Լուսինե Խառատյան | Սիրիավեպ

(Հատված վեպից)

Վեպից հատվածներ կարող եք կարդալ նաև այստեղ, այստեղ

ԱՆՏԻՈՔ

Սար էինք բարձրանում։ Շունչս չէր հերիքում, հետևից գրեթե վազում էի։ Անպատեհ էի հագնված։ Ամառային թեթև, երկնագույն շրջազգեստ՝ դեղին, մանր ծաղիկներով։ Սարերի հովը բարձրացնում է փեշս, քրտինքս սառեցնում դեմքիս ու պարանոցիս։ Սանդալիկների մեջ ամուր սեղմված բոբիկ ոտքերս, քար ու խոտ անտեսելով, հետևում են նրան։ Լսում է ծանր շունչս։ Շրջվում ու քարանում՝ կներեք։ Երկարաճիտ կոշիկներ, բաց գույնի, անապատին սազական համազգեստ։ Սուր-սուր ատամները՝ գիշատիչ ժպիտում քարացած, աչքերի սառը կապույտում արտացոլված։ Մեկնում է ձեռքը։ Ոչ, ոչ, ես ինքս։ Արագացնում եմ քայլերս՝ անտեսելով ոտքերիս բացված վերքերն ու կուրծքս թմբկահարող սրտխփոցը։ Առաջ եմ անցնում։ Հովին ընդառաջ կանգնած ձիգ մարմինը վկայում է, որ հաճույքով է ինձ առաջ թողնում։ Ոտքս ոլորվում է։ Գետնին եմ նստած։ Վայրկյանական կողքիս է։ Նուշ է բուրում։ Ու թաց փայտ։ Քրտնած ու արևավառ երեսիցս մի կողմ է տանում մազերս։ Սառչում է։ Պարանոցս։ Ձեռքը դնում է ծոծրակիս։ Աչքերի կապույտի սառցասարերին փոխարինում է դեմքիս վարդագույնը։ Ահ։ Տնքում եմ։ Վառվում։ Կակուղ ու թաց նստում եմ անկողնում։ Աչքերս լայն բացած։ Չեմ հասկանում որտեղ եմ։ Դռան թակոցը տնով մեկ։ Շուշանն ու Էսթերն էլ են անկողնում նստած։ Հեռախոսս հայտնում է, որ առավոտյան վեցն է։ Անհանգիստ իրար ենք նայում։ Ես կբացեմ։ Ասում եմ։ Բայց չեմ կարողանում տեղից շարժվել։ Դեռ երազիս սարերում եմ։ Այտերս վառվում են։ Սիրտս՝ թմբկահարում։ Բերանս ցամաքել է։ Շուշանը ջինսն արագ վրան քաշեց ու ներքև իջավ։ Թափանցիկ գիշերազգեստով հետևում եմ նրան։
– Բարև Ձեզ,– լսվեց նրա ձայնը կիսաբաց դռան հետևից, ու կակուղ մասերս հրդեհվեցին։ Նայում եմ ոտնաթաթերիս՝ վերքեր փնտրելով։
– Բարև Ձեզ,– քնաթաթախ ասում է Շուշանը։
– Կարելի՞ է։
– Այո, իհարկե։
Դուռը լայն բացեց, և Գեներալը ներս մտավ։ Ճիշտ և ճիշտ երազիս համազգեստով։ Բայց առանց երկարաճիտ կոշիկ։ Համենայնդեպս, ես այդպես տեսա։
– Բարև Ձեզ,– ասաց ինձ։
– Կներեք,– շփոթված վերև փախա։ Արագ-արագ հագնվեցի։ Էսթերն էլ։ Իջանք ներքև։
– Կարելի՞ է ձեզ շրջագայության հրավիրել,– հարցրեց Գեներալը։
– Հաճույքով,– ասաց Էսթերը։
– Կներեք, իհարկե, բայց ես միայն Աստղիկին եմ ուզում հրավիրել,– փայլուն բրիտանական անգլերենը մխրճվում է ուղեղիս մեջ, ու ես տեսնում եմ՝ ինչպես է դեմքիս կարմիրն արտացոլվում նրա աչքերի կապույտում։
Երազս… Դեռ խոնավ եմ։ Ու կակուղ։ Ու ծարավ։
– Իսկ ինչո՞ւ,– չի նահանջում Էսթերը։
– Հասկանո՞ւմ եք, որպեսզի կարողանամ ապահովել ձեր՝ Սիրիայից առանց խնդիրների մեկնելը, դեռ մի քանի հարց պիտի պարզեմ նրա հետ։
Լռություն։ Հետո Էսթերը.
– Լավ։ Գնամ քնելու։
Չգիտեմ ինչ ասել։ Քրտնում եմ։ Ճիշտ երազիս պես։ Ջուր եմ լցնում։ Հապշտապ ջրում ներսս։ Խեղդվում եմ այդ արագությունից։
Շուշանը մեջքիս է խփում։
– Մի քանի րոպեից պատրաստ կլինեմ,– ասում եմ ու Էսթերի հետևից վերև բարձրանում։
– Չմոռանաս ասել, որ Դերսիմում էլ ես եղել,– քմծիծաղում է Էսթերը։
– Ինձ հարցաքննությա՞ն են տանում։
– Ամենայն հավանականությամբ,– ասում է նա։
Բալկոնում փռած է լվացքը։ Ահա, շրջազգեստը։ Ոչ թե երկնագույն՝ դեղին ծաղիկներով, այլ դեղին՝ երկնագույն ծաղիկներով։ Կրծկալը։ Ճեփ–ճերմակ, թարմ, լվացքի փոշու հոտով։
– Գնացինք,– ասում է և ինձ դուրս հրավիրում։
Արևածագ է։ Շիկնած բլուրներ։ Արագասլաց մեքենայի բոլոր լուսամուտները բաց են։ Գրեթե կաբրիոլետ։ Եթե ջիպ չլիներ, իհարկե։ Իտալական ֆիլմի հերոսուհի եմ։ Դուռը բացում է։ Նստում եմ։ Ղեկին ինքն է։ Ու նշաբույրը։ Թարմ կտրած փայտի արանքից։
– Ո՞ւր ենք գնում,– հարցնում եմ՝ մազերս քամուն տալով։
– Աստվածներին հյուր,– պատասխանում է,– վստահ եմ՝ Ձեզ կհետաքրքրեն լեռները, որտեղ աստվածներն են ապրում։
– Ինչո՞ւ։
– Դե, որքան հասկացա, Նեմրութում եք եղել, Դերսիմում։ Գլուխս շեշտակի թեքեցի ու մազերով հարվածեցի երեսին։
– Կներեք…
– Ոչինչ։ Բայց մոռացա զգուշացնել, որ փոխնորդ վերցնեք։ Վաղն եք վերադառնալու։
– Ինչպե՞ս, բայց ես ընկերուհիներիս չասացի այդ մասին, կանհանգստանան։
– Ես նրանց տեղեկացրել եմ։
Հետ նայեցի։ Մեկ այլ մեքենա էլ հետևում էր մեզ։ Փակ, մգեցրած ապակիներով։ Երևի պահակախումբն էր։ Նայեցի հայելու մեջ։ Աչքերս նրա աչքերին հանդիպեցին։ Մի տեսակ ուրախ էին այդ աչքերը։ Հայացքս փախցրի հայելուց ու նայեցի նրան։ Փաստորեն իրականում երազիս նման չէր հագնված։ Բաց կապույտ շապիկով էր, բեժ շորտերով։ Շորտերով։ Նայք բոթասներով։ Սպիտակ գուլպաներով։ Իսկ ես մինչ այդ նրան համառորեն համազգեստով էի տեսնում։ Շորտերով գեներալ։ Աչքերումս ծիծաղ հայտնվեց։ Նա նկատեց ու երաժշտություն միացրեց։ Սինատրա։ Թուլանալ և առավելագույն հաճույք ստանալ։ Սողում էր գլխումս։
– Իսկ ի՞նչ էիք անում Դերսիմում։
– Հետազոտական ծրագրով էի։
– Իսկ ինչպե՞ս էիք թույլտվություն ստացել։
– Հայ-գերմանական համատեղ ծրագիր էր, անմեղ, ոչ քաղաքական թեմայով։ Ալևիների հավատալիքներն էինք ուսումնասիրում։
– Օ՜, ասում էի, չէ՞, Ձեզ սրբազան լեռները հետաքրքրում են։
“Strangers in the night”- ին հաջորդեց “My way” –ը։ Նա ձայնը բարձրացրեց ու քամուն տվեց՝ ձայնակցելով Սինատրային.
Yes, there were times
I’m sure you knew
When I bit off more than I could chew
But through it all, when there was doubt
I ate it up and spit it out
I faced it all and I stood tall and did it my way…
– Հրաշալի ձայն ունեք,– ասացի։
– Սիրում եմ երգել։ Հատկապես, երբ երգը հետս խոսում է, իմ մասին է։
Հա, երևի սաղ կյանքում ամեն բան ոնց ուզել՝ արել ես։ Մտածեցի։ Ես էլ բաղաձայնովս ձայնակցեցի նրան ու Սինատրային։ Զգացի, որ թարս է նայում։ Գիտեի, որ լավ չեմ երգում, բայց չէի կարողանում զսպել ստամոքսումս սեղմվածը բաց թողնելու ցանկությունը։ Հատկապես, որ արդեն հստակ տեսնում էի զնդանում անցկացնելիք գիշերս։
– Կպարեի,– նետեցի,– գիտեմ, որ լավ չեմ երգում։
– Կարող ենք էստեղ կանգնել և պարել,– ժպտաց նա։
– Չէ, թե չէ ինձ գրեթե «Կասաբլանկայում» կզգամ,– դուրս զսպանակեցի ստամոքսումս սեղմված հաջորդ միտքը։
Շեշտակի ինձ նայեց։ Անջատեց Սինատրային։ Արգելակեց մեքենան։ Ես զարմացած դիմացս նայեցի։ Անգամ չէի զգացել, որ սար ենք բարձրանում։
– Հասանք,– իջավ և բացեց դուռս՝ ինձ դուրս հրավիրելով։ Ոտքերիս տակ սպիտակ քարահող էր։ Փեշերը ծովին տված լեռան գագաթին էինք։ Ես էլ փեշերս քամուն տվեցի։
– Դուք պատկերացնո՞ւմ եք ինչ զորավոր վայրում են բնակություն հաստատել Քեսապի հայերը։ Ձեզ երբևէ հարց տվե՞լ եք՝ ինչո՞ւ Հին Աշխարհի գրեթե բոլոր սրբազան լեռների փեշերին, գետերի ակունքներում հայեր են ապրում։ Մենք հիմա Ջեբել Աքրայի վրա ենք։ Դուք՝ հայերդ, երևի այն Կասիոս եք անվանում՝ հունական ավանդությամբ։ Այն հավաքում է կայծակներն ու որոտները։
Ես չէի հասկանում՝ ինչի մասին էր այս ամենը։ Օդը թարմ էր։ Թոքերս թեթև։ Գլխապտույտը՝ երաշխավորված։ Շնչում ու շնչում էի։
– Հները հավատում էին, որ հենց այս գագաթին էր Բաալ Հադադի ապարանքը։ Ոմանք կարծում են, որ ոչ միայն Հադադն ու իր քույրն են այստեղ բնակվել, այլև բոլոր աստվածները, հունական Օլիմպոսի նման։
Կրկին Հադադը։ Պրծում չկա նրանից։ Նա մեզ հետապնդում է։ Օդը բերանով ներս եմ առնում։ Գլխումս՝ Այն Դարայում տեսածս պատկերներն են։ Էսթերի արանքից ժայթքող ջուրը։
– Կայսրերը, թագավորներն ու զորավարներն այստեղ դարեր շարունակ զոհաբերություններ են արել։ Զույգերը, որոնք երկար ժամանակ երեխա չէին կարողանում ունենալ, խնդրում էին զավակ պարգևել։
Հա՜։ Գուցե Էսթե՞րն էլ էր պտղաբերության ինչ-որ ծես կատարում, այնտեղ, Այն Դարայում… Չէ՛, դժվար, պտղաբերության հետ խնդիր չունի։ Օդն այնքան թարմ ու խիտ է, որ ինձ թվում է՝ կարող եմ կծել։
– Վաղ միջնադարի քրիստոնյաները հավատում էին, որ լեռան վրա չարքեր են ապրում, և հենց չարքերին քշելու համար այս լեռան լանջերին են հիմնել ժամանակի հզոր վանական համալիրներից մեկը, որտեղ Սուրբ Սիմոն Սյունակյաց Կրտսերը 40 տարի կանգնել է սյան վրա։
Նա լռեց։ Ցուցադրաբար ներքաշեց օդը։ Նրա նշահոտը կտրատում էր օդի խտությունը։ Ցանցառացնում այն։
– Եվ, ինչո՞ւ ենք մենք այստեղ,– հարցրի՝ աչքերս կիսափակ։
Ժպտաց։
– Հասկանո՞ւմ եք, ես վստահ եմ, որ հայերն ի վերուստ իրենց վրա դրված դեր ունեն։ Առաքելություն։ Պահպանել ու հսկել աստվածներին։ Սրբազան գիտելիքը։ Պատահական չէ, որ նրանք սրբազան լեռների ու սարերի փեշերին են բնակվում։ Արարատը նրանցից վերցրին։ Սակայն դրախտի պռունկը՝ Դերսիմը, դեռ նրանց հսկողության տակ է։ Գուցե փոխակերպված նրանց, բայց նրանց։ Նույնն է այստեղ՝ մեզ մոտ։
Մինչ ես զարմանքից քարացած փորձում էի ծամել միջիս օդը, նա բացեց մեքենայի դուռն ու ինձ հրավիրեց նստելու։
– Մի րոպե,– ուշքի եկա ես,– մի բան եմ ուզում էստեղից վերցնել հետս։
Նայեցի շուրջս, հետո՝ ոտքերիս տակ։ Վերցրի առաջին իսկ պատահած սպիտակ քարի կտորը։ Կընկերակցի Դերսիմից բերածս դրախտային չորացրած ծաղիկներին ու Նեմրութից գնած աստվածների գլուխներին։ Նստեցինք։ Մեքենան շրջեց ու սարն ի վար ցած քշեց։ Ներսիս օդը խուտուտ էր տալիս։ Ես ամպիկ էի։ Այո, այո, հենց ամպիկ։ Խատուտիկ։ Թեթև, մանկացած։ Ու ամեն ինչ «իկ» էր՝ սարիկ, երկնիկ, մեքենայիկ, օդիկ, ջրիկ, գեներալիկ։ Վաղուց այդքան թեթև չէի եղել։
Աչքի պոչով ինձ նայեց։ Հետո միացրեց երաժշտությունը։ “Let my people go.” Խռպոտ ճռռում էր Արմսթրոնգի շեփորը։ Ներսս էլ էր ճռռում։ Շոգից։ Կամ՝ դրսի ծղրիդներից։ Իսկ արդյոք կայի՞ն ծղրիդներ։
– Բանն այն է, որ ինձնից բացի երևի ուրիշներն էլ են հասկանում։ Գիտեն սարերի ու հայերի մասին։ Այդ գիտելիքը միայն իմ մենաշնորհը չէ։ Այդ իսկ պատճառով կխնդրեի պատմել՝ երբ և ում պատվերով եք Դուք գնացել Դերսիմ, և ինչ կապ կա այդ և այս պատվերների միջև։
Հասանք։ Գիժ ա։ Ներսս ճղվեց շեփորից։ Let my people go. Ո՞նց կարա սենց մտածող մարդը գեներալ լինի։ Ինքն էլ՝ հակահետախուզության ղեկավար։
– Դուք իսկապես հավատո՞ւմ եք Ձեր ասածին,– հարցրի։
– Ո՞ր մեկին։
– Որ սրբազան սարերն ունեն ինչ-որ գիտելիք, որին տիրապետում են հայերը։
– Ոչ թե տիրապետում, այլ հսկում։
– Լավ, որ սրբազան սարերն ունեն ինչ-որ գիտելիք, որը հսկում են հայերը։
– Իսկ ի՞նչ է, Դուք չե՞ք հավատում, որ հրեաներն ընտրյալ են,– հակադարձեց։
– Ո՛չ։ Մեկ էլ ամերիկացիներն են ընտրյալ։ A Nation of Agents. [1]
– Այ իրենք՝ հաստատ։ Ու բոլորին են գործորդացնում։ Գաղափարների գործակալները չեն էլ գիտակցում, որ իրենք գործակալ են։
– Իմ պե՞ս,– հարցրի։
Summertime. Ջոփլինի շեփորն էլ ավելի ճռռացրեց իմ ներսի ու դրսի ամառը։ Ձայնը ներթափանցեց ու ներսս ամեն բան տակնուվրա արեց։ And the livin’ is easy…
– Այո։ Եվ ոչ,– ասաց։
You’re gonna rise up singing, You gonna spread your wings, And take, and take to the sky… Երանի կարողանայի տարածել թևերս ու թռչել։
– Ես հակված եմ մտածել, որ Դուք չեք էլ գիտակցել ձեր գործակալ լինելը,– անջատեց երաժշտությունը։
Իրավիճակը լրջացավ։ Ամեն բան չոր էր։ Էլ չկար այն ներսիս կակուղը՝ փափկամարմինների պես։ Խխունջ։ Որտե՞ղ է պատյանս։ Կարծրացել եմ, ու չեմ կարողանում այլևս սողալ պատյանիս մեջ։
– Եվ դա մեղմացուցիչ հանգամանք է։ Միայն եթե ինձ պատմեք՝ ինչ եք արել Դերսիմում և ինչ եք անում Սիրիայում։
– Դե ասացի։ Դերսիմում ալևիների հավատալիքներն էինք ուսումնասիրում։ Ուխտավայրերը։ Սրբատեղիները։ Դրանց հետ կապված ավանդույթներն ու ծեսերը։ Այն, ինչ Դուք նոր կոչեցիք սրբազան գիտելիք։
– Իսկ այդ նյութը կարո՞ղ եք ինձ փոխանցել։
– Էթիկայի կանոններին դեմ է։ Մարդկանց խոստացել ենք, որ միայն հետազոտական նպատակներով ենք օգտագործելու և պահպանելու ենք անոնիմության սկզբունքը։
– Էլի կարող եք պահպանել անոնիմության սկզբունքը, և հաստատ ես ոչ մի տեղ այդ նյութը չեմ հրապարակի։
– Բայց դա տանս համակարգչում է, հետս չունեմ,– պատյանս քաշեցի վրաս։
– Մեյլով ոչ ոքի չե՞ք ուղարկել։
– Ոոոո, ոչ,– կասկածելով, բայց ի վերջո ավելի համոզված ասացի։ Մտածում էի՝ գուցե մեյլերս ստուգեն։ Բայց հիշեցի, որ իսկապես մեյլով չեմ ուղարկել և եթե ստուգեն էլ, բան չեն գտնի։
– Լավ, խոստացեք, որ կուղարկեք ինձ։ Հավատացնում եմ, սա իմ զուտ անձնական հետաքրքրությունն է։ Մանկությունս այս լեռան շուրջ է անցել, ու ես ալավի եմ, ինձ միշտ հետաքրքրել են սրբազան լեռներն ու դրանց հետ կապված գիտելիքը։
Միառժամանակ լուռ քշում էինք։ Ես պատյանումս թաքնված, նա՝ պատյանից վերջապես դուրս եկած։
– Իսկ Սիրիայում ինչի՞ մասին եք նյութ հավաքում,– վերջապես կախեց սպասված հարցը։
– Հայկական համայնքի,– ասացի։
– Պատվիրատուն ո՞վ է։
Առանց որևէ բան թաքցնելու տվեցի պատվիրատուի անունը։
– Մենք փնտրել ենք։ Այդպիսի կազմակերպություն չկա։ Ոչ ԱՄՆ-ում, ոչ էլ որևէ այլ տեղ,– ասաց նա։
Ես վարանելով դուրս նայեցի պատյանից։ Պատյանիցս փոքր-ինչ դուրս եկա։
– Իրենց կայքում նշված էր, թե ԱՄՆ-ում են։
– Կայքի սերվերը Կիպրոսում է։ Ցանկացած երկրից կարող են այնտեղ կայք բացել։ Ցանկացած մեկը կարող է կայք ունենալ։ Բայց նման կազմակերպություն չկա։
– Բայց… մենք վստահ էինք, որ այն ԱՄՆ-ում գրանցված հայկական բարեգործական կազմակերպություն է,– գնալով կակղում էի ես։
– Ես ձեզ հավատում եմ։ Ինչպես ասացի՝ դուք ինքներդ էլ չհասկանալով եք գործակալ դարձել։ Գործորդվել։ Ձեզ հետաքրքրող գործ է։ Ի՞նչ կա որ, ինչո՞ւ չզբաղվել։ Իսկ նրանք ձեզ գրո՞ւմ են։
– Ոոոչ,– վարանեցի ես,– ինչ Սիրիայում ենք, ոչ մի անգամ չեն գրել։ Չնայած մենք էլ երևի մի քանի օրը մեկ ենք հաջողացնում մեյլ ստուգել, գուցե և գրել են։
– Իսկ կասե՞ք, կոնկրետ ի՞նչն է իրենց հետաքրքրում։
– Դե… իրենց հետաքրքրում են սիրիահայ համայնքի ինքության հարցերը։ Հարաբերությունները սիրիական պետության հետ։ Համայնքի ներսում գործող կառույցները։
Կրկին երաժշտություն միացրեց։ Strangers in the Night. ու ես պատյանս գրեթե դեն նետեցի։ Կակուղ մարմինս արևին ու քամուն տված՝ սլանում էինք։
– Իսկ Սինայում, Մովսեսի լեռան վրա եղե՞լ եք,– հարցրեց՝ երաժշտության ձայնն իջեցնելով։
– Սուրբ Կատրինում միայն։ Լեռը չեմ բարձրացել, արևածագ չեմ դիմավորել։
– Ինչո՞ւ։
– Շատ շտապ, մի երկու ժամով Շարմից ենք քշել։ Մի արաբ ընկերոջ խնդրեցինք, տարավ։ Վրացի համակուրսեցիներիս հետ էի, իրենց վրացական ձեռագրերն էին հետաքրքրում։
Go down, Moses.
– Հարցնելու ցանկությունը երգի՞ց առաջացավ,– հարցրի։
Ոչինչ չասաց։ Բարձրացրեց երաժշտության ձայնը։ Մի որոշ ժամանակ լուռ էինք։
– Սուրբ Կատրինում հսկայական գիտելիք կա։ Հայկական ձեռագրերը տեսե՞լ եք։
– Շատ չեն։ Միայն մեկն է կարծեմ։ Բայց պալիմպսեստներ կան: Գուցե մեջները ի սկզբանե հայերեն տեքստեր էլ լինեն։
Հայելու միջով ինձ էր նայում։
– Մարդկությունը շարունակ հնի վրա նորն է գրում։ Շերտերով։ Ու ընդամենը մի ձեռագիր բավարար է՝ տիեզերքի ողջ պատմությունն իմանալու համար,– ասաց։
Այո։ Կարդալ շերտերը։ Պեղել–հանել մակերեսի տակինը։ Հաջորդը, հաջորդը։ Էդպես հասնել նախասկզբին։ Երբ դեռ չկար գիրը։ Ու գիտելիքը սարերում էր։ Կամ՝ համաշխարհային օվկիանոսում։ Իսկ գուցե դեպի գալիքը փորելն ավելի ճի՞շտ է։ Գուցե ապագան ավելին գիտի այսօրվա մասին, քան անցյալը…Արանքներում մնացածը։ Հա, ես արանքներում մնացածն եմ՝ ոչ այս կողմ, ոչ այն կողմ, ոչ ազգագրագետ, ոչ պատմաբան, ոչ քաղաքագետ, ոչ գործակալ, ոչ անցյալամետ, ոչ ապագայամետ…
Մեր արանքում հիմա էլ Լենոնի “Imagine”–ն էր։ Ու երգի սպիտակի մեջ էլ չնկատեցի՝ ինչպես անցանք Թուրքիայի սահմանը։ Մեզ չստուգեցին։
– Եղե՞լ եք Մուսա լեռում,– հարցրեց՝ երաժշտության ձայնն իջեցնելով։
– Ոչ։
– Շնորհավորում եմ։ Մովսեսի ևս մի լեռ կտեսնեք։ Ես կլինեմ Ձեր ուղեկցորդը,– ասաց ժպտալով։
Չեմ հասկանում՝ ինչին է պետք ինձ այստեղ բերելը։ Ի՞նչ է ուզում ցույց տալ։ Ինչո՞ւ։ Ո՞րն է իր շահը։ Որտե՞ղ է տանում ինձ։ Ի՞նչ է անելու։ Ինչո՞ւ Թուրքիա։ Գուցե ուզում է կորցնե՞լ մի տեղ։ Բայց ինչո՞ւ… Դժվար… Գնալով ավելի էի թուլանում։ Լրիվ կակղամորթ, առանց պատյանի։
– Ի՞նչ գիտեք Մուսա լեռան հայկական գյուղերի մասին։
– Քիչ բան։ Վերֆելի պատմածը։ Նաև, որ առ այսօր Վագըֆլիում հայեր են ապրում։ Գիտեմ նաև, որ մինչև պրոտեկտորատի վերջն այնտեղ հայեր են ապրել, հետո հիմնականում անցել են Այնճար, ովքեր էլ մնացել են, հավաքվել են Վագըֆում։ Ուրիշ ոչինչ, կարելի է ասել, չգիտեմ։ Հա, ամենամեծ գյուղն էլ Յողանըլուխն է։
Ժպտում է։ Ob–la–di, Ob–la–da. Ռիթմ։ Արև։ Ծով։ Օդ։ Ռիթմ։ Ձեռքը ղեկին թմբկահարում է ռիթմի հետ։ Ներսիս օդը տատանվում է։ Իջնում ենք մի հսկայական ծառի մոտ։ Գյուղամիջում։ Խըդրբեյն է՝ ասում է։ Մի քանի մետր հաստությամբ ծառաբունը մեջտեղից կիսված ու մեջը փուչ է։ Մտնում եմ։ Վեր նայում։ Չըխկ։ Պարզվեց՝ տեսախցիկ ունի։ Լուսանկարում է։ Չեմ հասկանում։ Հարցական նայում եմ:
– Մտածեցի՝ դեմ չեք լինի։ Մեկ էլ ե՞րբ կկարողանաք այս վայրերում լինել,– ասաց,– հիշատակ կմնա, երեխաներին պատմելու բան կունենաք։ Կուզեք՝ հանեք ակնոցը էդպես էլ նկարեմ։
Մեխանիկորեն հանում եմ արևային ակնոցս ու զուգահեռաբար կրկին մտնում պատյանիս մեջ։ Ի՞նչ նպատակով է նկարում։ Իսկ եթե՞… Ի՞նչ պիտի անի որ։ Հո չի ուղարկի ստուգելու՝ արդյոք լրտես եմ, թե ոչ։ Ասենք ուղարկեց։ Կասեն՝ չէ։ Ո՞ւմ պիտի ուղարկի։ Կահիրեի սովորածս համալսարա՞ն, թե՞ թուրքական հատուկ ծառայություններին՝ ճշտելու, թե ինչ եմ արել Դերսիմում։ Է թող ուղարկի։ Ինչ ասել եմ, էն էլ արել եմ։ Հանգի՛ստ, Աստղիկ։ Միևնույն է, էդ որդը հանգիստ չի տալիս։ Չապրածս ստալինյան ժամանակների որդը, երբ անմեղ մարդկանց սուտի մեղադրանքներով առհավետ զմռսում էին… Կակղամորթը կակղամորթի մեջ… Ինչ տարբեր էր «գործակալ» ասածը սառը պատերազմի երկու բևեռներում… Քայլում ենք Խդրբեյի սալիկապատ փողոցներով։ Սպիտակ անմշակ քարից, մեծ–մեծ երկհարկանի տներ են։ Ամեն պատին՝ երկու–երեք պատուհան։ Որոշ տների վրա տան կառուցման տարեթիվն ու կառուցողի հայատառ անունն է։ 1901, 1936…
– Երբ պրոտեկտորատը հանձնեցին, ու ֆրանսիացիները դուրս եկան, պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց, որ հայկական գյուղերում վերաբնակվողները հայերի տները փոփոխելու իրավունք չեն ունենա,– պատմում էր՝ զուգահեռ լուսանկարելով տները, տների վրայի արձանագրությունները՝ կառուցման տարեթվերով ու հայ տերերի անուններով,– հիմա այս գյուղերից շատերում թուրքմեններ են վերաբնակեցվել։ Բայց տներին ձեռք չեն տվել։ Միայն, ինչպես տեսնում եք, որոշ պատուհաններ փակել են, պատ շարել։ Ենթադրում եմ՝ մուսուլմանական սովորույթ է տան ներսը դրսից անջատելը։
Այո։ Շատ տների պատուհանների տեղում պատ էր շարված։ Բայց ինչո՞ւ էր էդպես դետալավորված նկարում։ Էլի կարծրացել, լռվել էի պատյանումս, այն ծանր-ծանր վրաս քարշ էի տալիս։ Իսկ Գեներալը թեթև, լուսանկարելով պատմում ու պատմում էր։ Հաջորդ գյուղը Յողանըլուխն էր։ Նույնատիպ սպիտակ քարաշեն տներով։ Գյուղամիջի սպիտակ աղբյուրը։ Հետո՝ մզկիթի վերաճած եկեղեցին։ Բարձրադիր։ Երկհարկանի։ Առաջին հարկում՝ եկեղեցին։ Անփոփոխ։ Զարդաքանդակներով ու հայատառ արձանագրություններով։ Սպիտակ՝ ինչպես մնացյալը։ Եկեղեցու գլխին, սակայն, մի ավելացված հարկ։ Ինչպես Երևանի կենտրոնի հինգհարկանիների կտուրին։ Ավելացված հարկ ու տնկված մինարեթ։ Մտանք։ Չըխկ հա չըխկ։ Հնարավոր ամեն բան չըխկացրեց։
– Հիշո՞ւմ եք Վերֆելի վեպի հերոս քահանային,– հարցրեց՝ կրկին ինձ չխկացնելով։
– Այո, իհարկե,– դժկամորեն ասացի պատյանիս միջից։
– Հիմա Ձեզ մի բան կպատմեմ, որ շատ հայեր չգիտեն։ Ինձ Նա է պատմել։ Ափսոս գործերով մեկնեց, թե չէ ինքն էր ուզում Ձեզ այստեղ բերել։ Դուրս մտանք եկեղեցուց։ Այո, հենց մտանք, որովհետև ես միշտ դուրս եմ մտնում։ Ասում էի ինքս ինձ։ Աշխարհը տունս է, պատյանս էլ ամենուր հետս եմ քարշ տալիս։ Ինչո՞ւ ենք կյանք մտնում, աշխարհ մտնում, իսկ դուրս ելնում կամ դուրս գալիս։ Տնից։ Ինչո՞ւ է ծնունդը աշխարհ բերում, իսկ մահը՝ տանում։ Մի խոսքով, այսուհետ ես դուրս միայն մտնելու եմ։ Չէ՞ որ այն, ինչ դրսում է, նաև ներսում է։ Դռներ չկային, միայն մուտքի նեղ բացվածք։
– Նայեք ձեր ոտքերի տակ,– հենց մուտքի մոտ ասաց նա,– այ էստեղ, եկեղեցու շեմին են թաղել քահանային։ Բայց շատ քչերը գիտեն այդ մասին։
Նայեցի ոտքերիս տակ։ Ոտքերով մտել էի քահանայի մեջ։ Կրկին փափկեցի։ Հալվեցի։ Ձուլվեցի դրսին։ Հիշեցի միջնադարյան վանական համալիրները, որտեղ ամենահարգված մարդիկ ու քահանաները եկեղեցու հենց շեմքին էին թաղվում, որ բոլորը տրորեն իրենց, քայլեն-անցնեն վրայով։ Տեղ-տեղ հին, սպիտակ շարվածքով տների արանքում երևում էին նոր, սվաղած ու գունավոր ներկած տներ՝ մուգ վարդագույն, գրեթե կարմիր, բաց կանաչ, կապույտ։
– Տեսեք, հայերի տները քանդել ու փոփոխել չեն թույլատրում, բայց նորերը կառուցել կարելի է,– շարունակում էր պատմել։
Հաջորդ գյուղը Բիթիասն էր։ Կանաչի մեջ թաղված, սպիտակ, մեծ-մեծ, կարմիր կղմինդրի կտուրներով տներով։
– Ասում են՝ ամենահարուստ գյուղն է,– ասաց՝ գյուղի ծայրին, բարձունքի վրա, մի երկհարականի, սպիտակ սրբատաշ քարից կառույցի մոտ կայանելով։
– Սա Բիթիասի հայկական եկեղեցին է։ Ասում են՝ չեն էլ հասցրել գործարկել։ Նոր էին շինարարությունն ավարտել, երբ պրոտեկտորատը հանձնեցին։
Մտանք ներս։ Բազում կամարներով ու սյուներով շենք էր։ Ներսից նման Յողանըլուխի եկեղեցուն, սակայն ավելի ընդարձակ։
– Հիմա Անթաքիայից մի հույն-քրիստոնյա է այն գնել։ Բժիշկ։ Ասում են՝ գնել է, որ պաշտպանի։ Չի թողնում, որ որևէ փոփոխություն անեն։ Ասում են, թե պահպանում է, որ մի օր վերադարձնի հայերին։
Դուրս եկանք։ Շարունակում էր նկարել։ Ես փափկել էի։ Պատյանս մի տեղ թողել ու մոռացել էի գոյության մասին։ Եկեղեցու շրջակայքի անտառուտ բլուրներն ամբողջությամբ ցանցապատ էին։ Պատկերացնո՞ւմ եք։ Ամբողջ բլուրներ ցանցի մեջ էին առնված։ Չսպասեց էլ, որ հարցնեմ։
– Արգելոց է,– ասաց,– այստեղ ինչ-որ հազվագյուտ թռչուններ կան, նրանց պահպանում են։
Պահպանելու միակ ձևն էս կողմերում փաստորեն վանդակի մեջ առնելն է։ Երևի դրա համար են դուրս գալիս ու ներս մտնում։ Մտնել վանդակ։ Դուրս գալ վանդակից։ Ո՞րն է մուտքը, ո՞րը ելքը։
– Սիրում են ամեն բան վանդակում պահել,– ասացի՝ չկարողանալով ու չցանկանալով թաքցնել դառնությունս,– ուզեցին մեկ հայ թողնել և այն էլ՝ թանգարանում,– շարունակեցի քթիս տակ։
– Ի՞նչ,– հարցրեց։
Սևակին թարգմանեցի անգլերեն։ Նայեց։ Հասկացավ, որ փափուկ եմ։ Լուսանկարեց։ Հետո Վագֆլին էր։ Այստեղի եկեղեցին փռված, միհարկանի, երկարուկ կառույց էր՝ ծիրանագույն քարից։ Միայն եկեղեցի չէր։ Իրար հանդիպող երկու շենքերի հանդիպման անկյունում գմբեթն էր։ Իսկ շենքերն ունեին համայնքային կյանքի համար անհրաժեշտ ամեն բան՝ սրահ, դահլիճ, խոհանոց և այլն։ Շատ խնամված էր Վագֆլին։ Եկեղեցու շենքի կղմինդրյա տանիքը՝ երկարուկ կիպարիսների ֆոնին։
– Կուզե՞ք զրուցել մարդկանց հետ,– հարցրեց։
Փափկել էի։ Այնքան, որ համարձակվեցի չզրուցել։ Առաջին անգամ կյանքում։ Դաշտ չէի ուզում մտնել։ Ուզում էի լինել կակուղ, բայց պատյանիս մեջ։
– Բայց էստեղ ենք ճաշելու։ Էնպես որ ինչ-որ խոսակցություններ այնուամենայնիվ կունենանք,– ասաց։
Ճաշը վարազի խորոված էր։ Պարզվեց, որ երբ հարևան գյուղերի մուսուլմանները որսի ժամանակ վարազ են բռնում, հանձնում են հայերին։ Հայերն էլ իրենց որսն են նրանց տալիս։ Մանր-մանր կտրատած վարազը փոքրիկ շամփուրիկների վրա, փոքրիկ մանղալիկներին։ «Իկ»։ Էլի «իկ»։ Պատյանիկ։ Փափլիկ։ Նա թուրքերեն էլ գիտեր։ Գինովցանք։ Եվ միայն մայրամուտին իջանք Անտիոք։ Անթաքիա։
«Սավոն» անունով հյուրանոցում էինք մնալու։ Նախկին օճառի գործարանի շենքում։ Երկհարկանի, սպիտակ շարվածքով շենք էր՝ սիրուն, լայն, առաջին հարկում կամարաձև դռներով ու պատուհաններով։ Հյուրանոցը մաքուր, հարդարված ներքին բակ ուներ, որտեղ մի քանի բարձր արմավենի կար ու պատերին մագլցող մուգ մանուշակագույն ծաղիկներ։ Առաջին հարկում ֆոյեն և ռեստորանն էին՝ կամարապատ, սակայն ցածր առաստաղներով, կլոր, սպիտակ սփռոցներով ծածկված սեղաններով, մուգ կաթնագույնի վրա բորդո նախշերով փափուկ բազմոց-բազկաթոռներով, դրանց արանքում եղած ցածր սեղանիկներով, սեղաններին՝ ծանր մոմակալներ ու մեծ ծաղկամաններ՝ ծաղիկներով։ Սակայն չհասցրի հիանալ տարածքով։
– Արագացրեք։ Գնում ենք քյունեֆե ուտելու։ Անթաքիայի քյունեֆեն լավագույնն է։
– Բայց… ես անգամ փոխնորդ չեմ վերցրել,– կմկմացի։
– Ոչինչ։ Ձեզ հո հարսնատես չեմ տանում, չէ՞– ասաց՝ ծիծաղելով։
Ինձ հատկացված սենյակը երկրորդ հարկում էր, նայում էր փողոցին, և պատուհանները շագանակագույն փայտից դեպի դուրս բացվող փեղկեր ունեին։ Ճամպրուկ էլ չունեի, որ սենյակում թողնեմ։ Արագ լվացվեցի, թարմացա ու վազեցի ներքև։ Նա արդեն տեղում էր։ Մուգ ջինսի շալվարով և բաց դեղին պոլոյով։
– Տեսեք, հատուկ եմ դեղինն ընտրել, ձեր զգեստին համահունչ,– կատակեց։
Մի տեսակ նեղվեցի, որ ճմրթված զգեստով եմ։ Խմիչք էի փնտրում՝ այդ մասին մոռանալու համար։ Պատյանս էլ թողել էի Մուսա լեռան վրա և այնպիսի խորությամբ էի մտել, մխրճվել դրսի մեջ, որ էլ թաքնվելու տեղ չունեի։ Կուրծքս ուղղեցի, գլուխս վեր մտա դուրս։
– Դեմ չե՞ք, որ քայլենք,– հարցրեց։
– Ոչ իհարկե։ Ես քայլել սիրում եմ։ Իսկ Դուք որոշել եք դերվիշությո՞ւն անել։
– Ի՞նչ նկատի ունեք։
– Դե էսպես, սովորական մարդու պես քայլել, տեսնել ինչ են շնչում։
– Գուցե։
Հյուրանոցը մտնում էր փողոցի մեջ, որը երկար ձգվում էր՝ մի կողմում շուկայի երկայնքով, իսկ մյուսում՝ բնակելի շենքերի։ Շենքերի առաջին հարկերում խանութներ, վարսավիրանոցներ, հացատներ և այլ նման հաստատություններ էին։ Վարսավիրանոցների լայն պատուհանները մտնում էին փողոց՝ անցորդներին պատմելով սափրված ու սափրվող պարանոցների ու բեղ-մորուսի մասին։ Միայն տղամարդիկ էին։ Շենքերը հին էին, պատերի տեղ-տեղ թափված սվաղը մերկացնում էր աղյուսաշարը։ Նեղ-նեղ բալկոններում նստած մարդիկ երեկոյան թեյի հետ փորձում էին թոթափել օրը։ Երեխաները ճոճում էին բալկոններից կախած բոբիկ ոտքերը։ Փողոցի աղմուկն ու տապակվող սմբուկի, սխտորի, մսի հոտերն իրենցով էին լցնում տարածքը ու պարտադրում լուռ քայլել։ Մի հերթական վարսավիրանոցի մոտ դույլով ջուրն ուղիղ մեր վրա թափեցին։ Գեներալի ոտքերը թրջվեցին։ Նա կանգ առավ։ Ես գլուխս բալկոններից վար իջացրի ու քթով հագա դիմացիս դույլում փափկող ոտքերին։ Ճաղատ ու հաստափոր մեկը հենց իր տան շեմին՝ նեղ մայթի վրա, դրել էր աթոռն ու ոտքերն ընկղմել ջրով լի դույլի մեջ։ Կանգ առա։ Գեներալն ինձ էր նայում։ Ես՝ ոտքերին։ Հայացքս փախցրի ու հագա նրա հայացքին։ Երկուսս էլ ուրախ ժպտացինք։
Մի քսան րոպեից հասանք սրճարան։ 19-րդ դարի տիպական բակում էր։ Խաղողի թառմաների տակ։ Պարզվեց՝ մեզ այնտեղ սպասում էին։ Սպասողը բարձրահասակ, նիհար, ոսկրոտ, անտիկ հունական քանդակի դեմքով տղամարդ էր։ Խարտյաշ խոպոպները՝ տեղ-տեղ սպիտակած, պարզ, խոշոր, երկնագույն աչքերի արանքում հանգրվանած հունական ուղիղ քիթը՝ բացականչական նշան։ Ճերմակ քաթանե երկարաթև վերնաշապիկի կոճակները՝ երկար պարանոցին արձակած։ Ժպտացին իրար։
– Ծանոթացեք, բարեկամս է, Ստամբուլից,– ներկայացրեց Գեներալը,– միասին Բրիտանիայում ենք սովորել։
Անտիկ քանդակն ինձ ժպտաց, պարզեց ձեռքը և աթոռը սեղանից հետ քաշեց՝ հրավիրելով նստելու։ Շուտով բերեցին քյունեֆեն։ Պանրով ու քադաիֆ-խմորով դեսերտ էր։ Մատուցվում էր տաք, Անթաքիայում՝ պաղպաղակով և վարդի օշարակով։ Անտիկ քանդակն էլ հիանալի բրիտանական անգլերենով էր խոսում։
– Լսել եմ՝ Դուք Դերսիմում եք եղել,– հարցրեց։
Սկսեցի հազալ։ Կոկորդս միանգամից կարծրացավ։ Պատյանս էի փնտրում։ Կրկին ալկոհոլ էի ուզում։
– Այո,– ասացի։
– Իսկ եթե խնդրենք, կարո՞ղ է մեզ համար էլ Դերսիմ գնաք։
Մեծ կում արեցի սուրճից։
– Ինչի՞ համար։
– Մենք մշակութային ծրագրեր ենք իրականացնում։ Դիարբեքիրում, Անթաքիայում։ Հիմա նաև ուզում ենք Դերսիմում աշխատել։ Հասկանալ՝ ինչ երաժշտական ներուժ կա տեղում։ Բայց ոչ միայն երաժշտական։ Ժողովրդական արհեստներ, արվեստ։
– Բայց… չէ՞ որ Դուք գիտեք, որ կարող եք պետության հետ խնդիրներ ունենալ։
– Մեր նոր նախագահը կողմ է բազմամշակութայնությանը։ Նա խրախուսում է Թուրքիայի տարբեր ազգային մշակույթների ներկայացվածությունը։ Այդ թվում և հայկականի։ Կտեսնեք, հեռու չի այն օրը, երբ ձեր ու մեր երկրների նախագահները կհանդիպեն։ Գուցե անգամ սահմանը բացվի։
– Իսկ ի՞նչ կապ ունի այդ ամենի հետ Դերսիմը,– հարցրի ես՝ դանդաղ, գնալով փափկող, բայց դեռ լարված կերակրափողով ներս թողնելով քյունեֆեն,– ի՞նչ կապ ունեմ ես։
– Գիտեք, Դերսիմը պատմականորեն սրբազան, բայց նաև պրոբլեմատիկ տարածք է։ Ես չէ, որ պիտի ձեզ պատմեմ, թե ինչ դեր է այն ունեցել այլախոհական շարժումներում։ Այնտեղ են աքսորվել Պավլիկյանները։ Այնտեղ են վերացրել Լուսավորչի ողջ գերդաստանին։ Այնտեղ է Քեմալը…Մի խոսքով, Ձեզ համար այն յուրովի կարևոր է, իսկ մեզ համար՝ առանցքային՝ հասկանալու այսօրվա Թուրքիան։ Հետո Դուք հայերեն կարդում եք, ծանոթ եք հայկական աղբյուրներին, ինչը Ձեզ կօգնի տեսնել, հասկանալ այնպիսի շերտեր, որոնք հասու չեն այլ հետազոտողներին։
Դերսիմում ինձ պատմում էին, որ հայերն ինչ-որ հին գրքեր ունեն, որոնցում գրված է աշխարհի գաղտնիքը: Ամեն պատմող «գաղտնիք» բառի իր բացատրությունն ուներ: Մեկի համար անհատական երջանկությունն էր, մյուսի համար՝ հարստությունը, երրորդի համար՝ հաղթանակի հասնելու ձևը, մեկ ուրիշի համար՝ խաղաղությունը: Եվ նրանք փնտրում են այդ գրքերը կամ գիրքը: Փնտրում են Դերսիմի հազարավոր քարանձավներում, դարավոր ընկուզենիների արմատներում: Ով ինչպես և որտեղ կարող է: Մինչդեռ գաղտնիքի մասին գիտելիքը գաղտնիքի բացակայությունն է: Մենք վախենում ենք գաղտնիքի բացակայությունից: Որովհետև գաղտնիքի առկայությունը հուսադրող է՝ կգտնենք և պատասխանները կունենանք: Բայց պատասխանները կան, մենք դրանք գիտենք, ուղղակի դրանք մեզ դուր չեն գալիս…
– Բայց… ո՞ւմ համար եմ ես աշխատելու,– հարցրի։
– Ձեզ համար։ Հայ ազգագրության համար։ Մենք չենք խառնվի։ Միայն կօգնենք ֆինանսապես և տեղական կապերով։ Դուք կարող եք հավաքել Ձեր թիմը։ Մենք թարգմանիչ կտրամադրենք։ Կօգնենք բոլոր տեխնիկական հարցերում։
– Իսկ եթե ինձ… Իսկ եթե մեղադրվենք գործակալ լինելու մեջ…
Գեներալը ժպտալով կանչեց մատուցողին։ Առաք պատվիրեց։ Անտիկ քանդակը պատվերին ավելացրեց պանիր և սեխ։
– Ստամբուլում սեխն ու պանիրը ռաքքեի լավագույն ընկերակիցն են։ Անպայման փորձեք։
Մի քիչ խմելուց հետո փափկեցի։
– Ես Ձեզ հենց էնպես չէի պատմում սակրալ լեռների ու հայերի մասին,– ասաց Գեներալը,– հասկանում եք, դուք՝ հայերդ, պահապաններ եք։ Պահապաններ, որոնք չեն հասկանում՝ ի՞նչն են պահպանում։ Դուք գիտելիքին չեք տիրապետում։ Եվ երևի դա պետք էլ չէ։ Ի վերուստ Ձեր վրա դրված դերն այդ գիտելիքը պահպանելը, թարգմանելն ու փոխանցելն է։ Միայն չեմ հասկանում՝ ինչպես կարող եք թարգմանել՝ առանց հասկանալու ինչ եք թարգմանում։
Չէ, գիժ չի։ Պարզապես ալեգորիաներով ա խոսում։ Ուզում ա ասի, որ մեզ օգտագործում են՝ իմանալու համար իրենց ուզածը։ Եվ տարբեր ուժեր են օգտագործում։ Մենք կատարյալ գործակալ ենք։ Եթե նման բան գոյություն ունի։ Ամենայն պարտաճանաչությամբ կատարում ենք հանձնարարությունը, ընկալելի կերպով փոխանցում ստացված տեղեկատվությունը։ Արդյո՞ք ես հիմա նույնը չեմ։
– Ըստ Բաբելոնյան աշտարակաշինության պատումներից մեկի,– շարունակում էր՝ ռաքքեի բաժակը ձեռքում խաղացնելով,– հայերը Բաբելոնում թարգմանչի դեր ունեին, ու երբ Հայկն իր զավակներին առավ և շարժվեց դեպի Արարատ, մարդիկ դադարեցին իրար հասկանալ, որովհետև չկար մեկը, ով կթարգմաներ։
Հա։ Մտածեցի։ Սիրուն պատում ա։ Բացատրում ա մեր երկարատև գոյությունը որպես աշխարհների միջև միջնորդ, թարգմանիչ։ Մեր՝ որպես փակ համակարգ գոյությունն ի սկզբանե դատապարտված է, որովհետև թարգմանիչը փոխանցող է, միջնորդ է ու չի կարող փակ գոյատևել, չի կարող միաբևեռ լինել։
– Ձեր ասածը շատ էսենցիալիստական է,– ասացի,– ենթադրել, որ որևէ հանրույթ, որևէ ազգ ունի ի վերուստ իրեն տրված գործառույթ, ու որ դա հավերժ այդպես է։ Ու որ միայն այդ ազգի ներկայացուցիչ լինելու հանգամանքն ինձ օժտում է ինչ-որ կարողություններով։
– Չէ։ Իմ ասածը շատ ռացիոնալ է։ Կա կոնկրետ իրավիճակ։ Դուք Սիրիայում եք։ Գործակալ եք մի բանի, ինքներդ էլ չգիտեք՝ ինչի։ Բայց գերազանցիկի պարտաճանաչությամբ փորձում եք կատարել ձեր պայմանագրային կամ չգիտեմ ինչային պարտավորությունները։ Ես էլ ասում եմ՝ ավելի լավ գործ արեք։ Օգնեք հասկանալ Դերսիմը։ Բացատրել այն։ Թարգմանել, ընկալելի դարձնել այլոց համար։ Օգնեք հասկանալ։ Մի՛ հասկացեք, այլ օգնեք հասկանալ։
– Մի՞թե ձեզ թվում է, որ եթե հասկանաք որևէ երևույթի կամ իրի ծագումն ու էվոլյուցիան, կհասկանաք այսօրը, ու որ հասկանալն ինքնին կօգնի ինչ-որ բան փոխել,– հարցրի։
– Միայն այդպես է փոփոխությունը հնարավոր,– ասաց Անտիկը,– ես հավատում եմ, որ ապագան հնարավոր է միայն անցյալի սխալները հասկանալու պարագայում։ Այսօրվա չլուծված խնդիրը վաղը կարող է աղետի բերել։ Հիմա եթե կարողանանք հասկանալ, թե ինչն է սխալ գնացել անցյալում, գուցե լուծենք այսօրվա խնդիրը, որ վաղն աղետ չլինի։
– Ձեր ասածը տեսական է։ Հիմա Ձեր երկրում իշխանությունները գիտեն, որ հայերի դեմ ցեղասպանություն է եղել։ Այսինքն՝ գիտեն անցյալի խնդիրը։ Բայց չեն լուծում։
– Իմ ուզածն էլ հենց դա է, որ լուծեն։
– Տեսեք, եթե չուսումնասիրվի հիվանդության առաջացման պատմությունն ու ընթացքը, դեղատոմս չի գտնվի,– միջամտեց Գեներալը,– չէ՞։
Ես լուռ էի։ Հա, հաճույքով էլի Դերսիմ կգնայի։ Բայց… Էսպե՞ս։ Էն գլխից գիտակցելով, որ ինչ-որ ուժերի ես ծառայում։ Ու չիմանալով, թե ում կամ ինչի են ծառայում այդ ուժերը։ Ագենտացավ։
– Իսկ ես հենց հիմա՞ պետք է համաձայնեմ,– հարցրի։
Նայեցին իրար։ Դատարկ բաժակներին։
– Ոչ,– ասաց Գեներալը,– Դուք դեռ լուծելու խնդիրներ ունեք Սիրիայում։
Ես այլևս փափուկ չէի։ Բայց ոչ էլ չոր էի։ Մի տեսակ ձուլված հավերժին, Անտիոք-Անթաքիայի Հին Հռոմեական ճանապարհի պահպանված կտորներին խառնված։ Ես այլևս ես չէի։ Կորցրել էի եսությունս մենքության մեջ։ Ու ամեն տեղ փնտրում էի էդ մենքությանս կտորները։ Հատկապես հաջորդ օրը, երբ անհանգիստ գիշերվանից հետո նստեցինք մեքենան ու հետ քշեցինք Քեսապ։

[1] Հղում Ջեյմս Բլոկի «Գործակալների ազգ. ամերիկյան ուղին դեպի ժամանակակից «ես» և հասարակություն» գրքին։ Բլոկը վերաիմաստավորում է ամերիկյան քաղաքական մշակույթը՝ ամերիկյան ինքնության ու հասարակության ձևավորումը կապելով ոչ թե ազատության, այլ գործորդության գաղափարի հետ։ «Ազատության սրբազան գործի» առասպելի փոխարեն նա ժամանակակից ամերիկյան ինքնության ու հասարակության արմատները տեսնում է գործորդության մեջ՝ որպես ամերիկյան բողոքական և ազատական մշակութային հիմքերի իրական սինթեզ։ Բլոկը ցույց է տալիս, որ գործի/արժեքների գործորդության միջոցով են ձևավորվում անձի՝ հասարակության հետ ունեցած բարդ հարաբերությունները, ու դա է ընկած ամերիկյան կերպարի/բնավորության հիմքում։