Ալինա ջան, վերջին երկու շաբաթը ճանապարհներին էի և միայն նոր եմ կարողանում անդրադառնալ նամակ-գրախոսությանդ: Նախ՝ շատ շնորհակալ եմ գրածս մտածելու հնարավորություն ստեղծելու համար: Այս առումով շատ եմ արժևորում գրականության շուրջ բացածդ տարածքը:
Ի սկզբանե ասեմ, որ քո Սո քյութի և իմ Փոսի միջև ես էլ առանձնապես նմանություն չեմ տեսել՝ չհաշված ճանապարհը, վարորդ կնոջն ու վթարը J Բայց սա մի առանձին խոսակցության թեմա է, որը ես էլ կդնեի (չ)իրականության ու (չ)իրադարձության գրականացման ու նոր տեղեր տանելու կամ չտանելու թեմատիկ ծիրում: Գուցե մի օր ստացվի քննարկել: Էստեղ կփորձեմ անդրադառնալ քո ասած՝ կռիսական, իսկ իմ կարծիքով՝ քյութ հարցերին, որոնք ստորև կմեջբերեմ ուղիղ՝ հաջորդիվ պատասխաններով:
Այսպիսով՝
Հարց 1. Ինչպե՞ս ես որոշում՝ որ դեմքով պատմել: Ինչո՞ւ այս պատմվածքն առաջին դեմքով չես գրել: Որպեսզի ապահով դիստանցիա ունենաս գրելիքիդ հե՞տ, թե՞ որպեսզի խուսափես այն թյուր ընթերցումից, թե գրածն ամբողջությամբ գրողի մասին է: Վախենո՞ւմ ես նույնացվելուց: Եվ ինչո՞ւ Արև: Որ հույս լինի՞, թե՞ որ Արևը փոսի մեջ լինի: Սրում եմ հարցերը, անձնականացնում, շեղում, բայց, հասկանում ես, կարևոր հարցն է՝ ինչպես որոշել ինչ դեմքով պատմել: Հետաքրքիր է նաև, թե ինչպես ես անուն գտնում կերպարներիդ:
Պատասխան. Սկսեմ վերջից՝ կերպարի անունից, որն այս կոնկրետ դեպքում ծնվել է վերջում, երբ պատմվածքն արդեն գրված էր: Պատմվածքի նախնական տարբերակում կերպարն առհասարակ անուն չուներ: Հետո, երբ որոշեցի բացող նախադասությունը, անունն ինքն իրեն գտնվեց, որովհետև խորը մթության մեջ աչքերը բացողն անպայման պետք է Արև լիներ, որն այնուհետև «օրվա ամենապայծառ ու արևոտ պահին» պիտի փոսն ընկներ: Այսինքն՝ տեքստն ինքը պարտադրեց անունը: Ու գտնվելով՝ կենտրոնական դարձավ, բոլորովին այլ կերպ լուսավորեց պատմվածքը, պարտադրեց այլ ընկալում՝ Սարյանի որոշ ծաղկեփնջերի դեղինի նման: Կարծում եմ՝ հենց այս պատասխանը կարող է որոշ չափով պատասխանել նաև մյուս երկու հարցերիդ, որոնք գուցե այլ կերպ ընկալվեին, եթե փոսն ընկնողը Արև չլիներ: Հիմա՝ ինչու՞ ոչ առաջին դեմքով: Առաջին դեմքով գրելուց չեմ խուսափում, երբ զգում եմ, որ գրելիքը հենց այդ դեմքից պետք է գրվի: Սակայն այստեղ տեքստն ինքը երրորդ դեմք էր պարտադրում՝ ոչ թե, որ ուրիշները թյուր ընթերցում չունենան, այլ որ ինքս էլ նման ընթերցում չունենամ, որ կարողանամ և՛ ներսից, և՛ կողքից, և՛ վերևից նայել փոսին:
Հարց 2. Պատմվածքում կա արկած, կա հույս, կա երկրի պատմություն, բայց այն, այնուամենայնիվ, անվանված է փոս, այն նախևառաջ փոսի մասին է: Իսկ ինչպե՞ս ես որոշել փոսի խորությունը: Ինչո՞ւ փոսն ավելի խորը չես ստեղծել, ինչո՞ւ այն ավելին չէ, քան Արևի թերահավատությունն իր գործի կարևորության հանդեպ, դրանով առաջացած ձանձրույթը, կասկածը նախկինում կայացրած որոշումների հանդեպ, գուցե այս ամենի ազդեցությունն իր ու որդու հարաբերությունների վրա: Չէ՞որ լինում են փոսեր, որոնք իրենց մեջ ընկած մարդուն առնում են մթության մեջ, պատում են անելանելիության, փոսի անհաղթահարելիության, դրա դեմ պայքարում միայնության զգացումով, երբեմն զրկում են փոսից դուրս գալու հույսից, ջանքից, տանջում են, կամ, ընդհակառակը, մղում են մարդուն գերմարդկային արարքի: Փոսը, որի մեջ Արևն էր հայտնվել, կարծես այսքան խորը չէր, այսքան տառապալից չէր: Ինչո՞ւ: Որպեսզի խուսափենք հարցի պատասխանը գրողի նախընտրության ու հետաքրքրության տիրույթում փնտրելուց, այլ այն պահենք գրականության ոլորտում, այսպես վերաձևակերպեմ հարցը. ինչպե՞ս ես հաշտեցնում պատմությունը/պատահարը այն իդեայի/փիլիսոփայության հետ, որի մեջ այն պատմում ես: Տվյալ դեպքում պատահարը փոսի մեջ ընկնելն է, իսկ իդեան փոս մետաֆորայով արտահայտված առօրեական կրկնվող ունայն շրջապտույտը, դրա առաջացրած հոգեվիճակը: Ո՞րն է առաջնային, ո՞րն է որին ծառայում:
Պատասխան. Ինձ համար պատահարի/պատմության ֆիզիկական փոսը և իդեայի՝ քո ասած «փոս մետաֆորայով արտահայտված առօրեական կրկնվող ունայն շրջապտույտը, դրա առաջացրած հոգեվիճակը» իրարից հստակ չեն սահմանազատվում, ուստի և հաշտեցման խնդիր չկա: Փոսն ինքն այլևս առօրեական է, ինչպես ժամանակակից վիդեոխաղերում ու սերիալներում, երբ կարող ես անվերջ կյանքեր ունենալ: Չնայած երկու փոսերն էլ նույն անելանելիությունն են, որը ոչ սկիզբ ունի ոչ վերջ, և մի փոսին հաջորդում է մյուսը՝ ֆիզիկական փոսը նաև փրկօղակ է. այն կասեցնում կամ փափկեցնում է բախումը, վայրէջքը, դանդաղեցնում ընթացքը՝ միաժամանակ ստեղծելով ընթացքի, լինելիության մասին մտածելու իրական հնարավորություն կամ պատրանք՝ նայած ով ինչ և ինչպես է վերցնում: Ու դժվար է այստեղ առաջնային ու երկրորդային գտնելը, իմաստ չունի՝ չֆիլտրված մտքի հոսքի պես: Անգամ փոսն ընկնելուց հետո էլ թվում է, թե փոսը չի ընդհատվում, խորքային վերաիմաստավորում ու վերանայում տեղի չի ունենում, անմարդկային ջանք չի գործադրվում, այն չի ընկալվում, չի վերապրվում, տրավման չի հաղթահարվում ու այն հաղթահարելու համար գերմարդկային ջանք չի դրվում, որովհետև այն ընկալելու պայմանները չկան, որովհետև այն շարունակականորեն անելանելի է, բնականոն ընթացքի մաս է: Արևը պարզապես շարունակ(վ)ում է: Իրական փոսին չի հաջողվում ընդհատել, կտրել համապարփակ փոսի շարունակվող անելանելիությունը, սակայն այն ստեղծում է տարածք, հնարավորություն՝ այդ փոսին այլ տեղից նայելու համար:
Հարց 3. Ինչո՞ւ կար լավատեսություն, հույս: Ո՞ւմ համար էր հույսը՝ հեղինակի՞, ընթերցողի՞: Գրականությունը հույսի կարիք չունի: Նկատի չունեմ, որ գրականությունը հույսով չի լինում, այլ այն, որ գրականությունը կարող է ստացվել և՛ հույսով և՛ առանց հույսի, գիտես:
Պատասխան. «Ինչու՞» հարցիդ պատասխանել չեմ կարող, ինչպես նաև «ու՞մ համար» հարցին, քանի որ ինքդ էլ գիտես՝ դժվար է ասել, թե ում համար է գրականությունը: Ինչպես ինքդ նկատում ես «Սո քյութ» –ում՝ «Պարզ փաստ է՝ պատահականություններն ավելի քիչ հնարավոր են, քան օրինաչափությունները»: Բայց չէ՞ որ հենց պատահականություններն են հույս ներշնչում: Երևի այն, ինչ դու բնորոշում ես որպես «լավատեսություն», փրկիչ փոսի պատահականությունն է՝ օրինաչափորեն փոսում շարունակվելու համար: Գուցե գրականությունը հույսի կարիք չունի, բայց Արևն ունի 😉
Այսքանը, Ալինա ջան: Ուրախ կլինեմ շարունակել գրականության շուրջ խոսակցությունը:
