Այդ պոէմը, («ՄՈԽԻՐԷ ԾԱՌ»), որ մեր խորին համոզմամբ, Պ. Սեւակի «Զանգակատնից» յետոյ, Եղեռնին անդրադարձող ամենաուշագրաւ գործն է հայ գրականութեան մէջ։
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉԵԱՆ
Քսաներորդ դարը հայ բանաստեղծների բոլոր սերունդների ուսին դրեց միեւնոյն հարցին պատասխանելու պահանջը։ Խուսափել կամ շրջանցել չի լինի։ Մոռանալ՝ նոյնպէս։ Լռել կարելի է, բայց լռութիւնը դարձեալ պատասխան է։ Այսպէս թէ այնպէս, իւրաքանչիւր բանաստեղծ, վաղ թէ ուշ, սեփական ուսերով պիտի հրի «մեր ցաւին անիւը դարահոլով» (Ռուբէն Սեւակ)։ Անկարելի է որ հայոց մի «Դանթէական» մի «Զանգակատուն» բանաստեղծների մի ամբողջ սերունդ՝ Շիրազից մինչեւ Գէորգ Էմին, Սիլվա Կապոուտիկեան կամ Վահագն Դաւթեան… սպառի այս նիւթը՝ եթէ անդրադարձը բանաստեղծական շրջանակներում է, եւ ոչ քաղաքական, դիւանագիտական կամ նոյնիսկ ռազմական։ Եւ վատթարը՝ երբ բանաստեղծը բանաստեղծութեամբ յաւակնում է փոխարինել վերոյիշեալ ռազմա-քաղաքական գործիչներին։
Եղեռնին այսօր բանաստեղծաբար անդրադառնալու համար ստեղծագործական խիզախութիւն է պէտք։ Ուստի գուցէ իրաւացի են նրանք, ովքեր երբեմն երբեմն, կիսաձայն յայտարարում են, թէ Եղեռնի «թեման» սպառուել է մեր պոէզիայի մէջ։ Իրաւացի են եթէ խօսքը «թեմա»ի մասին է. «թեմաները» գրականութեան մէջ մեծ մասամբ օրուայ ծնունդ են, ուստի օրուայ հետ սպառուելու յատկութիւն ունեն։ Ուրիշ է երբ Եղեռնը բանաստեղծի համար դառնում է ճակատագիր։ Նոր թափուող արիւնը իր հետ բերում է երեկուայ անմեղ զոհերի յիշատակը։ Օղակը շղթայ է դառնում։ Եւ շղթան, որ կողմից ուզես կը քաշես, անցեալից թէ ապագայից։
Վեհանոյշ Թեքեանը տողերիս հեղինակին հասցէագրուած նամակներից մէկում այսպէս է գրում. «Մոխիրէ ծառ»ի առաջին մասը գրած եմ Փարիզի մեթրոյին մէջ։ Երկրորդը՝ Պէյրութ, ապաստարանի մը մէջ, մոմի լոյսի տակ»։ Բանաստեղծուհին այս պոէմը կը գրէր նոյնիսկ անթափանց խաւարի մէջ, քանզի այս այն դէպքն է, երբ ճակատագիրը խառնելով ժամանակները, նոր ողբերգութիւնը նոյնացնելով հնի հետ, բանաստեղծին դարձնում է հնի եւ նորի միաժամանակեան վկայողը, մանաւանդ երբ հինը ննջած սպասում էր իր արթնացման ժամին։
Իր «Մոխիրէ ծառ» գլուխ-գործոց պոէմում բանաստեղծուհին ժամանակների ո՞ր ուղղութեամբ է քայլում։ Յե՞տ, առա՞ջ, թէ պարզապէս կրկնուող արհաւիրքներից ու շարունակ ետ նայելուց աղի արձան է դարձել. սակայն ետ նայելու, աւելի շուտ վերադառնալու ուրիշ կերպեր կան. «Վերադառնալ կը նշանակէ երկարիլ…/ վերադառնալ կը նշանակէ դպչիլ ու գիտնալ/ գիտնալ կը նշանակէ վերադառնալ»։ Ահա մի փակ շրջանակ, որի մէջ շարժումների ետուառաջը յարաբերական բաներ են։ Սեփական ճակատագրի ճանաչումը ընդունում է ժամանակային բնոյթ։ Սակայն ի՞նչ է ուզում «վերադառնալ գիտնալ» բանաստեղծը՝ միայն բուն Եղեռնը, թէ՞ ինքն իրեն, թէ՞ բոլորը միասին։
Ամէն մի ողբերգութեան բացատրութիւնը սակայն թակարդ է, մանաւանդ երբ այն մղում է իր զուգահեռը փնտռելուն, իրմով միւսը ճանչնալուն։ Այնպէս որ յարաբերական է նաեւ վերադարձը, որպէս ճանաչում, բանաստեղծը գրելու է. «Վերադառնալ կը նշանակէ չհասնիլ»։ Եւ, ի վերջոյ, այնքան ետ նայելն ու վերադարձը չեն վտանգաւոր, որքան այսօր «մահուան երգերի մէջ թաղուիլ»ը։ Եւ որպէսզի դա տեղի չունենայ, բանաստեղծը պիտի իրագործի իր հիմնական առաքելութիւնը.
Պիտի անունդ քակեմ անուններէ
Պիտի անունդ գտնեմ
Ոչ նոր անուններ
պիտի չդնեմ
Պիտի բռնեմ անցեալդ…
Եղեռնը, (եղած, կատարուած, անուանուած իրողութիւնը) այսօր դարձեալ պահանջում է, որ բանաստեղծը նոր անուն տայ իրեն։ Հենց սա է բանաստեղծի առաքելութիւնը. նորից ճանաչել ճանաչուածը։ Ինչո՞ւ է այսպէս ստացւում, մարդկային յիշողութեան անմարդկայնութի՞ւնն է պատճառը, բանաստեղծական բառե՞րն են որ միշտ սիրում են նորոգ մնալ, թէ՞ժամանակին մենք սխալ ենք ճանաչել, ուրիշ անուն ենք դրել, եւ հիմա վերամկրտելու պահանջ կայ … Ահա մէկ ուրիշ անուն, որը Վեհանոյշ Թեքեանը չի կարող արտասանել մինչեւ չստեղծի իրենը։ Յովհաննէս Շիրազին նուիրուած յուշագրութեան մէջ այսպէս է գրում բանաստեղծուհին. «Շիրազը առաջին բաբախուն սիրոյ պէս մնաց ենթագիտակիցիս Մասիսի կատարին վրայ, Նոյեան Տապանի պէս որ լայնածիր լանջիդ մէջ տեղ մը կորսուած է, բայց գիտես որ ալ յաւիտենապէս տեղաւորուած է մէջդ»։
Նոյն յուշագրութիւնից իմանում ենք, որ «խստապահանջ» մի քննադատ դեռեւս սկսնակ բանաստեղծուհուն խորհուրդ է տուել. «Շիրազին պէս մի՛ գրեր»։
Քննադատն, ըստ էութեան, ճիշդ էր, սակայն կարծում ենք որ առաջին քայլերն առնող բանաստեղծուհուն եւ առաւելապէս «Մոխիրէ Ծառ»ի հեղինակին նման խորհուրդ տալն անիմաստ սկզբունք էր։ Այդ պոէմը, որ մեր խորին համոզմամբ, Պ. Սեւակի «Զանգակատնից» յետոյ, Եղեռնին անդրադարձող ամենաուշագրաւ գործն է հայ գրականութեան մէջ, իւրովի վկայութիւնն է, թէ ինչպէս Շիրազից կրած որոշակի ազդեցութեան, նրա տաղանդի հանդէպ ունեցած պաշտամունքի հետ մէկտեղ կարելի է եւ պէտք է «նոր անուն» տալ հին ցաւին։ «Կորսուած» Շիրազը յայտնագործուել է ուրիշ անուամբ, ուրիշ հեղինակութեամբ։ Յաղթահարել Շիրազին նշանակում է գտնել սեփական ճակատագիրն արուեստում։ Եւ եթէ «Հայոց Տանթէական»ի հեղինակն այսպիսի վճռորոշ նշանակութիւն է ունեցել բանաստեղծուհու ճակատագրում, ապա պատճառը նաեւ այն է եղել, որ Վեհանոյշ Թեքեանը դեռեւս աղջնակ տարիքից ստիպուած է եղել միլիոնաւոր հայերի պէս ապրել ոչ թէ Աստծուց «տրուած կեանքը, այլ՝ խլուածը»։
Հայի ճակատագրի այս դիպուկ բնորոշումը , որ մէջբերուած է բանաստեղծուհու «Տոհմածառ» յուշ պատմուածքից, բացատրում է ոչ միայն ազգային մի ամբողջ մտայնութիւն, այլեւ հայ մտքի ու գեղարուեստի տասնամեակների մի ամբողջ կառոյց. «խլուածի» պարապը լցնելու միաժամանակ անհրաժեշտ ու անպտուղ ջանքը «… ոչ մէկ բան կրնամ բացատրել առանց Եղեռնի, – մենախօսում է բանաստեղծական ներքին ձայնը «Մոխիրէ ծառ» պոէմում, – ոչ մէկ բան ընդունելու ըղձանքը կայ երբ Եղեռնը կաղ եւ յամառօրէն քալող թափառաշրջիկի ուրուական մը՝ պիտի չանհետի բոլոր միջանքներէս ամենակուլ բոլոր դուռներուն առջեւ իր անուանատախտակը դրեր է»։
Այսպէս կարող է գրել մի բանաստեղծ, որը Եղեռնին ուզում էր համարել անցեալ , գուցէ եւ մշտապէս յիշուող անցեալ («Յիշողութեան բունը այնքան զօրաւոր է…») բայց անցեալ, եւ այս ցանկութիւնը ծնւում է այս ամէնը անցեալ կատարեալ դարձնելու անհնարութիւնից։ «Ցաւի լրտեսները» թոյլ չեն տալու, որ այս սերունդը դուրս գայ «անապատ»ից, չնայած, «Նշանագիր 21»րդ պատմուասքի հերոսն ասում է, թէ «մեզի ժառանգ թողուած անապատն անցանք»։
Անցա՞նք արդեօք։ Թերեւս ոչ, քանի որ բասատեղծուհու վերջին ժողովածուի լաւագոյն բանաստղծութեան մէջ գրուած է. «Պիտի ըսեն պարզապէս՝ անապատը իր ձեւը փոխեր է»։
Ուրեմն, Շիրազի անապատն ուրիշ էր, Վեհանոյշ Թեքեանինն՝ ուրիշ։ Իւրաքանչիւրն իր ճակատագիր անապատն ունէր եւ գուցէ ուրիշ սերունդներ եւս ունենան… Քանզի անապատը, բանաստեղծուհու պատկերացմամբ, ազգային աղէտի խորհրդանիշից վերաճում դառնում է մարդկային բռնութեան մի բազմաբնոյթ երեւոյթ։
«Եւ գրելը՝ երկրաշարժի գործիքին նման կը նախզգայ վտանգը»,- ասում է բանաստեղծուհին։ Գիրը, բանաստեղծութիւնը շրջապտոյտի մէջ է։ Անցեալը հասկնալու համար պէտք է տեսնել վաղը։ Յիշողութեան ապագայատեսութիւն է սա։ Մեր մէջ դրուած է անհասկանալի մի օրացոյց, որի ժամն անցեալ է, իսկ օրն՝ ապառնի։ «Կիզակէտ» ժողովածուի բանաստեղծութիւններից մէկում գուշակելով փառաւոնի երազը բանաստեղծուհին տեսնում է «Հիրոշիման, Կուերնիքան, Վիեթնամը, Փիւնիկէն»։ Իսկ ինչ է խորհրդանշում աւերուող Պէյրութի համեմատութիւնը այս դժնի տեսիլի հետ.
Խնճոյքներու փրփրերախ
Հռնդագին ճառերէ ետք
Յայտնուեցաւ
Այս քաղաքը
Սկուտեղի վրայ դրուած
Կապոյտ գլուխ որուն առջեւ
Բռնատիրող ցանկուհի մը
Քարիւղ բուրող իր մատներով
Պիտի պարէ…
Յովհաննէս Մկրտչի գլուխը եւ «քարիւղ բուրող» Սալոմէն միայն Լիբանանի արիւնահեղութիւնն են խորհրդանշո՞ւմ, թէ սեյսմոգրաֆի պէս յուշում վաղը, որ մեր այսօրն է։ Առօրեան լոկ պատճառ է դառնում ժամանակների մէջ ներսուզուելու, աւելին՝ դուրս գալու առօրեայից. «ժամանակէն անդին իջայ որպէսզի չմեռնիմ»։ Բանաստեղծի համար դժուար բան է օրուայ մէջ մնալը։ «Լիւքսենպուրկի պահապանները»ի իր առաջին ընծայականում Շահնուրը բոլոր երիտասարդ, անհանգիստ ու դիւրաբորբոք գրիչներին խորհուրդ էր տալիս օրուայ ամէն կանչին պատասխան չտալ։ Բանաստեղծն, ըստ էութեան, իր օրուայ հետ գործ չունի։ Նա անժամանակեայ է, նոյն է, թէ բոլոր ժամանակների մէջ, ուստի եթէ աւերուող Պէյրութը, մեր երկրորդ Հայաստանը, Եղեռնի թափառող ուրուականն է յամառօրէն քայլեցնում գիտակցութեան միջանցքներում, ապա միւս կողմից բերում է վերահասու սարսափների տեսիլքներ։ Պատահական չէ, որ բանաստեղծուհին տեսնում է ոչ թէ «նրան որ պիտի գար», այլ նախակարապետի գլուխը, այսինքն, արհաւիրքը դեռ առջեւում է, գուցէ եւ փրկութիւնը…
Այս տեսիլքն է կարծես բանաստեղծուհուն իրաւունք տուել իր վերջին գրքում անդրադառնալու այնպիսի խնդիրների, որոնք, ասես, ոչ մի կապ չունեն հայկական արդի տագնապների հետ։ Նա այսօրուայ տագնապներն արդէն ապրել է, եւ կարծես փորձելով Եղեռնին հրաժեշտ տալ, գրում է.
Քեզմէ ետք շարունակելը՝ հրաշագործել է
Քեզմէ ետք հրաշագործելն է որ զիս պիտի շարունակէ…
Կամ թէ՝
Մեր անցեալի եւ ներկայի աղաղակները
Հոգիիդ մէջ դիր եւ դուրս մի հաներ
Աղաղակները ձայնապնակ չե՛ն։
Եթէ մի պահ նոյնիսկ չհամաձայնենք բանաստեղծուհու հետ, ապա աղաղակը որպէս «ձայնապնակ» ամէն անգամ հնչելու է նախորդից տարբեր։ Հրաշագործելը գուցէ եւ սա է։ «Բազմածուփ Աշխարհ» ժողովածուն, այդ առումով, հրաշք է իւրովի, երբ աշխարհացունց բոլոր աղէտներից յետոյ մէջտեղ է գալիս մայրութեան գաղափարը , ոչ որպէս անձնական փորձի հանրագումար, այլ որպէս կեանքի պահպանման միակ ու բնական ձեւ։ Տագնապողը ինքը կեանք տուողն է։ Եւ այս գիրքը կարծես դառնում է ճամբաբաժան՝ վերջընթաց աղէտի եւ նոր սկսուող կեանքի միջեւ։ «Որոշեցինք ալ արցունքներ չցանել» ասւում է գրքի առաջին իսկ էջին։
Գիրքը լոյս է տեսել հիմա, այս ճակատագրական օրերին, բայց քանի որ ասացինք թէ բանաստեղծը օրուան հայելին չէ, այլ՝ կանխատեսողը, ապա «Բազմածուփ Աշխարհ»ի մէջ աւելի շատ պիտի սերտենք վերսկսուող կեանքի այբուբենը։ Այս գիրքը ապահարզանն է Չարի հետ եւ վաղուայ յոյսը։ Եւ յոյսը մայրութիւնն է, որն աշխարհում մի կողմից տեսնում է բրտութիւն, միւս կողմից՝ մշտական զոհ. «Դիւրին է խօսիլ տանջանքի մասին, դժուարը լռելն է»։ «Դժուար լռողը» մայրութիւնն է, եւ ոչ մայրիշխանութիւնը։ Մայրութիւնը հասարակութեան հետագայ գոյութեան միակ կենսաձեւն է, համոզում է մեզ բանաստեղծուհին, ուստի հասկանալի է որ բանաստեղծական հեռատեսութեամբ կրկնապատկոուած մայրութեան փրկարար բնազդը պիտի շարունակ տագնապի հետագայ հնարաւոր արհաւիրքի տեսիլքներից։ Եղեռնի, թէ Լիբանանի, վեցամեայ աղջնակի կամ ուրիշ անմեղ նահատակների արիւնը աշխարհը դեռ չի սթափեցնելու։ Գուցէ սա է պատճառը, որ բանաստեղծուհին գրում է. «Թերեւս չմեծնալը ամենամեծ հասունութիւնն է»։
Աւա՜ղ, մեծանալն անխուսափելի է, իսկ հասունացումն էլ ոչ միշտ է հասցնում մարդու եւ աշխարհի երանելի համերաշխութեան։ Աւելին, երբեմն մեծացնում է եղած ճեղքուածքը։ Օրինակ բանաստեղծուհին տարիների դառը փորձից յետոյ խոստովանում է.
Տարիքս առի — երազներս
Դեռ պատանի մնացին
Վէպ դարձայ ես – երազներս
Քերթողութիւն մնացին…
Այսպէս են հասունանում այն բանաստեղծուհիները, որոնց մէջ բնութիւնը շեշտուած տաղանդի կողքին դրել է անսխալ վերլուծող մտքի եւ բիւրեղեայ յուզականութեան անհամատեղելի խառնուրդը։ Այս խառնուրդն է, որ բազում տառապանքների աղբիւր կարող է դառնալ մարդու համար, միաժամանակ, մեզ համար, տառապանքների մոխրից ադամանդներ տաշել։
Հոդվածն արտատպված ՝ «Հայրենիք» պարբերականից. Մայիս 19, 1994
