Նանե Հովհաննիսյան | Ծնվել եմ ԽՍՀՄ-ում. Մանկության ձայնուղի

Գիտակցությանս մեջ դաջված առաջին երաժշտությունը գալիս է բանվորական ինը հարկանի շենքերից կազմված թաղամասի՝ ճռճռան վերելակով ու ալարկոտ խավարասերներով լեցուն, բետոնե պանելներով ցուրտ շենքի վեցերորդ հարկի հանրակացարանային փոքրիկ բնակարանից։
«Московское время – семь часов». Արթնանում եմ խորհրդային օրհներգի համառ զարկերից, որոնք հնչում են մեր խոհանոցի պատի վառ դեղին «Մայակ» ռադիոընդունիչից։
«Единый, могучий Советский Союз!»…
1984 թվականն է: Քամոտ ու լեռնային Հրազդան քաղաքը, որտեղ բնակվում եմ ես՝ 8-9 տարեկան մի երեխա, գտնվում է Մոսկվայից երկու հազար կիլոմետր հարավ-արևելք՝ կայսրության եզրին։ Առավոտյան մարմնամարզության առաջին թակոցներն ուր որ է ներխուժելու են ուղեղիս մեջ։
«Раз, два, три, четыре». միակ ռադիոկայանով՝ Հայաստանի պետական ռադիոյով Մոսկվայից տրվող ամենօրյա հեռարձակման մեջ համրում է մարզիչը։ «Շնչե՛լ, արտաշնչե՛լ»։ Տեքստն ուղեկցվում է դաշնամուրային նվագակցությամբ․ անկողնից դուրս գալուս ժամանակն է։
Իմ ննջարանը խոհանոցին կպած պստիկ, փակած պատշգամբ է։ Նեղլիկ տարածքում իրար կպած տեղավորված են փոքրիկ մի սառնարան, բաց գույնի ողորկ մի գրասեղան, կարմրափայտե բանեցրած զգեստապահարան և այն բազմոցը, որի վրա քնում եմ։ Ամեն օր անցնում ենք պատշգամբը խոհանոցից բաժանող ապակե դռան միջով, հետո՝ գրասեղանիս ու զգեստապահարանիս միջև դրված բազմոցիս մոտով, որպեսզի հասնենք սառնարանին, իսկ մայրս՝ նաև պատշգամբի պատուհանից դուրս գտնվող լվացքի պարանին։ Որմնախորշում՝ ձեռքով պատրաստված ու թերթերով ծածկված դարակներին, դասավորված են ձմեռվա պահածոյացված մեր պաշարները։ Դրանց մեջ ամենասիրածս ընկույզի մուրաբան է. կճպած խակ ընկույզներ մուգ գույնի քաղցր օշարակի մեջ՝ դրսից խրթխրթան, ներսից՝ ճռճռան։ Մահճակալին պառկած, գլխիվայր դիտելով՝ զննում եմ տնական ջեմերն ու թթվի բանկաները։ Դրանք առաջին ու վերջին բաներն են, որ ամեն օր հառնում են աչքերիս առջև։
Իմ աշխարհում ամեն բան լավ է։
«Союз нерушимый республик свободных
Сплотила навеки Великая Русь»․
Յոթ տարի էլ չանցած «անխորտակ» այդ միությունը խորտակվելու էր, և վերանալու էր մեր կանոնակարգված աշխարհը՝ պարփակելով Հայաստանի Հանրապետությունը և ցաքուցրիվ անելով մեր ընտանիքը։ Մինչ այդ, իմ հաճախած ռուսական դպրոցի ամենօրյա տողանների խմբերգերում հնչող ԽՍՀՄ օրհներգի կրկնվող մեղեդին դեռևս պիտի դաջվի մտքիս մեջ։ Օրհներգը պիտի խորհրդանշի այն վայրը, որին պատկանում եմ. ընդարձակ, հզոր ու հպարտ մի երկիր, ինչպես պնդում էին ուսուցիչները, դասագրքերն ու հեռուստատեսությունը։ Եվ ուրեմն մենք՝ «Սովետական» Հայաստանի երիտասարդ պիոներներս, սրտանց երգում էինք՝ վզներիս կապած հեղափոխության նահատակների արյան գույնով ներշնչված նայլոնե կարմիր վզկապներ։
Հետ նայելով՝ անդրադառնում եմ, որ օրհներգի գաղափարախոսությունը հասունացմանս շրջանում զուտ ֆոնային աղմուկ էր։ Ծնողներս դրան չէին դավանում, իսկ ես՝ սկսած տասը տարեկանից, դպրոցից վերադառնալով, հյուրասենյակի սպասքապահարանի՝ «սերվանտի» վրա դրված 1980 թվականի արտադրության արծաթագույն «Էլեկտրոնիկա» մագնիտոֆոնով սեփական հավաքածուս էի նախընտրում լսել։ Հյուրասենյակ եմ ասում, բայց իրականում միակ սենյակն էր․ այդտեղ քնում էին մայրս, հայրս, փոքր եղբայրս, և այդտեղ էինք ընդունում մեր հյուրերին։
Տարեդարձների օրերին, եթե հարևանների աթոռներն էլ բերեինք, Երևանից եկած մեր վեց ազգականներին կարողանում էինք տեղավորել բացվող սեղանի շուրջ։ «Սերվանտից» դուրս էր սահում թանկարժեք սպասքը, ապակե դռան ետևից դուրս էին բերվում արևելյան սուրճի ընտիր բաժակները, և մարդիկ, հենվելով ծնողներիս մահճակալին ու զգեստապահարանին, խռնվում էին գրադարակների դիմաց և մխրճվում կենացների հորձանքի մեջ։ Խնջույքն ուղեկցվում էր ձայնասկավառակներից կամ հին, կլոր ձայներիզներով մագնիտոֆոնից հնչող երաժշտությամբ, որը հայրս էր հավաքել՝ իբրև ռադիոյից ու հեռուստացույցից հնչող երաժշտության այլընտրանք։ Կենացներն ասվում էին ծիսական հաջորդականությամբ. նախ տարեց սերնդի ներկայացուցիչներին մաղթում էին առողջություն, վերջում խմում էին երեխաների ապագայի համար՝ նրանց մաղթելով իմաստնություն։
«Լսե՛ք ու սովորե՛ք, երեխե՛ք», – շշնջում էր հայրս ակնածանքով։
Քանի որ սենյակում գտնվող ստերեո մագնիտոֆոնն իմ աչքերի մակարդակից բարձր էր, ստիպված էի շոշափելով գտնել դրա կոճակները։ Երաժշտությունը կողպված էր սպասքապահարանի մեջ. «Սվեմա» մակնիշի կլոր կասետներ՝ «բաբիններ», և «Մելոդիա» մակնիշի մի քանի ձայնապնակ՝«պլաստինկա»։ Այնտեղ ռուբլիների կոկիկ տրցակով պահվում էր նաև մեր ընտանեկան բյուջեն՝ մայրիկի ու հայրիկի գործարանային ամսական աշխատավարձը, և տրցակն օրավուր փոքրանում էր ու փոքրանում։ Ձայներիզների նուրբ ժապավենը խճճվում էր, և ես ձեռքով շտկում էի դրա դարձերն ու շրջադարձերը, որպեսզի լսեի հեռուստացույցից հայրիկիս ձայնագրած երգերը՝ ստվարաթղթե շապիկների վրա նրա ձեռագիր նշումներով։ «UB 40», գրված էր, «София Ротару»՝ ռուսերենով, և «Միշել»՝ հայերենով։
…Ու անչափ շատ «Բիթլզ»։ Ծնողներս նրանց սիրում էին։ Կամ իրենք իրենց էին սիրում «Բիթլզի» ժամանակներում։ Նրանց համար այդ ժամանակաշրջանը 1970-ականներն էին, երբ առաջին անգամ էին լսել խմբին։ 1975 թ. մի լուսանկարում ծնողներս 20-ամյա ուսանողների խմբով կանգնած են Երևանի պետական համալսարանի բակում՝ լայնացող տաբատներով ու ծաղկավոր վերնաշապիկներով, ալիքաձև մազերով և ուղիղ մեջքերով։ Նրանք խրուշչևյան հալոցքի զավակներն էին, որ ծնվել էին Ստալինի մահից մեկ տարի անց։
«Պահո՜, սո՛ւս», – հրահանգում էր հայրս, երբ սկսվում էր «A Hard Day’s Night»-ը։
Նա սկսում էր մատներով կտկտացնել սեղանին և կիսաձայն մռմռալ մեղեդին՝ սպասելով ընթրիքին, մինչ փոքրակազմ մայրս ափսեներն էր բերում խոհանոցից, որը հազիվ հինգ քայլի վրա էր։ Գինձով համեմված կանաչ ոսպով ապուրին հաջորդում էր կարագով ներծծված, ոսկեգույն սոխով ու հավի կտորներով, գոլորշի արձակող հաճարի փլավը։ Տաղտուկը զարդարելու մայրիկիս ձիրքը պճնում էր մեր քառասունհինգ քառակուսի մետրը և պարուրում իմ արտաքինը․ հելյունահյուս ժապավենները՝ վարագույրների շուրջ, մակրամեի գոտին՝ իրանիս։
Հայրիկս սեղանը գործածում էր մաթեմատիկական խնդիրներ լուծելու իր հոբբիի համար։ «Հոբբի» բառը պրոզայիկ է հնչում, բայց հայրս բոլորովին պրոզայիկ չէր. մանկությունից ի վեր մաթեմատիկան նրա մոլուցքն էր, նրա չիրագործված երազանքը։ Խնդիրներ լուծելիս նա լռություն էր նախընտրում։ Երբ ինձ էր պետք լինում լռություն, ես գնում էի իմ պատշգամբ-սենյակը։ Իսկ եղբայրս նկարում էր՝ փոքրիկ, ինքնամփոփ երեխայի դանդաղ, զգուշավոր վրձնահարվածներով։
«A Hard Day’s Night»-ը ինձ միշտ տարօրինակ էր թվում. ծուռտիկ-մուռտիկ ու անհամաչափ, ինչպես կայունության ժամանակ անցանկալի ալեկոծությունը։ Դժվարանում էի դրան զուգընթաց քթիս տակ երգել։ Բարեբախտաբար, հաջորդ մեղեդին Սթիվի Ուանդերինն էր, որը մեղմ էր ու հստակ։ «Աջեսքոն» միացրու, Աջեսքոն», ասում էի, և հայրս, կոճակը պահած, ժապավենը ետ էր պտտում, որպեսզի սկսի «I Just Called to Say I Love You» երգը։ Բոլորս միանում էինք։ Հետո իմացա, որ երգը գրվել էր Բիթլզներից տարիներ անց, բայց կյանքիս տվյալ հատվածում այդ ամենը երաժշտական ներմուծված միևնույն փաթեթի մաս էր կազմում։ «Աջեսքո՜, թուսե՜, ալա՜վյու» (աղավաղված՝ I Just Called to Say I Love You բառերը), երգում էի ՝ փորձելով նմանակել անհասկանալի այդ խոսքերը։ Ես ափսոսում էի, որ չգիտեի այդ նոր լեզուն։ «Աջեսքո՜ թուսե՜ ալա՜վյու», – արտաբերում էի՝ գամված մագնիտոֆոնին, ականջներս սրած, միշտ փորձելով ու չհաջողեցնելով որսալ բառերը։
Ա՛յ, Յուրի Անտոնովի «Крыша дома твоего» երգի յուրաքանչյուր բառը հասկանում էի։ Նա ասում էր, որ չկա ավելի հրաշալի բան, քան «երկնքի տակի այն հողակտորը, ուր քո տան կտուրն է»։ Մեր սեփական տունն ունենալը մե՛ր հրաշքը կլիներ։ Մինչև այս հանրակացարանը բոլորս Երևանում էինք ապրում, տատիկիս-պապիկիս երեք սենյականոց բնակարանում՝ մորաքրոջս ու քեռուս հետ միասին միևնույն տան մեջ խցկված։ Հետո, պաշտոնական լեզվով ասած, հայտնվեց մեր «բնակարանային հարցը» լուծելու մի հազվագյուտ հնարավորություն։ Հայրս ու մայրս, իբրև «երիտասարդ մասնագետներ», պետք է տեղափոխվեին նոր կառուցապատվող Հրազդան քաղաքը։ Սկզբում մեզ կացարան էին տալու «Հրազդանմաշ» գործարանի հանրակացարանում և հերթագրելու էին՝ գործարանի կառուցելիք բնակելի թաղամասում տուն հատկացնելու համար։ Անտոնովի դյուրընկալ, շաքարային պոպ երգն այժմ ինձ սրտխառնուք է պատճառում։ Այն մեր երազների դառը մարգարեությունն էր. դրանք գուցեև իրականանալու էին, բայց ճիշտ նշանակետին խփել չէին կարողանալու, որովհետև տասը տարի անց, երբ մեր սեփական բնակարանը ստանայինք, դրա կարիքն այլևս չէինք ունենալու։
Մենք կարոտում էինք Երևանը։ Ես կարոտում էի իմ ծննդավայրը, դրա վարդագույն տուֆե շենքերն ու թավշյա կապույտ երկինքը, քաղաքի եռուզեռը, լուսավոր մետրոն ու ինքնավստահ աղջիկներին, որոնք տաբատ էին հագնում, կարճ մազեր ունեին և համալսարան էին գնում։ Ես էլ էի այդ ամենն ուզում։ Արմատախիլ եղած՝ ցեմենտբետոնի ու շինարարարական պողպատի քաղաք Հրազդան տեղափոխվելը դաժան բան էր թվում։ Ուղիղ տասը տարի, ժամանակավոր բետոնե խորանարդի մեջ խցկված, երազում էինք մեր սեփական, ավելի մեծ բնակարանն ունենալ՝ միևնույն ժամանակ ցանկանալով ազատվել կոպիտ ու քարքարոտ այդ տեղանքից։ Մոտակայքում ոչ մեկին չճանաչելով՝ անորոշ ժամանակով այդ սենյակում խցկվածներիս, գոնե մեր՝ երեխաներիս, միակ հույսը համալսարան ընդունվելն ու Երևան վերադառնալն էր։ Միակ բանը, որ պետք էր անել, պետք էր «սովորել, սովորել, սովորել», ինչպես «ավանդել էր» Լենինը։ Դա էին ասում ուսուցիչները, դասագրքերն ու հեռուստացույցը, ինչպես նաև մեր հանրակացարանային մասնաշենքի պատին փակցված պաստառը։ Ինձ նման «գերազանցիկի» համար անդադար սովորելը տառապանք չէր։
Մի ամբողջ դար թվացող այդ շրջանում երաժշտության միևնույն շրջապտույտն էր հնչում ականջիս թե՛ տանը, թե՛ դրսում՝ բացի մեր հարևան բաքվեցի Լամարայի մուղամից, որը լսվում էր հանրակացարանի բարակ միջնապատերի միջով։ Լամարան աչքերին սուրմա էր քսում և խոսում էր կոտրատված հայերենով։ Գուցե մի երկու բան էլ խորհրդային բեմի աստղ Պուգաչովայից լիներ մեր «բաբինների» վրա։ Նա հեռուստատեսության երաժշտական ամրակն էր, թեև, քանի որ երաժշտության հավաքագրման գործը հորս ձեռքին էր, նրա երգերից չէինք ունենա․ հորս համար նա գռեհիկ էր։ Ո՛չ էլ Վալերի Լեոնտևից․ նա շպարում էր աչքերը։
«Հեռո՛ւ այդ ծաղրածուից»,- քրթմնջում էր հայրս և հեռուստացույցի սկավառակը պտտում ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ՝ գոյություն ունեցող երեք ալիքներից մյուսին։
«Ի՞նչ կապ ունի գրիմը նրա երգելու հետ»,-ասում էր մայրս,- կարող է՝ ե՛ս եմ ուզում նրան լսել»։
Տնային աշխատանքներ կատարելու և ընկերներ ձեռք բերելու հրազդանյան տարիներս զուգորդվում էին ընկերությունն ու հայրենիքը փառաբանող մանկական ու մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի հմայիչ երաժշտությամբ, ինչպես նաև ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակի սիրույն կրած զոհողությունները սգացող՝ ազդու երգերով։ Ես կասկածի տակ չէի դնում այդ կարծիքները. շատ էի երիտասարդ՝ գաղափարախոսությամբ մտահոգվելու համար, և սիրում էի Արամ Խաչատրյանի «Դիմակահանդես»-ի վալսը, որը նոր տարվա կեսգիշերն ազդարարող վերջին ղողանջի հետ ամեն տարի հաղորդում էին հեռուստատեսությամբ։ Բայց քանի որ դրանք ակամայից էին պատահում, այլ ոչ իմ ընտրությամբ, մեծ դաջվածք չեն թողել հոգեկան կերտվածքիս վրա։ Մինչև որ` 11 կամ 12 տարեկանիս, անձրևոտ մի օր, առանց որոնելու՝ մի նոր սուր զգացիողություն հայտնաբերեցի։
Տանը եղած մի քանի պլաստիկ ձայնասկավառակներից մեկի մեջ Բեթհովենի դաշնամուրային սոնատներն էին՝ 14-րդը («Լուսնի սոնատը») և 8-րդը («Պաթետիկը»)։ Չեմ հիշում, թե ով էր դաշնակահարը, բայց դեռևս պարզ տեսնում եմ ինձ՝ «Պաթետիկի» առաջին հնչյունների մահացու երթից կաթվածահար, կանգնած նվագարկչի կողքին։ Խորիմաստ դադարների ակոսներից հնչող փխրուն հնչյունների ու անկայուն տրամադրությունների ծորանքին զուգընթաց ես ջանում էի մխրճվել արտասովոր ռիթմի խորխորատները։
Մեղեդին դանդաղորեն կուտակվեց, վեր հանեց ինձ, ապա հզոր դմփոցով միանգամից վար նետեց։ Երաժշտական կրթություն չունենալով՝ բնազդորեն երկու բան զգացի։ Նախ հասկացա, որ դա վիրավոր հոգու հեծեծանք էր։ Երկրորդ՝ դա ինձ բոլորովին չվանեց։ Կարծես թե գիտեի, որ այնտեղ՝ դրսում, ցավ կա, և սակայն այդ ցավի մեջ կարող է գեղեցկություն լինել։ Եվ ուղեղիս խփեց այն միտքը, որ թեև կյանքն ամբողջությամբ դյութանք չէ, խռովությունը կարող է հոգեհույզ լինել։ Բեթհովենն իմ անմեղության առաջին, անգիտակցական կորուստն էր։ Հնչյունները ճանկռում էին ինձ՝ կարծես փորձելով նախազգուշացնել կատարվելիք իրադարձությունների մասին։ «Պաթետիկն» ինձ համար ընդմիշտ կխորհրդանշի հավաստիության արտաքսումն իմ աշխարհից։ Դեռ այն ժամանակ, երբ տառապելու մասին խորհելը ջերմացնում էր հոգիս, ի՞նչ իմանայի, որ դա իրական դատապարտվածության նախերգանքն էր։ Եվ ինչպե՞ս կարող էի իմանալ, որ երբ դժբախտությունը հարվածեր, կարողացածիս չափ հեռու էի փախչելու այդ ակորդներից։
Իմ լսած երաժշտությունը շատ առումներով շաբլոն, սովորական բան էր ու քաղցր-մեղցր։ Բայց 1980-ականները մեր, ինչպես նաև արդյունաբերական Հրազդան քաղաքի ընտանիքների մեծ մասի համար, փորձարարության տարիներ չէին։ Ուտոպիական մեծագույն փորձարկման ծայրագավառային ծոցագրպանում մենք արժևորում էինք դպրոցը, լողը և խոհեմությունը: «Հաֆանանա», երգում էր Աֆրիկ Սիմոնը։ «Հաֆանանա», կրկնում էինք մենք՝ Խորհրդային Միության հարավային մատույցի երեխաներս։
Հայրիկիս ձայնագրությունների մեջ կային Ադրիանո Չելենտանոյի «Soli»-ն ու Տոտո Կուտունյոյի «L’Italiano»-ն։ Իտալացիներն իշխում էին հեռուստատեսության մեր էկրաններին։ Ֆրանսիացիները նույնպես։ Ես եվրոպական պոպ երաժշտությունն ընդունում էի սովորականի պես, ինչպես եվրոպական մեր կահույքը՝ չեխոսլովակյան սեղան-աթոռները կամ խոհանոցի արևելագերմանական պահարանները, բոլորը՝ սոցիալիստական եղբայրական պետությունների արտադրանքներ։ Օտար երկրներն ինձ այցելում էին երաժշտության, գեղարվեստի ու գրականության միջոցով, և կյանքիս այդ փուլում չեմ հիշում, որ երբևէ պատկերացրած լինեմ, թե դրանք տեսնելն ինչի նման կլինի։ Իմ աշխարհում ամեն բան լավ էր։ Ինձ պարզապես պետք էր վերադառնալ հայրենի քաղաքս․ լույսեր, եռուզեռ ու խիզախ աղջիկներ․․․ Եվ Սալվատորե Ադամոն երգում էր «Tombe la neige», իսկ մեր հանրակացարանի վրա մեղմիկ ձյուն էր նստում։ Ո՛չ մի աղետ, ո՛չ մի խռովություն։
Բայց ո՞ւր էր հայրենի՝ հայկական երաժշտությունը։ Ո՞ւր էր անտեսանելի այն թելը, որն ինձ կապում էր իմ ժողովրդի հետ։
Ասես օդից, 1980-ականների վերջին մեր փողոցներն անսպասելիորեն լցվեցին շագանակագույն վերարկուներ հագած քաղաքացիներով։ Նրանք ամեն շաբաթ երթի էին գնում դեպի Երևան ու միանում հանրապետության մնացած մասերից եկողներին։ Բողոքում էին հայաբնակ Ղարաբաղի համար կամ Ադրբեջանի դեմ։ Ինքնորոշման համար կամ կենտրոնական կառավարության դեմ։ Ժողովրդավարության համար կամ բռնապետության դեմ։ Ես չէի հասկանում նրանց պաստառների կարգախոսները, բայց շուտով պարզեցի, թե ամբողջ ժամանակ իրականում որտեղ եմ ապրելիս եղել. պատրանքի, վհատության, ճնշումների ոստայնում։ Այդպես էին ասում մեր հարազատները, նրանց ընկերները և ուսուցիչներից ոմանք։ Մոսկվան այժմ չարագործ էր: Գաղութարար։ Մեզ վերևից նայող։ Կեղեքիչ։
Շաբաթ-կիրակի օրերին քաղաքում սկսեցինք միանալ զանգվածային ցույցերին։ Գորբաչովը հեռուստատեսությամբ մեզ նմաններին «ահաբեկիչ» էր կոչում, իսկ Երևանի օպերայի հրապարակում շարժման ղեկավարներն անկախություն էին պահանջում։ Գլխիս մեջ ճարճատում էին վանկարկումներն ու բղավոցները։ Խորհրդային հողն ամեն տեղ ժայթքում էր, գերտերությունը քանդվում էր։ Մայրս ու հայրս դարձան ջղագրգիռ, մեր սենյակ մուտք գործեց ազգային զարթոնքը, և ես ու եղբայրս պահանջեցինք, որ մեզ տեղափոխեն հայկական դպրոց։ Մեր լեզուն վերակենդանացնելու համընդհանուր տենդն ինձ պատեց նաև տանը. պապան դարձավ հայրիկ, թեև՝ ժամանակավորապես, քանի որ ո՛չ ես, ո՛չ հայրս դա բնական չհամարեցինք։ Սերվանտը դեռ ռուսերեն էր մնում և շարունակում պարփակել մեր ռուբլիները, «բաբիններն» ու «պլաստինկաները»։
Իմ անձնական տարածքի մեջ արագորեն ներս խուժեցին անտեսված հայկական ժողովրդական մեղեդիները և պեղված-գտնված վաղուց մոռացված ռազմական երգերը, որոնցից սիրտս ծառս էր լինում։ Փառաբանված անձնազոհությունների ու պատմական կոտորածների մասին։ Ֆիդայիների ու նահատակների մասին։ Օտարերկրյա տիրապետության մասին, թեև՝ մեկ այլ ժամանակաշրջանում։ Անհնազանդության ու ազատագրության, արյան ու ծննդի և մեր սեփական երկիրը կառուցելու մասին, թեկուզ՝ շատ ավելի փոքրիկ ու ավելի փխրուն։ Հայաստանի հավաքական հիշողության ընդմիջված պատառիկները ընդհանուր պատում էին հյուսում։
Ես սահուն կերպով թևակոխում էի պատանեկություն, և մեր հանրակացարանի դանդաղաշարժ խավարասերների դեմ մայրիկիս հնարամիտ գյուտը մեր միակ պստիկ ուրախությունն էր։ Կարագի ու բորաթթվի մածուկից պատրաստած սիսեռահատիկի չափի կոկիկ, միաչափ գնդիկները թողնում էինք դրսում և հաջորդ առավոտյան հարթ մակերևույթների վրա գտնում ծանր հարբեցողի նման մեջքի վրա փռված, ոտքերը դեպի առաստաղ պարզած խավարասերներին։
Ծնողներիս, հյուրերի ու հարևանների միջև ծավալվող քաղաքական հորդաբուխ բանավեճերի պատճառով լռությունը լքեց մեր սենյակը։ Եվ շատ շուտ երաժշտությունը նույնպես դադարեց ինձ այցելել։ Այն դադարեց այցելել ամենքիս։ Դպրոցում էի, երբ ցնցումներն սկսվեցին։ Մենք բոլորս, որ անցել էինք քաղպաշտպանություն, որ փորձել էինք միջուկային գազի դիմակներ, ապամոնտաժել էինք ձեռքի նռնակներ, բայց երբեք չէինք լսել երկրաշարժի մասին, մենք բոլորս ահա մտածեցինք, որ պատերազմական գործողություն է տեղի ունենում։ 1988 թվականի դեկտեմբերյան այդ օրը հայրս ուշ տուն եկավ։ «Ասում են՝ Սպիտակը հողին է հավասարվել»։ Այդ օրվանից սկսած հեռուստատեսությամբ ցուցադրվող ավերածությունները, փրկարարների, մարմիններով պատգարակների, հեծկլտացող մարդկանց պատկերներն ուղեկցվում էին կադրերի ետևից հնչող դուդուկի թաղման երաժշտությամբ։
Երկրաշարժին գումարվեց Ադրբեջանի հետ հակամարտությունը, և մեր ձայները կտրվեցին։ Հիմա արդեն երաժշտությունը հիմնականում հաճախակի թաղումների ժամանակ հնչող դուդուկի սգո նվագն էր։ Որոշ երազանքներ, այնուամենայնիվ, կատարվեցին. քաոսի ֆոնին` ԽՍՀՄ-ի պաշտոնական լուծարումից և Հրազդանմաշի ընդմիշտ փակվելուց մի քանի ամիս առաջ, վերջապես ստացանք մեր երեք սենյականոց բնակարանի բանալիները։ Ծնողներն աշխատանք էին փնտրում, երեխաները՝ հասունանում։
Միջնակարգ դպրոցի ավարտին, մխրճված Հրազդանի սպարտական կյանքի մեջ, ես ջանում էի օրերս լցնել արևմտյան ժամանակակից երաժշտությամբ։ Դրա համար հեռուն գնալու կարիք չկար. թողարկվելուց անմիջապես հետո հեռուստացույցներից ու ձայներիզներով այն մտնում էր մարդկանց տները։ Երևանում կարելի էր նաև մետրոյի կայարանների ստորգետնյա կրպակներից ապօրինաբար պատճենված ձայնասկավառակներ գնել կամ դրանք լսել FM ռադիոյի նորաբաց կայաններից։
Երբեմն դասերից փախչում և գնում էինք մեր համադասարանցի Արամենց տուն։ Բոլորս խելոք երեխաներ էինք ու հավատարիմ ընկերներ՝ ճկուն մարմնամարզիկներ, լուրջ վիկտորինա խաղացողներ, բարի ծաղրածուներ։ Խելոք լինելը աղետի ժամին մեր ծնողներին օգնելու միակ միջոցն էր։ «Happy Nation», գոռում էի Էյս օֆ Բեյսի հետ։ «It’s my life», ճչում էի Դոկտոր Ալբանի հետ։
Ապագան մոտ էր, և դրա հետ մոտ էր նաև մեր գալիք փայլուն կյանքը, որը դեռևս չէինք հայտնագործել։ Դրանք երգեր են, որ մինչև օրս ինձ համար այդ պահերն են նշանավորում։ Այն պահերը, երբ կյանքը շատ ավելի մեծ էր, քան կարող էի շոշափել, թեև բավական էր ընդամենը լող տալ հնարավորությունների ծովում։
Իսկ մեր նոր բնակարան էր ներխուժել լռությունը։ Դուրս էին մղվել Սթիվի Ուանդերի կանխատեսելի, փափուկ նվագները, և երևան էին եկել կտրոնով նավթի բաշխման բեռնատարների մոտ կուտակված, շագանակագույն հագած, սառած քաղաքացիների հերթերը։ 1990-ականների սկզբների «ցուրտումութ տարիները», ինչպես անիծելով անվանում էին առօրյա խոսակցության մեջ, ուղեկցվում էին ուտելիքի սահմանափակ կտրոններով և ջրի ու էլեկտրականության անջատումներով։ Հայաստանը հայտնվել էր տնտեսական շրջափակման մեջ։ Փոքրացող աշխարհի զգացողությունն ինձ խեղդում էր. մեր գոյությունն այժմ սպառնալիքի տակ էր։ Եվ այն պահերին, երբ ճիշտ ժամանակն էր լսելու Բեթհովենի խայթիչ նոտաները, հայրս գրեթե երաժշտություն չէր միացնում։ Հուսահատությունը կործանում էր տան հավասարակշռությունը, իսկ մենք չափից շատ էինք տարված դրա ծայրահեղ այլանդակությամբ, որպեսզի կարողանայինք ավելի հեռուն տեսնել։ Ցավի մեջ գեղեցկությո՞ւն։ Եթե տառապանքը միայն քեզ է դիպչում, շատ ավելի դժվար է դիմանալը, քան բոլորիս հավասարեցնող համընդհանուր ողբերգությանը։
Եվ սակայն ես ինձ անզոր չէի զգում։ Հրազդանի մեր նոր բարձրահարկ շենքում, գործարանային բանվորների հինգ ընտանիքից բաղկացած կուռ թիմով՝ բոլորի երեխաները նույն տարիքի, հոսանքն անջատված երեկոների մեծ մասի ընթացքում նստում էինք ընթրիքի՝ երգերով ու ամեն մեկի բերած ուտելիքով։ Նրանցից ոչ մեկն այնպիսի ազգական չուներ, որը մի քանի ժամվա մեքենայի ճանապարհից ավելի մոտ ապրեր, և ուրեմն մենք միմյանց հարազատը դարձանք։
Նրանց մեջ էր գյումրեցի Արայիկ «ձյաձյան»՝ սեղանի շունչն ու հոգին։ Նա սիրում էր Պատրիցիա Կասին՝ ֆրանսիական էստրադայի շքեղ նորամուծությանը, և «Ֆորսայթների պատմությունը»։ Նա տնօրինում էր մեկ այլ սեղանակցի՝ ախալքալաքցի Մարինե «ծյոծյային» պատկանող «Երգարանը»՝ այն փոխանցելով սեղանակիցներից մեկից մյուսին։ Ընտրում էինք, թե որ երգը պիտի երգենք, առանց նվագակցության, և գիրքը փոխանցում։ Ես արդեն իմ սիրած երգերն ունեի։ Դրանցից մեկը «Բարի արագիլ»-ն էր։ «Ես ոչ անտուն եմ, ոչ էլ տարագիր, Ունեմ հանգրվան, ունեմ օթևան», երգում էի ես՝ արագիլին հրավիրելով բույն հյուսելու բանաստեղծի տան մոտ գտնվող բարդու կատարին։ Սիրում էի նաև հայրենիքից հեռանալու ու կարոտի մասին «Կռունկը», ինչպես նաև մի քանի ավելի ուրախ երգեր։
Եթե Հայրենիքի գաղափարի իմ ընկալումը սև, հնամաշ կաշվեկազմ այդ գրքի միջոցով չէ որ ձևավորվել է, ընկերության իմ պատկերացումը կազմավորվել է հենց այդ տասնվեց հոգու միջոցով, որոնց տարիքը երեքից հազիվ երեսուներեքն անց լիներ։ Եվ հիշողությանս մեջ պահպանված է երկու կարճ ժամով տրվող հոսանքի միացման հետ հապճեպ ցրվող հարևանների կրկնվող տեսարանը։
Մեր շենքի ավելի հնարամիտ բնակիչներն սկսեցին Իրան մեկնել՝ վաճառքի համար սպառման էժան ապրանքներ բերելու, ինչպես, ասենք, մետաղե տարաներով «Աֆթաբ» յուղ և տաք գուլպաների կապոցներ։ Պատմության բուլդոզերի նոր, բախտավոր ողջակյացները վաճառականներն էին։ Ես նախանձում էի նրանց երեխաներին։ Երեկույթների ժամանակ մեր գլխավերևում նրանք բարձր երաժշտություն էին միացնում։ Ինչ վերաբերում է մեզ, հիմա, որ վերջապես մեզ այցելող ազգականներին տեղավորելու հնարավորություն ունեինք, հյուր ընդունելը ֆինանսական բեռ էր, այնպես որ տարեդարձները հիմնականում գալիս ու գնում էին՝ առանց հարազատների այցելությունների։
Հանրակացարանից ավտոբուսի մի քանի կանգառ հեռավորության վրա գտնվող ետխորհրդային մեր մեծ բնակարանում մոմի կամ նավթի լամպի լույսի տակ ես սկսեցի պատրաստվել ընդունելության քննություններին՝ այս անգամ առանց քարոզչության պաստառի։ Հորս ու մորս համար, որոնք երկուսն էլ աշխատանք չունեին և մնացել էին Երևանի մեր հարազատների օժանդակության հույսին, առաջնային էր իմ ուսումը, հետևաբար, փողի բացակայության պատճառով սվաղված պատերն ու ցեմենտե հատակն այդպիսին էլ մնացին։ Որքան էլ հայրս ջանաց աշխատանքի նոր աղբյուրներ գտնել, նրա լուծած միակ խնդիրները մաթեմատիկական էին։ Նույն մատները շարունակում էր կտկտացնել սեղանին՝ սպասելով մայրիկիս ընթրիքին, բայց հիմա արդեն՝ առանց քթի տակ մեղեդի մռմռացնելու։
Երբ անկախության առաջին տարիների խանդավառությունը հանդարտվեց, Ստալինի մահից մեկ տարի անց ծնված գանգրահեր սերնդի շիտակ մեջքերն սկսեցին կորանալ։ Նոր բնակեցված ընտանիքներով մեր շենքում տղամարդիկ սկսեցին սեզոնային աշխատանք փնտրել «մերձակա արտասահմանում»։ Առաջինը Արայիկ «ձյաձյայի» ընտանիքն էր, որ մեկնեց Ռուսաստան։ «Չիտա՞. էդ խոմ աշխարհագրության վերջն ա, ա՛յ մարդ», եղավ երրորդ հարկի Լիդա «ծյոծյայի» ցնցված արձագանքը։ Մի քանի ամսում մենք կորցրեցինք մեր ընկերներին՝ ընտանիք առ ընտանիք։ Բայց մինչ այդ ողջ եռանդով երգեցինք «Երգարան»-ի երգերը։
Անդադար աշխատանքի փնտրտուքի մեջ գտնվող հայրս պատահական մի գործ գտավ Ռուսաստանի հարավում։ «Ես հեռանում եմ, որ դառնամ», նախքան ԱՄՆ բնակվելու մեկնելը երգեց Արթուր Մեսչյանը, իսկ Ռուբեն Հախվերդյանն իր կիթառով հնչեցնում էր համապարփակ ապրումը. «Լավագույն տղերքը հեռանում են, օտար ափերում բախտ որոնում»։ Տանը ժամանակը կանգ էր առել։ Բայց ճաքերից սպրդում էր խռովությունը, և, ճեղքելով անձայն անկումը, քննություններիս միջև ներս էր խուժում մերկազդր, անսանձ Թինա Թըրները։
Թոքերիս լարումով հաստատելով լինելու և հենց ի՛նքս լինելու իմ իրավունքը՝ ես իբրև զինակոչ ընդունեցի նրա «Simply the Best» երգի շունչը։ Իբրև ջանասեր սովորող, մտածում էի, որ կրթությունն է փրկելու բոլորիս։ Վերադառնայի Երևանի կոբալտե կապույտ երկնքին, մասնագիտություն ձեռք բերեի և բոլորիս ճահճից հանեի․․․ Հայաստանի անկախության առաջին տարիների ամռանը մայրիկիս հետ խարխուլ, խախուտ գնացքով մեկնեցինք Երևան։ Ես ընդունելության երեք քննություն հանձնեցի և ընդունվեցի իմ երազանքների քաղաքի պետական համալսարանը՝ սկսելով բնակվել մորաքրոջս ու նրա ընտանիքի հետ։
1990-ականների կեսերին Երևանն ասես երկիր էր երկրի մեջ։ Ետզինադադարային քաղաքը երաժշտությունն այնպես էր ժայթքեցնում կարծես աշխարհի վերջը լիներ։ Ռուսաստանյան պոպ աստղերի համերգներ, բացօթյա սրճարանների տրոփյուն, խտասալիկների շարժական նվագարկիչներից հնչող ռիթմի հարվածներ։ Իմ ընկերուհի Ադրինեն թևի տակ նվագարկիչ էր կրում։ Նա Ջորջ Մայքլ էր լսում և մի անգամ ցնցված հայտնեց, որ Էլթոնն ու Ջորջն ամուսնացել են։ «Բա՛, չէիր տեսե՞լ, որ Ջորջն ականջօղ ա կրում. գոմիկ ա»։ «Գոմիկը» ռուսերեն гомосексуалист-ի կրճատ-աղճատված ձևն էր։ Ապառուսականացումը դեռ նոր պիտի ասպարեզ նետեր հայերենի «արվամոլ» բառը։ Մինչդեռ երկու երգիչները զուգերգ էին երգում, որի մեջ հերոսն իրեն էր որոնում, սակայն ուրիշին էր գտնում։
Ես ինձ որոնո՞ւմ էի։ Կարծում էի՝ գտել եմ ինձ. տաբատ էի հագնում, մազերս կարճ էի կտրում, գնում էի համալսարան։ Ես արդեն Երևանում հունի մեջ էի մտել, եղբայրս ու մայրս շուտով Սոչիում միացան հորս, և որոշվեց արագ վաճառել Հրազդանի մեր գորշ բնակարանը։ Հրազդանյան փուլին իմ հրաժեշտը տեղի ունեցավ «Depeche Mode»-ի դրոշի ներքո, որի սինթեզատորային ծանր ձայնը մուտք էր գործել իմ աշխարհ, իր դրոշն էր խրել հողի մեջ և ապագան պաշտոնապես տեղ հասած հռչակել։
Հիմա, երբ անգլերենս լավացել էր, խմբի երգերն արձագանքում էին ներքին զգացողություններիս. ինձ համար ամեն բան լավ կլինի, ժամանակը ետ շրջելու կարիք չկա։ Հին ու նոր աշխարհներն ամեն օր բախվում էին միմյանց, և այդ գործընթացին ականատես լինելը հաճույք էր։ Մի երկու տարի մենք՝ խորհրդային պիոներների վերջին սերունդը, որը երբեք չդարձավ կոմունիստական կուսակցության անդամ, «բարցովկաներ» էինք հագնում, նստում էինք քաղաքի մայթերին ու «դոնաթս» ուտում։ Մինչ մեր ծնողները քրտինք էին թափում հանապազօրյա հացի համար, իմ սերունդը լցվում էր փողոցները՝ վերահայտնագործելու աշխարհը։ Եվ Փինք Ֆլոյդի «Another Brick in the Wall»-ը կատարելապես պատշաճում էր ինձ։
Բառերը հասկանում էի, բայց համատեքստը, որի մասին խոսվում էր, գրեթե կապ չուներ այն ժամանակների հետ, երբ լսեցի նրանց։ Երկաթե վարագույրի ետևից մեր երկիր սողոսկած երաժշտության առանձնահատկությունն այն էր, որ դրա ստեղծման ժամանակի մասին դատելու միջոց չունեինք։ Այն մեզ էր հասնում, երբ ստացվեր, հիմնականում՝ ետպերեստրոյկայի շրջանում։ Երբ ԽՍՀՄ-ը փրկելու գորբաչևյան փորձը ձախողվեց, ժամանակի միջով մշակույթի ճամփորդությունը հնարավոր դարձավ կազմալուծված կայսրության մուտք գործող հնացած երաժշտությամբ։ Ներս հորդեց ժամկետանց խառնաշփոթ՝ հեղեղելով մեր տները, խլացնելով մեր ականջները, լուսավորելով մեր առօրյան։ Մեկդի թողած իրենց նախնական նպատակը՝ երգերը նշանակում էին այն, ինչ նշանակում էին մեզ համար։ Հղկված ու նրբին՝ ռոկերներն իրենց մթին նյութն էին սփռում, իսկ մենք զանգահարում էինք այժմ արդեն սնկի պես բազմացող ռադիոկայաններ ու հեռուստաալիքներ՝ Deep Purple պահանջելու, կարծես թե այն թողարկվել էր հենց այդ օրը։
Երաժշտության խառնաշփոթ ժամանակագրությունը ազատության իմ զգացողությունը բոլորովին չապականեց։ Այլևս ո՛չ մի կոլեկտիվ հավատարմություն. «զիլ տիպ» լինելն արդեն նշանակում էր լինել կոլեկտիվից հեռու։ Այդ դեպքում, ո՞ւմ է պետք «մտքի վերահսկողությունը»՝ Փինք Ֆլոյդի խոսքերով։ Շուտով ես մերժեցի ժողովրդական բոլոր մեղեդիները, ինչպես նաև ֆրանսիացիներին ու իտալացիներին, որոնք գալիս էին «առաջվանից». այդպիսին էր նոր սերնդի հակումը։ Սովորույթը խախտելն արդեն ապահով էր։ «Ապրե՛ք, երեխե՛ք, բայց մեզ պես չապրե՛ք», կրկնում էին մեծերը։ Իսկ ավանդական բաժակաճառերի ժամանակ մենք լսում էինք, բայց այլևս մտադիր չէինք սովորելու։
Ապստամբելը երբեք այդքան հեշտ չէր եղել։ Եվ սակայն մեր ընտանիքի համար կյանքն այդքան ծանր երբեք չէր եղել… Մայրս ու հայրս բաժանվեցին, եղբայրս ու մայրս ետ եկան, և երեքով սկսեցինք ապրել Երևանում, վարձու բնակարանում, մինչև եղբայրս արտագաղթեց Ամերիկա։ Հրազդանը՝ արդյունաբերական այդ հսկան, տապալվեց, իմ խելոք համադասարանցիների ընտանիքները ցրիվ եկան, և որբացած, մեջը գրեթե չապրված մեր բնակարանը միացավ վաճառքի համար անպիտան անթիվ-անհամար ուրիշ տների շարքին։
Երազների հեգնանքը թելադրում էր, իսկ կյանքը՝ պարտադրում, որ ընդմիշտ հեռանալուց հետո պետք է սկսեինք սիրել Հրազդանը կամ ինքներս մե՛զ հրազդանյան փուլում։ Հենց հիմա էլ շատ կարոտեցի այդ քաղաքը։ Հատկապես այն պատճառով, որ, ինչպես սուր կերպով զգում էի նաև այն ժամանակ, Երևանի իմ ընկերներն աչքիս մի քիչ տարօրինակ էին երևում. նրանք ավելի քիչ էին կապված իրենց ընտանիքներին և ավելի վստահ էին իրենց ունակությունների վրա։ Նրանց ծնողները միասին էին, և նրանք քաղաքում տներ ունեին։
Երեխայությանս վերջին տարում, երբ զբաղված էի աշխատելով ու սովորելով, շուրջս առատ երաժշտություն կար, և լռության համար տեղ չկար։ Մորաքրոջս արբանյակային հեռուստացույցը հեռարձակում էր ինչպես MTV-ի, այնպես էլ VH1-ի հիթերը։ Հայաստանը սիրտ էր անում Թաթա Սիմոնյանի ռիթմերի ներքո խնջույքներ կազմակերպելու, հեռուստատեսային գովազդների մեջ երաժշտություն էր հնչում, համերգասրահները պայթում էին շոուներից, գիշերային ակումբներն ու դիսկոները լեփ-լեցուն էին ռիթմից տրոփող մարմիններով։ Եվ չկար լռության, ուր կարելի լիներ պատսպարվել․ ես հասուն մարդու կյանք էի կառուցում։
Բազում անգամներ, երբ գնում էի Հրազդան՝ մեր բնակարանը տեսնելու, մինչև այն վաճառվեց, երազում էի, որ կարողանայի թակել ավտոբուսի մի քանի կանգառ հեռու գտնվող խորհրդային գործարանի բանվորական մեր հանրակացարանի վեցերորդ հարկի սենյակի դուռը։ Բայց չգնացի ու չթակեցի։ Իսկ մենք չորսով, որ այժմ չորս տարբեր երկրներում ենք բնակվում, այլևս երբեք երաժշտություն չլսեցինք միասին։

2020

Գործը բնագիր անգլերենով լույս է տեսել լոնդոնյան https://www.wasafiri.org/ նոր գրականության ամսագրի 2020թ․ աշնանային համարում։ Էսսեի անգլերեն տարբերակն՝ այստեղ։

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Հասմիկ Հարությունյանի