանի մանրամասներ էր պատմել իր վաղ տարիքից։ Նա այնքան փոքր տարիքից էր գնացել գյուղական դպրոց, որ նույնիսկ չէր կարողանում իր գոտին կապել, և նրան օգնում էր ուսուցիչը։ Առաջին անգամ ավտոմեքենա էր տեսել, երբ գնացել էր ապրելու իր քեռու տանը, և նա այնքան էր վախեցել, որ հետ էր վազել տուն։ Երբ ավարտել էր ավագ դպրոցը, տատս ընդամենը մեկ զույգ նոր գուլպաներ էր կարողացել գնել նրա համար, և հայրս ուղևորվել էր դեպի հյուսիս՝ գյուղացիների գնած ճամպրուկով, որտեղ ոչինչ չկար, բացի գուլպաները։ Համալսարանը նրան ապահովել էր հագուստով և անկողնային պարագաներով։ Այնտեղ նա մի անգամ բախվել էր իր համակուրսեցիներից մեկին, որը կարծում էր, թե ձախողելու էր տեսական ֆիզիկայի դասընթացը։ Հայրս մի քանի բառ էր ասել (ասում էր՝ մոռացել էր՝ ինչ), բայց շատ տարիներ անց, երբ հանդիպել էր այդ համակուրսեցուն մի համաժողովի ժամանակ, նա ասել էր հորս, որ նրա բառերը փրկել էին իրեն հուսահատությունից։
«Միշտ բարի եղիր մարդկանց նկատմամբ,- ասաց ինձ հայրս վերջին պատմությունը պատմելիս։- Մենք հաճախ չգիտենք՝ ինչը կարող է փոխել մեկ այլ մարդու կյանքը»։
Բարի եղիր։ Միշտ ժպտա։ Այս սկզբունքները դարձել են իմ կանխադրված ռեժիմը․ դրանք արդյունավետ են նաև մարդկանց հեռավորության վրա պահելու համար։ Դարձրեք իմ տունը ձեր իջևանատունը, և կստանաք իմ բարությունն ու իմ ժպիտը։
«Քո գրականության մեջ շատ բաներ կան, որ ճիշտ են,- ասաց ինձ Վինսենթը, երբ սովորում էր միջին դպրոցում։- Բայց դու մոռացել ես մի կարևոր բան․ կյանքում մարդիկ այնքան բարդ չեն, որքան քո գրականության մեջ»։
Ես միշտ հակառակն էի մտածել․ որ կյանքում մարդիկ անսահման բարդ են, իսկ գրականության մեջ կարելի է միայն մոտավոր պատկեր ստանալ։
«Ես գիտեմ, որ ես ճիշտ եմ, իսկ դու՝ սխալ,- ասաց նա, երբ ես չհամաձայնեցի։- Որովհետև լավ գեղարվեստական գրականություն կարդալուց հետո իրական մարդիկ հիասթափեցնող են»։
Ինձ հիացրեց նրա վստահությունը, և ես սրտիս մոտ ընդունեցի նրա քննադատությունը։ Այնուամենայնիվ, ճի՞շտ է արդյոք, որ կյանքում մարդիկ այնքան բարդ չեն, որքան գրականության մեջ։ Թերևս իրական կյանքում մարդիկ առավել հաճախ խուսափում են այն բարդությունից, որին ձգտում են կերպարները կամ դրանց հեղինակները։
Մի քանի տարի առաջ հայրս հարցուփորձ արեց ինձ իմ մասնագիտական կյանքի մասին՝ ինչի վրա եմ աշխատում, որտեղ եմ ճամփորդում գրքերիս համար, ինչ եմ դասավանդում համալսարանում։ Ես կտրուկ պատասխաններ տվեցի, ապա ասացի, որ չէի ցանկանում խոսել իմ մասին։ Նա հոգոց հանեց ու ասաց․ «Դու միշտ հրաժարվում ես նկատել, որ մարդիկ ուզում են մի փոքր ավելին իմանալ քո մասին»։
Մոտավորապես նույն ընթացքում ես գնացել էի կրտսեր որդուս դասարան՝ բանավոր պատմության նախագծի համար։ Ես հարցազրուցավարներին մի քանի անեկդոտ պատմեցի իմ մանկության մասին, ներառյալ այն, որ ատում էի լուսնային Նոր տարվա առիթով նվեր ստացած կոնֆետները։ Սրանով ես երկրորդ դասարանցիների մոտ թողեցի տարօրինակ հայտնի մարդու տպավորություն։ Որդիս եկավ տուն ու ասաց՝ բոլորը գիտեին, որ ես փոքր ժամանակ քաղցրավենիք չեմ սիրել, և դա նրանց համար տարօրինակ էր։
Ես նրանց չբացատրեցի իմ զզվանքի պատճառը։ Երեխայի կողմից կոպիտ կլիներ հրաժարվել մի բանից, որ տալիս են մեծահասակները, որոնք, կոնֆետը ձեռքումս դնելու փոխարեն, պնդում էին, որ բացեմ այն ու դնեմ բերանս։ Երբ ոչ ոք չէր նայում, ես թքում էի այն ու գցում տաքացուցիչի հետևը։
Այն, ինչով կարելի է կիսվել, մի փոքրիկ մաս է, որ ընդամենն ընդգծում է այն, ինչով չի կարելի կիսվել, կամ ցանկություն չկա կիսվելու։ Թեև հայրս կասեր․ «Ինչո՞ւ չկիսվել մի փոքր ավելիով։ Մաթեմատիկական իմաստով՝ շատն ավելի լավ է, քան քիչը, քիչը՝ ավելի լավ, քան ոչինչը»։
Բայց հնարավոր չէ կիսվել՝ առանց բառերի օգնությանը դիմելու, իսկ հորս բնորոշ էր հենց ստոիցիզմը՝ լռությունն ու զսպվածությունը, և հենց լռություն ու զսպվածություն եմ ես ժառանգել նրանից։ Երանի անձայն, առանց բառերի կարողանայի պատմել նրան Վինսենթի մասին։ Եթե կարողանայի շշնջալ նրա ականջին վիրահատությունից անմիջապես առաջ, ես մոտ կլինեի ճշմարտությունն ասելուն՝ առանց լռությունս խախտելու։
Ես հիմա գիտեմ․ ես ոչ թե ափսոսում եմ, որ չկարողացա խոսել նրա վերջին գիտակից օրը, այլ նրա համար, որ չէի խոսել անցած տասնչորս ամիսների ընթացքում։ Նրան խնայելու պատճառը ոչ թե բարի կամքն էր, այլ հպարտությունը, որը հեռու չէր վախից։ Ես չէի ուզում, որ հայրս ստոիկ մնար հանուն ինձ․ ես իմ սեփական ստոիցիզմն ունեմ։ Չնայած, եթե նա արցունքներ թափեր Վինսենթի համար (ինչպես ես՝ Ջուլիայի), ես չէի կարողանա լացել նրա հետ։ Հաճախ հստակ բաժանում չկա զսպվածության և անզգայության միջև։
Իր վիրահատությունից մեկ օր առաջ հայրս խոսեց ինձ հետ մորս ու քրոջս հետ կապված իր մտագոհությունների մասին։ Ինձ համար նա չէր անհանգստանում․ երևի ես էի ստիպել նրան հավատալ, որ ինձ մոտ ամեն բան կարգին կլիներ։ Կցանկանայի՞՝ այլ կերպ լիներ։ Հայրս երբեք չի ասել ինձ․ «Դարձրու իմ տունը քո իջևանատունը»։ Իմ մեջ ապրող այդ հյուր-երեխան էր, որ պնդում էր, թե ես չէի կարող մշտական բնակիչ դառնալ նրա խնամքի տակ։
Ահա որոշ հիշողություններ հորս մասին, որ կմնան ինձ հետ, միաժամանակ ընդգծելով այն, ինչ ես չգիտեմ նրա մասին։
Քայլելիս նրա աջ ուսը տեսանելիորեն ավելի բարձր էր ձախից՝ ասիմետրիա, կարելի է ասել՝ դեֆորմացիա։ Սա վաղ տարիքից դաշտում լծով աշխատելու հետևանքն էր․ դա ամենն էր, ինչ նա ասել էր։ Ի՞նչ բեռ էր կրել՝ քարե՞ր, քաղցր կարտոֆի՞լ, վառելափա՞յտ, ջու՞ր։ Ես չգիտեմ՝ ինչպիսին էր նրա կյանքը՝ որպես գյուղացու որդի։
Նա մի ճապոնական երգ էր սիրում, որ կոչվում էր «Հյուսիսային երկրի գարունը»։ Երգի խոսքերը մանկության տան մասին են, ուր մարդը երազում է վերադառնալ։ Կյանքի տարբեր ժամանակներում ես բռնացրել էի նրան այդ երգը լսելիս, երբեմն՝ կրկնության վրա միացված։ Մի մարդու համար, որը հազվադեպ էր արտահայտում իր զգացմունքները, այդ երգը գրեթե բացահայտում էր։ Ինչի՞ բացահայտում, այնուամենայնիվ։
Երբ մենք Կալիֆոռնիայում էինք ապրում, ու հայրս հյուր էր եկել մեզ, նա տեսավ Վինսենթի բանաստեղծությունը, որ նա գրել էր չորրորդ դասարանում։ Մենք այն շրջանակի մեջ էինք դրել ու կախել հյուրասենյակում։ Հայրս երկար ժամանակ ուսումնասիրեց բանաստեղծությունը, ապա իրեն ոչ բնորոշ անկաշկանդ զարմանքով բացականչեց․ «Անհավանակա՛ն է։ Այս երեխան ավելի լավ է գրում, քան իր մայրը»։
Ինձ ապշեցրեց, որ հայրս, որ տարիներ առաջ խոսում էր իր կրթության մեջ պոեզիայի պակասից, հավանեց Վինսենթի բանաստեղծությունը նույնքան, որքան ես։
Հորս մահից մեկ տարի անց, երբ ես վերադարձա Պեկին, գտա կարճ հուշերի մի ժողովածու՝ գրված միջուկային ֆիզիկոսների ու մաթեմատիկոսների կողմից, որոնք հիսուն տարի առաջ աշխատել էին ատոմային և ջրածնային ռումբերի վրա։ Հայրիկիցս նույնպես մի գրվածք կար։
Ես հաճույքով ուսումնասիրեցի ժողովածուն։ Որոշ հուշեր ասես գիտական հոդվածներ լինեին՝ բանաձևերով ու տերմիններով, որ անհասկանալի էին ինձ համար։ Դրանցից մի քանիսն, անխուսափելիորեն, նման էին քարոզչության, որ հատուկ էր 1950-60-ականներին։ Երկու գրվածք տպավորեցին ինձ։ Մեկի հեղինակը կին ֆիզիկոս էր, որը նկարագրում էր երեխաների դաստիարակության հետ կապված պարտականությունները, երբ աշխատում ես ջրածնային ռումբի վրա։ Մյուսի հեղինակը հայրս էր։ Նա պոետիկ գրող չէր և նաև շահագրգռված չէր՝ պատմելու միջուկային արդյունաբերության մեջ իր ունեցած փառահեղ ավանդի մասին։ Փոխարենը, նա գրել էր անապատում՝ փորձարկման վայրի մոտակայքում, իր տեսած մի թփի մասին։ Ծնված լինելով լեռնային գյուղում՝ նա հայտնաբերել էր, որ բույսի արմատային համակարգը ապշեցուցիչ էր։ Նա գրել էր նաև բանակի կողմից ստացած ջրի շշի մասին՝ այնքան բարձր որակի, որ հիացրել էր նրան։ Այն օգտագործվել էր ավելի քան երեսուն տարի։ Ես և քույրս այդ շիշը դպրոցական էքսկուրսիաների ժամանակ էինք օգտագործել։
Նրա կյանքում, անապատի այդ թփի նման, պետք է որ հազարավոր բաներ լինեին, որոնց մասին միայն ինքն էր հիշում, որոնցով նա երբեք չէր կիսվել իր ընտանիքի հետ։
Շատ բառեր կան, որ ես ու հայրս իրար չենք ասել, օրինակ՝ «ես քեզ սիրում եմ»։ Իմ մանկության տարիներից հետո նա միայն մեկ անգամ էր գրկել ինձ՝ երբ հրաժեշտ էի տալիս նրան ու մորս Չինաստան կատարած երկշաբաթյա ուղևորության ավարտին։ Վիրահատության գնալուց անմիջապես առաջ ես շոյեցի նրա դեմքը և ոչինչ չասացի։ Ոչինչ չասելով, չքաշելով հորս իմ վշտի մեջ, չիմանալով՝ ինչպես ասել։ Հնարավոր է՝ մարդը, բարությունից դրդված, միաժամանակ գործում է դաժանությունից դրդված։ Եթե նա հանկարծ իմանար, որ ես բացառել եմ իրեն իմ կյանքի ամենաազդեցիկ կորուստից, նա չէր զարմանա։ Ես երբեք չեմ իմանա՝ արդյոք նա կզարմացնե՞ր ինձ, արդյոք նա՝ իմ կյանքի ամենաստոիկ տղամարդը, լաց կլինե՞ր իմ ու Վինսենթի համար, կասե՞ր արդյոք, որ շարունակեմ ժպտալ, քանի որ դա այն է, ինչ ինձ մոտ ամենալավն է ստացվում։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լիլիթ Պետրոսյանի
