Երբ դեռահաս որդուս՝ Բելգիայում մեծացած ու նոր Հայաստան վերադարձած Տիգրանին կարդացի Վահան Տերյանի «Մի խառնեք մեզ ձեր վայրի արջի ցեղերին» բանաստեղծությունը, ինձ մեղադրեց ազգայնականության ու հետադիմական հայացքների համար։ Այդ որդիական կշտամբանքի դառնահամը տտպեց լեզվիս տակ ու հուշերի հողմապտույտին առած տարավ-հասցրեց այն հեռավոր ու երանելի օրերը, երբ Բրյուսելում՝ Եվրոպայի բուն սրտում պայքարում էինք ժլատ արևի տակ մեր մի պուտ տեղի համար։ Ով չգիտի ասեմ, որ այնտեղ միշտ անձրևում է, ու բնությունն իր մի շող արևը բաշխում է բոլորին որպես աստվածային մանանա: Բաշխում է հավասարաչափ, անկախ սեռից, տարիքից, ազգությունից, կրոնական և քաղաքական համոզմունքներից։ Ֆաշիստների հեռանալուց հետո այդպես են սովորեցրել, ու բնիկ բելգուհի մադամ Բուլլան՝ մեր հարևանը, երբեք կասկածի տակ չէր առել այդ պարզ ճշմարտությունը։ Նմանապես չէր վիճարկել Բելգիայի իմաստուն թագավոր Լեոպոլդ Երրորդի՝ երկրի սահմանին ֆյուրերին դիմավորելու որոշման արդարացիությունը: Թքած արժանապատվության վրա, հո չէր թողնելու ժողովորդը անմեղ մատաղացու դառնար: Ինչև, թագավորը ճիշտ էր, թե ճիշտ չէր, էական չէ: Մինչև այսօր էլ բելգիացիները ընդհանուր հայտարարի չեն եկել այդ հարցում: Էականն այն է, որ հայտնի գրողի ձևափոխված միտքը մադամ Բուլլայի քիմքին բարեհաճել էր իսկական քաղցրաբլիթի պես. բոլորը հավասար են, բայց բելգիացիներն՝ ավելի հավասար։ Սա իհարկե մտքում։
Ինչ իմանար խեղճ մադամ Բուլլան, որ իր ապահով, քաղաքի ամենահարգի թաղամասում մտածված բրյուսելյան բնակարանի բարեկեցիկ ծերությունը մի օր երերալու է ու դառնալու հայ-վրացական դարավոր բարեկամության թիրախը։ Ինչ իմանար, որ այդ թիրախը խոցվելու է անխղճաբար, առանց հաշվի առնելու տարիքային, պատմական, մշակութային և այլ մեղմացուցիչ հանագամանքներ: Իբր աշխարհի՝ իրենց տրված եզերքում հարևանությունը հորով-մորով են արել, հիմա էլ, նախախնամությամբ թե հիմար զուգադիպությամբ եկել ու այստեղ են եղբայրություն խաղում։ Միայն մղձավանջային երազներում կարելի էր պատկերացնել, որ գլխավերևում բույն կդնեն ինչ-որ վայրենիներ, որ այդ թոկից փախածները ամբողջ օրը խրախճանքներ կկազմակերպեն, հինգ հոգով վեց երգ կերգեն, ու երեխաներն էլ փոքրիկ սատանաների նման անվերջ կճղճղան ու տանը գնդակ կխաղան։ Իսկ ամենասարսափելին կլինի լեգոյի՝ դանիական այդ ստոր խաղալիքի հարյուրավոր մասերի անողոք կտկտոցը սալահատակին, ուղիղ իր գլխին՝ կըտ, կըտ, կըտ…կարմիր, կանաչ, կապույտ…: Այդ ապահով ու բարեկեցիկ ծերության անդորրը լեգոյի անխիղճ մասերի կտկտոցից այնպես է խռովվելու, որ մադամ Բուլլայի պարարտ, բելգիական անձրևով ներծծված կուրծքը ուռչելու է ու ծլարձակելու սրտաբուխ բացականչության կերպարանքով:
– Սիլաաաաա՛նս (ֆրանսերեն՝ լռություն),- ամեն երեկո որոտում էր մադամ Բուլլայի ցասումը,- սա ինչ բարբարոսություն է։
– Լեղաճաք արեց չար պառավը,- ամեն երեկո խնդմնդում էին հայ ու վրացի ընկերուհիները՝ Մարինեն ու Թամունան:
– Հիմա կգա ոստիկանությունը,- ամեն երեկո իբր մարգարեական կանխատեսում էի անում ես:
– Ոստիկանությունը՝ ինձ վրա, ես արդեն սովոր եմ,- ամեն երեկո աքլորանում էր հարևանս՝ Լաշան ու աչքով անում:
Մինչ նոր բեմադրության ակնկալիքով ձեռքերն էին շփում երեխաները, իսկ Մարինեն ու Թամունան էլ քննարկում առաջիկա ճակատամարտի մարտավարությունը, ես ու Լաշան անդրադառնում էինք պառավի վաղ մանկության ու երիտասարդության մութ ծալքերին.
– Մադամը հաստատապես համագործակցած կլինի Բելգիան զավթած նացիստների հետ,- ենթադրում էր Լաշան:
– Մշտապես ծխամորճ ծխող ու շանը զբոսանքի տանող Շերլոկ Հոլմսի արտաքինով լռակյաց ամուսինն էլ թերևս իր զոհերից է, որ որպես պատանդ ժառանգություն է մնացել իր մութ անցյալից, գուցե չգիտի, որ երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ավարտվել է, – կրակը թեժացնում էի ես՝ հայտնի անեկդոտի նմանակությամբ:
Բելգիական ոստիկանությունը հիանալի է աշխատում ու ըմբոշխնում ծառայության ամեն վայրկյանը: Չի կարելի ժամանակն իզուր վատնել, կարելի է օգուտ քաղել ու դասախոսություն ունկնդրել քաղաքակրթության զարգացման, պատմության ամենահին ազգերի ու այն մասին, թե ինչպես են համաշխարհային ջրհեղեղից հետո Նոյի թոռներն ու ծոռները բաժան-բաժան արել երկիրը.
– Մադամ Բուլլա, մենք բարբարոսներ չենք, մենք աշխարհի ամենահին ժողովուրդների ներկայացուցիչներն ենք՝ Հայոսի ու Քարթլոսի ժառանգները: Այն ժամանակ, երբ մենք գիր-գրականություն ունեինք, որոշ եվրոպական ազգեր ծառից ծառ էին թռչկոտում:
– Խորամանկ խուլիգան, – վրա էր բերում մադամ Բուլլան:
– Մենք մեղք չունենք, այդ ժլատ բելգիացիներն են պատերը թղթից կառուցում,- շարունակում էր արդարանալ Թամունան,- գնացեք Թիֆլիս տեսեք, թե ինչպես են տունը սարքում:
– Ախր մենք Շարլ Ազնավուր ունենք,- ով ով, գոնե նա ձեզ պետք է հուշի մեր արմատների ազնվության մասին,- օգնության էր հասնում Մարինեն:
– Այ հիմա հասկացա, – գլուխն էր տարուբերում մադամ Բուլլան,- ուրեմն այդպես եք արել, որ խեղճ մարդը թողել-փախել է ձեր երկրից ու իր փրկությունը գտել Փարիզում, բարբարոսներ:
Ազնավուրի ընտանիքի սրտաճմլիկ պատմությունը որպես փրկօղակ նետելու Մարինեի ջանքերը մեղմ ասած չէին շարժում մադամ Բուլլայի քար սիրտը, ու նա շարունակում էր գոռգոռալ սեփական երկրում օտարականներին գերի դառնալու, Ազնավուրի սուրբ անունը արատավորելու անթույլատրելիության, խուլիգաններին անհապաղ վտարելու օրհասական անհրաժեշտության, և բելգիական ոստիկանության անհույս ամլության մասին.
– Դուք ոստիկան չեք, գնացեք բալետ պարեք, երկիրը ձեռքից գնում է, իսկ դուք նազ եք անում:
– Հիտլեր կապուտ, մադամ,- եզրափակում էր Լաշան:
Ամեն անգամ ոստիկանները թևանցուկ էին անում մադամ Բուլլային ու տեղափոխում իր բնակարան, ճանապարհին էլ քչփչում դիվանագիտական անձեռնմխելիության և մեղադրական ապացույցների սակավության մասին, հորդորում չանհանգստանալ՝ Հայոսին ու Քարթլոսին մի օր ցույց կտան իրենց իրական բնօրրանը:
Մադամ Բուլլան, նույն ինքը՝ չար պառավը, նույն ինքը՝ նացիստական գործակալն ու երեխաների ահուսարսափը դարձել էր հայ-վրացական եղբայրական համակեցության անբաժան մասը, սողոսկել երկու ընտանիքների ենթագիտակցական շերտերի, երբեմն էլ՝ կենցաղային վիճաբանությունների խորխորատը: Մինչև այսօր էլ Թամունան զարմանքով է հիշում, թե ինչպես է գիշերվա կեսին եկել իրենց տուն ու աղմուկ-աղաղակից բողոքելու փոխարեն խառնվել Վրաստանից ժամանած քրոջ ու իր ամուսնու չարչրկված վեճի հանգուցալուծման գործին: «Բաջանաղիդ պատժել է պետք, ուրիշ ճար չկա, աղջիկը մեղք է»,- խորհուրդ է տվել Լաշային ու գնացել: «Հավանաբար ֆեմինիստական շարժմանն է հարում»,- մտածել է Թամունան:
Եթե մեծահասակների շրջանում մադամ Բուլլան քմծիծաղի առարկա էր, ապա երեխաների համար մանկական վառ երևակայությանը հագուրդ տալու կենարար աղբյուր։
– Պատմության ամենադաժան ու արյունոտ պատերազմը ռուս-վրացական հնգօրյա պատերազմն է եղել,- ասում էր ութամյա Լևանին,-հայրս պատմում էր, որ այդ պատերազմի ժամանակ չար պառավը համագործակցել է արյունարբու թշնամու հետ:
– Դու չգիտես, ամենաարյունոտ պատերազմը Արցախի ազատագրական պատերազմն էր,- հանդիմանում էր ութամյա Տիգրանը,- պատերազմի ժամանակ այս չար պառավը իր նկուղում է թաքցրել սեփական ամուսնում, դրա համար էլ ամբողջ օրը ծխամորճ է ծխում ու լռում, երևի լեզուն էլ կտրել է, որ ավել-պակաս չխոսի:
– Երբ կարդամ Հարի Փոթերի յոթերորդ հատորը, հույս ունեմ այնտեղ հանդիպել մեր չար պառավին,- խոստովանում էր Լևանին:
– Ինչու ես քեզ տանջում, արի ֆուտբոլ խաղանք, մի քանի րոպեից կգա,- առաջարկում էր Տիգրանը:
– Հայրս ասել է՝ երբ հիսուն գիրք կարդամ, ինձ կտանի Վրաստան,- բացատրում էր Լևանին,- աշխարհի ամենահին երկիրը:
– Այ քեզ բան, ես ամբողջ կյանքում դժվար էլ այդքան կարդամ,- ավելացնում էր Տիգրանը,- բայց ամեն տարի գնում եմ Հայաստան՝ աշխարհի ամենահին երկիրը:
– Մենք գիտենք, որ պառավը չար և չլսող երեխաներին եփում է վառարանում ու ուտում,- փորձում էին խոսակցությանը խառնվել հազիվ թոթովող Դավիթն ու Լիլեն:
– Գնդակը բերեք, ֆուտբոլ խաղանք,- ավագի իրավունքով ծիծաղում էին Տիգրանն ու Լևանին:
– Մեսսի, Ռոնալդո, ֆորսա Բարսա, գոոոոոոոլ,- գոռում էին բոլորով:
– Սիլաաաաանս, բարբարոսներ,- մի քանի րոպեից դղրդում էր մադամ Բուլլայի աղաղակը:
– Սկսվեց,- խնդմնդում էին Մարինեն ու Թամունան,- պատրաստվենք:
Ինչպես հասկացաք, Բրյուսելի Ռու դը Բրետան փողոցի համար 27 հասցեն դարձել էր բելգիական ոստիկանության ամենասիրված վայրերից մեկը։ Այստեղ էր կոփվում Եվրոպայի ապագան։
– Եթե մենք չվտարենք այս բարբարոսներին, մենք ապագա չունենք,- իր մտահոգությունն էր ոստիկաններին հայտնում մադամ Բուլլան։
– Մադամ, Դուք հավանաբար անգլերեն լավ չեք հասկանում, հազար անգամ ասել եմ, որ մենք հնագույն ժողովուրդներ ենք, սերված Նոյի ժառանգներից, իսկ դուք սեփական լեզու էլ չունեք՝ ֆրանսերեն ու հոլանդերեն եք խոսում,֊ պատասխանում էր Լաշան։
– Բարբարոս, ես երիտասարդ տարիներին թարգմանչուհի եմ աշխատել, այդ դու անգլերեն չգիտես,֊ կրակում էր մադամ Բուլլան։
– Ես Լոնդոնի արքայական քոլեջում անգլերենով դոկտորական ատենախոսություն եմ պաշտպանել,- ճամարտակում էր Լաշան։
Ժամանած ոստիկանների զույգը անգլերեն լեզվի նրբերանգների շուրջ ծագած այս վեճի մանրամասները ջերմեռանդորեն արձանագրում էր՝ հետագայում գուցե քրեական տարրեր պեղելու աղոտ հույսով ու վերջում, ինչպես միշտ, մտնում մադամի թևերն ու փշի-փշի անելով ուղեկցում իր բնակարան։
Զարմանալի է, բայց քաղաքակրթությունների այս դաժան ու անվերջանալի թվացող պայքարը ավարտվեց շատ հասարակ ձևով՝ գործն իրենց ձեռքը վերցրեցին ամենակարող կանայք: Ախ այդ կանացի համերաշխությունը: Կանայք ազգություն չեն ճանաչում, ինչ Հայոս ու Քարթլոս, ինչ թագավոր Լեոպոլդ: Թե ինչ էին զրուցում յոթանասունամյա մադամ Բուլլան ու երիտասարդ Մարինեն ու Թամունան, թող կանացի գաղտնիք մնա: Աղջիկներ, ես ձեր ցավը տանեմ, գենա ցվալե: Հայկական տոլման ու խաչապուրին թող դառնան բելգուհի մադամ Բուլլայի խոհանոցի զարդը, բելգիական ասեղնագործ սփռոցն էլ մեր հայկական սուրճի հյուրընկալ սկուտեղը: Ու մի օր, երբ մադամ Բուլլայի կուրծքը ծլարձակի ու նրան շտապօգնության մեքենայով անվերադարձ տանեն, թող բրյուսելյան անձրևին շաղվեն Մարինեի ու Թամունայի հորդառատ արցունքները:
Հ.Գ.
Մադամ Բուլլային շտապօգնության մեքենայով անվերադարձ տանելուց հետո անցել են տարիներ: Տաքարյուն Լաշան բաջանաղի գանգը կոտրելուց հետո ազատվել է դիվանագիտական ծառայությունից ու Թիֆլիսի համալսարանում դասախոսություն է կարդում «Ազգայնական շարժումները Արևմտյան Եվրոպայում» թեմայով։ Լևանին վաղուց ավարտել է իր հիսուն գիրքը, իսկ հայրը խոստացել է հարյուր գիրք կարդալու դեպքում տանել Բելգիա՝ աշխարհի ամենալավ երկիրը։ Դավիթն ու Լիլեն մադամ Բուլլայի դեմքը չեն էլ հիշում, բայց ականջներում դեռ զնգում է չար և չլսող երեխաներին սաստող դղրդյունը՝ Սիլաաաաանս։ Մարինեն ու Թամունան մեկ մեկ «զանգվում են» ու վերհիշում համատեղ կյանքի քաղցր պատառիկները։ Տիգրանը անգիր է սովորել «Մի խառնեք մեզ ձեր վայրի արջի ցեղերին» բանաստեղծությունը ու տարվել ցեղակրոնությամբ։
Ես հիմա հեռու եմ, բայց գիտեմ, որ Բրյուսելում հաստատ անձրև է տեղում։ Հաստատ մի օր, երբ պատմության ամենաարյունոտ պատերազմները, լինեն հնգօրյա թե ազատագրական, ավարտվեն, բնությունը իր մի շող արևը հավասարաչափ բաշխելու է բոլորին՝ աստվածային մանանայի նման։ Ես տեսնում եմ, թե ինչպես է Ռու դը Բրետան փողոցի համար քսանյոթ հասցեում Ազնավուրի երգերի կախարդական հնյունների ներքո շարունակում մխալ Շերլոկ Հոլմսի արտաքինով լռակյաց մարդու ծխամորճը։ Նա ամեն կիրակի իր շան հետ պարտաճանաչ այցելում է Բրյուսելի հոգեբուժական կլինիկա ու հազարերորդ անգամ լսում մադամ Բուլլայի պատմությունը դեպի աշխարհի ամենահին երկրներ՝ Հայաստան և Վրաստան կատարած զարմանահրաշ ուղևորության մասին։ Ծխամորճով մարդը ժպտում է ու տմբտմբացնում գլուխը՝ ի նշան համաձայնության։
