Երբ մայրամուտի կարմիր ու բոսորագույն ճառագայթները դանդաղ անհետանում են անուժ հորիզոնում՝ տեղ տալով թանձր գիշերային մշուշին, ես կրկին բացում եմ ճռռացող փայտե փեղկերով պատուհանը ու ներս թողնում թարմ օդի պաղ ալիքը։ Գիշերը նույնն է։ Գիշերը երբեք չի փոխվում։ Այն կլանում է իր կոնյակի պես ընկույզագույն երանգներով։ Ծխախոտի արծաթագույն մշուշի ալիքը դանդաղ բարձրանում է վեր՝ հասնելով արդեն դատարկված երկնքին ու կորչելով անծայրածիր խավարի ցրտաշունչ գրկում։ Սենյակում վառված լամպը ջերմ ցոլքեր է նետում իմ մեջքին։ Ես զգում եմ դրա գրկող ջերմությունը ու իմ մեջ մի բան փոխվում է։ Իսկ ծխախոտը դեռ այրվում է և դրա բոցկլտացող մանր կայծերը մե՛կ հանգչում են, մե՛կ կրկին արթնանում։ Շուտով այն հանգչում է, ինչպես և մի քանի ժամ առաջ կենդանի թվացող օրը։
Ներսից գալիս է թեյնիկի խելագար սուլոցը՝ բարձր ու անտանելի։ Ես գնում եմ խոհանոց ու գազոջախի վրա գտնում կարմիր ու արդեն մաշված մետաղյա թեյնիկը, որին մենակ էի թողել։ Նա դեռ գոռում է՝ կանչում է ինձ։ Ոչ-ոք չի ուզում միայնակ մնալ։
Խոհանոցում կատարյալ մթություն է, որը ստիպում է զգուշությամբ քայլել ճռռացող հատակի վրայով, բայց գազոջախի կրակի լույսը օգնում է գտնել ուղին։ Ես անջատում եմ կապտագույն կրակը ու մատներով սվիտերս ներքև քաշելով՝ բռնում թեյնիկի այրվող երակթե բռնակը ու գնում ետ՝ սենյակ։
Աչքերս որսում են սեղանը։ Ես չեմ ուզում։ Դա ինքնըստինքյան է ստացվում։ Մի քանի րոպե հառելով սեղանիս կատարյալ քաոսին՝ որոշում եմ մոռանալ դրա գոյության մասին ու մոտենում բազմոցի դիմաց դրված փոքր սեղանին։ Սպիտակ հախճապակե բաժակը արդեն քանի օր է լցված է սև թեյի թեփուկներով։ Պետք է մաքրել։ Թեյնիկը դնում եմ սեղանին ու վերցնելով բաժակը՝ գնում խոհանոց։ Դանդաղ բացում եմ բարձր պահարանի հին ու մաշված դուռը։ Դրա ետևում թաքնված են մետաղյա ամաններ, որոնց մասին ես գաղափար անգամ չունեմ։ Իսկ նա գիտեր։ Նա գիտեր ամեն ինչ։
Դրանց վրայի գույզնգույն պատկերենրը ասես ամեն անգամ տարբեր լինեն։ Ես այս ու այն կողմ եմ տանում դրանք՝ փորձելով գտնել այդքան ցանկալի թեյի տուփը։ Մի կողմ տանելով կանաչ ու կապույտ նախշերով երկաթե տարան, որի մեջ հավանաբար պղպեղ է, ես տեսնում եմ զմրուխտագույն մի տուփ։ Սառը ու դողացող մատներս բացում եմ այն։ Գտա։
Ես մոտենում եմ լվացարանի կողքին դրված աղբադույլին ու սեղանից վերցնելով մետաղյա փոքրիկ գդալը՝ արագ հավաքում եմ բաժակի հատակին կուտակված սև թեյի փքված թեփուկները և լցնում դրանք աղբադույլի մեջ։
Հետո վերադառնում եմ թեյնիկի մոտ։ Հիմա նա չի լացում։ Երևի սենյակում նա իրեն լավ է զգում։ Չէ՞ որ այնտեղ ջերմ լույս կա։ Բոլորս էլ լույս շատ ենք սիրում։
Բաժակը դնում եմ փայտե սեղանին ու բացելով ձեռքումս պինդ գրկած զմրուխտագույն տուփը՝ մատներով վերցնում եմ անուշաբույր սև թեյը ու լցնում բաժակի մեջ։ Հետո թեյնիկի եռման ջուրը դանդաղ ալիքով հոսում է սպիտակ հախճապակու մեջ։ Ձյան պես ճերմակ, թեթև ու անքաշ ինչպես փետուրը, պատված մանր աղագույն ու բյուրեղների պես դուրս ցցված ծաղկազարդերով բաժակը։ Նա էր գնել այն։
Իսկ սենյակը լցվեց բերգամոտի անուշ ու երանելի բույրով։ Սիրում եմ այս բույրը։ Այն ինձ տանում է ետ, դեպի անցյալ, երբ ես դեռ ես էի և հոգիս կիսված չէր անվերականգնելի բեկորների, այն տանում է ինձ նրա մոտ․․․
Սենյակի ջերմ ծիրանագույն լույսի ներքո բաժակի վրայի բարակ ճաքը մոխրագույն երակի նման հասնում է մինչև դրա հատակը, և թեյի ոսկեգույն հյութի ու ժամանակ առ ժամանակ քամու մեջ պարող չոր ու կարմիր տերևների պես այս ու այն կողմ լողացող սև փետուրիկները թաքցնում են դրա խորությունը։ Ես խորը շունչ եմ քաշում՝ արբելով գարնանային քաղցր շնչից ու բերգամոտի կախարդական թթվաշ բույրից։
Ընկնելով խառնված ու բարձերով լի բազմոցի վրա՝ ես կրկին նայում եմ սենյակի մյուս մասում դրված սեղանին։ Բազմոցի կողքին դրված սպիտակ կտորե լուսամփոփը դեռ ծիրանագույն ցոլքեր է նետում ձախ այտիս վրա, և ես աչքի ծայրով տեսնում եմ վարդագունած այտիս տակ վազող այրան կարմիր լույսը։ Փակում եմ աչքերս՝ ևս մեկ անգամ խորը շունչ քաշելով բերգամոտի անուշությունը։ Կար միայն մեկ ցանկություն՝ ապրել հավերժ։ Իսկ հիմա՝ ոչինչ։
Ամեն ինչ դատարկ է ու սառած, ինչպես ցողը վաղ աշնանային առավոտին։ Գորշ առօրյայի ձանձրույթը արդեն անտանելի է դառնում։ Թեյի ոսկեգույն հյութի մեկ կումը ինձ ասես ետ բերի ու ինձ մոտ ձգի հեռվում դրված թղթերի անվերջանալի խուրձը, որը այն քաոսներից է, որ երբեք չես ուզում մաքրել, դասավորել կամ դարձնել ճիշտ։ Ինձ ճիշտ պետք չէ։ Ինձ հեքիաթ էլ պետք չէ։ Ինձ նա էր պետք։
Մոռացա մեղր լցնել։ Ալարում եմ գնալ խոհանոց։ Այն հեռու է։ Դառը կխմեմ։ Իսկ լամպը դեռ ջերմացնում է։ Լամպը միշտ կա։
Թվում է՝ ես լսում եմ նրա ձայնը։ Այն ասում է ինձ գրիր, բայց գրելը հեշտ չէ, հատկապես, երբ քեզ հեքիաթ պետք չէ։ Հեքիաթները խանգարում են․․․իսկ եթե ինձ հենց հեքիաթն է պակասո՞ւմ։ Մի գորշ հեքիաթ։ Աչքերս հառում են սեղանին դրված Իլիականին։ Ճերմակամորուս Պոսեյդոնը նայում է լամպին ու թվում է նրա եռաժանին հիմա ինձ վրա կթափի ջրհեղեղի ցասումը՝ մաքրելով ամեն բան։ Հույների համար Իլիականը երբեք չի ավարտվել։ Այն կար։ Այն եղել է։ Այն պետք է դեռ լինի։ Նա էլ էր այդպես կարծում։ Բայց արի ու տես, որ նա այլևս չկա, իսկ Իլիականը դեռ դրված է սեղանին ու եռաժանին դեռ փայլում է ոսկով։
Ես արագ վեր եմ կանգնում ու գնում սեղանի մոտ։ Թանաքով գրչի վրայի հետքերը հիշեցնում են երեկվա մասին։ Երեկ ես գրում էի։ Երեկ ստացվում էր, իսկ այսօր՝ ոչ։ Նայում եմ երակվա խզբզոցին, որը թղթի վրա արված անհարթ ճանկռտոցների փունջի է նմանվում։ Գրչի ոսկեգույն ծայրը դողում է ձեռքումս՝ ասես հրաժարվելով սողալ թղթի վրա։ Ձախ ձեռքս մոտեցնում եմ ճակատիս։ Այն զարմանալիորեն տաք է։ Ասես եռա։ Ցուցամատս նշմարում է աջ աչքիս ծայրին արագ վազող երակը։ Գրիչը, որը նա էր նվիրել, ու որի վրա դեռ նշմարվում է իմ անունը։ Առանց նրա իմ անունն էլ է խորթ է։
Ես խորը շունչ եմ քաշում՝ կրկին ոչինիչ չգրելով ու դուրս գալիս ծիրանագույն լույսով պատված սենյակից։ Միջանցքում նույն մթնշաղային կապույտն է։ Երկար փայտե կախիչը դատարկ է։ Տարօրինակ է։ Վերակուս կախված չէ։ Քանի՞ օր է դուրս չեմ եկել։ Բացում եմ պահարանը, որտեղ դեռ նրա բույրն է։ Ահա այն։ Կախված։ Միայնակ։ Արագ հանում եմ այն փայտե կախչիից ու գցում վրաս։ Ես ջերմանում եմ, և նա էլ է ջերմանում։
Դուռը իմ ետևում ճռռոցով փակելուց հետո, կոշիկներս տանում են ինձ շքամուտքի անձայն լռության միջով՝ դեպի կիսաքանդ աստիճանները։ Ցրտաշունչ շքամուտքը ինչպես միշտ լցված է գարշահատով ու տապակած կարտոֆիլի հոտով։ Ժամը 00։30-ն է, ի՞նչ տապակած կարտոֆիլ։ Նայում եմ երկաթե դռանը, որը բաժանում է ինձ դրսից։ Մեկ հրոցով ես կիսում եմ նողկալի տարածությունը։
Դրսում սարսուռ ծնող զովության շերտ կա։ Այն փչում է տաք, եռացող ու դեռ կենդանի ճակատիս։ Ես քայլում եմ Երևանի նեղլիկ փողոցներով, որոնք դեռ այսքան օտար չէին զգացվում։ Դեղնավուն լույսի տակ երևացին վերջին ստվերները ու խավարի հաստ շերտի տակ՝ ասես թակարդում, մնացի ես ու միակ լույսի աղբյուրը։
Փողոցային լապտերը նորից նույն տեղում է և դրա ծառի պես խորը սև մետաղյա արմատները ոսկոռոտ ճյուղերի նման հասնում են քաղաքի զարկերակին՝ ասես ուժ ստանալով ու սնվելով բաբախող աորտայի լիցքերից։ Դրա կախարդական ոսկու լույսը հմայում է ինձ։ Ես կանգնած եմ փողոցի հենց կենտրոնում՝ զգալով հետապնդող մշուշի մոտեցող ցասումը։ Շուրջս ոչ-ոք չկա։ Մեքենաների զրնգուն ձայները քնել են։ Մարդկանց ձայները մնացին այնտեղ՝ դեռ ողջերի համար նախատեսված փողոցում։ Իսկ լապտերի միայնակ լույսը իր մոտ է կանչում բոլորին, ասես հրավիրելով գալ և միանալ դրա կրակե լույսի խրախճանքին։ Ես տեսնում եմ դրա շուրջ պտտվող մարդկանց, որոնց շուրջպարը թմրեցնում է աչքերս, ստիպում նայել միայն այդ կետին՝ հառելով նրանց նեղացող բիբերի սև ու անծայրածիր խավարին։ Ովքե՞ր են այդ մարդիկ։ Իսկ եթե նա էլ է այնտե՞ղ։ Փողոցային լապտերների անվերջանալի լույսի քաոսում, որը ընդմիշտ կմնա նոյեմբերում։
-Այս գիշեր շատ ցուրտ է, չէ՞։
Ես գիտեմ այդ ձայնը։ Միայնակ ինչպես այս գիշերը՝ այն միշտ այստեղ է՝ այս փողոցի դեղնավուն անկյուններում։ Հայացքս չկտրելով մշտագույն ոսկե լույսից՝ ես լսում եմ նույն խոսքերը։
-Իռլանդական,-պատասխանում է ձայնը՝ իրեն հատուկ խռպոտ քամու շնչով։
Նա էլ էր ուզում գնալ այնտեղ։ Տեսնել կանաչ միգամած կզյակը ու մամռապատ սև ժայռերը։ Ասում էր, որ այնտեղ ինչ-որ կախարդական բան կար ուղղակի պետք էր գտնել այն։ Իրականում, նա ամենուր էր գտնում կախարդանքը։ Նրա համար, ավելի ճիշտ, նրա ուղեղի ու երևակայության համար սահմաններ չկային։
Մատներս դանդաղ բացում են ծխախոտի տուփը՝ հանելով ճերմակ բարակ գլաններից մեկը։
-Ասում ես,-ես վառում եմ հերթական ծխախոտը, բոցավառվող ծայրից դուրս է գալիս ու պարելով վեր բարձրանում կապույտ ծուխը։-Ե՞րբ էիր Իռլանդիայում։
-Ութսունականներին,-սուլում է ձայնը։-Կարծեմ․․․
Իհարկե նա չի հիշում։ Վերջին երկու տարին նրա ուղեղը վերապրում է նույն օրը, ասես այն ավարտ չի էլ ունեցել։ Հիմա նա այստեղ է՝ իմ կողքին կանգնած, բայց հոգով նա դեռ զմրուխտագույն կղզում է։ Իսկ նրա կինը երևի հիմա նորից զանգում է բոլոր բարեկամներին։
-Գնա՛, տուն,-ասում եմ ես՝ դանդաղ պտտվելով լապտերի կենսատու լույսից։
Նրա փութկթոտ ոտնաձայնները ծանրությամբ շարժվում են լապտերի կողմը։ Կարմիր շարֆն ասես այրվի հուր կրակի բոցերից, իսկ նա դեռ երեխայի պես ձգվում է դեպի անհաս լույսի ալիքը։ Եվ ես լքում եմ նրան՝ ինչպես և ամեն գիշեր, ու վերադառնում դեպի եռացող կյանքը։
Եվ ահա ես նորից հայտնվեցի մարդկանց մեջ։ Նրանց այրվող աչքերում եռում է կյանքը, որը կորչեց նրա աչքերում։ Ես դեռ տեսնում եմ նրա ճերմակ մարմինը։ Բայց նա չպետք է ճերմակ մնար, նրա մեջ գույնը շատ էր։ Եթե մենք ապրեինք հարյուր տարի առաջ, ապա ես կգնեի նրա համար ամենապայծառ գորգը։ Ես կփաթաթեյի նրան դրա հարյուրավոր ծաղկազարդ նախշերի մեջ՝ ուղարկելով նրան դեպի անծայրածիր տիեզերքը, որը գրկաբաց կընդուներ նրա բոցավառվող հոգին։
Ու ես նայում եմ խանութի ցուցափեղկին, որի ետևում շարված են անթիվ տարբեր չափսերի ու գույների հայելիները։ Հարյուրավոր հայելիների քաոսային շարքում ես ասես մոլորված լինեմ։ Այն նման է լաբիրինթոսային անվերջանալի շրջանի, որը ճյուղավորվում է ու խորանում դեպի անհայտ աշխարհները։ Բեկված դեմքս, աչքերս, մազերս ու դողացող ձեռքերս այրվում են արտացոլանքի մեջ։ Այնտեղ՝ ապակու ետևում կարող է լինել նաև նա, չէ՞։ Թելերի տեսությունը չի ժխտում, որ ինչ-որ տեղ կա մեկ այլ տիեզերք, որտեղ մեր նման մարդիկ են ապրում, և մեծ է հավանականությունը, որ այդ մարդիկ հենց մենք ենք։ Ուրեմն նա էլ կա։ Կամ չկա ու սա նորից իմ ուղեղն է հնարում ու ես հին հունական արծնապակե գունազարդ պատկերի մի մասն եմ՝ անշունչ ու խամրած։
Փախուստ ընտրությամբ։ Փախուստ դեպի մեկ այլ փողոց, որտեղ հնչում է կիթառի բասն ու երգը, որը նա էր լսում։ Ես չեմ կարողանում պարզ տեսնել երգչի դեմքը։ Այն պատված է նույն անանցանելի մշուշով, որը դեռ հետապնդում է ինձ։ Ու ես լսում եմ Հոուզիրի մեղեդին, որը տանում է ինձ քեզ մոտ։ Հիշում եմ, երբ թարգմանեցի այն քեզ համար։ Երգ, որը իրականում հիմարություն է, այլ կերպ այն անվանել չեմ կարող, բայց քեզ համար այն կարևոր էր։
Աչքերս դեռ հետևում են քո ձեռքերում ճարպկորեն բռնած պղնձագույն հելյունը, որով դու գործում էիր օդային օղակները, ու հա ես հիշում եմ դրանց անվանումը նույնիսկ։ Մեկը մյուսի ետևից, առանց կանգնելու, մինչ այրվում էին մեղրաբույր մոմերը, իսկ քթիդ տակ հնչում էր նույն մեղեդին։
«Թե ծնվեի ես որպես սևափուշ մի ծառ,
Կուզեի ինձ հատեիր հենց դու,
Բռնեիր հենց դու,
Այրեիր խարույկը քո թշնամիների։»
Եվ ծաղկազարդ վարդյակի փորգրման տակ դրված կիթառի պատյանի մեջ փայլում են մետաղյա դրամները՝ ասես աստղեր հեռավոր տիեզերքի անհոգի խորքում։ Դրանք մահացած աստղերի փոշու կտորներ են, որոնք հայտնվել են մեր գորշ առօրյայում, որտեղ դու այլևս տեղ չունես։
Ավտոմեքենաների կանչը խլացնում է, ու կորչում է քո երգը, ու սևափուշ ծառը քո։ Եվ սառը կտորները՝ ասես մանրագույն փետուրները թափվում են ուղիղ ափիս մեջ։ Փոքրիկ ու փխրուն փոշու հատիկներ, որոնք ակնթարթորեն հալչում են ձեռքիս ամենազոր ջերմությունից։ Ես նայում եմ լապտերի ոսկեզօծ ստվերին, որի լույսի տակ դանդաղ իջնում են մանր բեկորները։ Ձյուն նոյեմբերին։
Եվ ձյունը չի դնում այլևս իր թեթև բազմակետերը։ Այն սառեցնում է ամեն բան իր սրածայր ու անկոտրուն վերջակետով։
Քո սիրած ամիսը չհասցրեց տեսնել քեզ։ Այն չտեսավ քո դարչնագույն շարֆը ու լայն տաք վերարկուն ու բոսորագույն կաշվե կոշիկները։ Այն չտեսավ սվիտերը, որը դու նորից գնել էիր տղամարդկանց բաժնից, բայց ոչ մեկին չէիր ասել։ Դու չհագար այն ու այն անվերջ կմնա պահարանի քո հատվածում։ Դե արի ձյուն։ Ծածկիր ինձ ու նոյեմբերը, որ անհետանա ամեն բան, որ աշխարհը կորցնի իմ գույնը նույնպես։
Իսկ խաչմերուկում դեռ կանգնած է մի կողմ ծռված երկաթե կրպակը, որի մեջ տիրում է կատարյալ ու ամենազոր խավարը։ Դրա թագավորության մեջ ապրող բազմերանգ թերթերի մեջ անցնում է մարդկության ամբողջ դառը պատմությունը՝ լրահոսի անվերջանալի ալիքի ծանրության տակ բեկված։ Դու ատում էիր իրական պատմությունները։ Դրանք միշտ նույնն էին ու ժամանակը քեզ համար պտտվում էր անվերջանալի շրջանով, որի միջից բեկվել ու դուրս պրծնել, փախչել կամ թաքնվել հնարավոր չէր։
Չէ, քո համար կար միայն երազների աշխարհը, որի արծնապակյա պայծառ անդորրում դու կառուցում էիր քո փոքրիկ աշխարհները։ Արևային ճառագայթներով լցված, ծածկված ծիրանագույն ամպերի փափկությամբ։ Կախարդական աշխարհ՝ հեռու այս ձանձրալի միապաղաղությունից։
Ինչո՞ւ դու չհաղթեցիր այդ ոնիծին։ Զզվելի ու նողկալի ու սառը ոնիծին, որը կոտրեց քո ամպերում թաքնված կախարդական անկյունը։ Եվ երբ քո սիրտը՝ փոքրիկ, անօգնական ու փխրուն ճիշտ այս ձյան պես, կանգ առավ, աչքերս դեռ տեսնում էին քո երակներում հոսող այդ թույնը։ Դրա սևագույն ու խավարածին չարությունը, որը խլեց քեզ ինձանից։
Տուն գնալ չեմ ուզում։ Այնտեղ դեռ դու ես։ Դու ու քո անցյալը, որից ես թվում էր ազատվել էի, բայց չէ։ Չէ դու դեռ կաս, ու այս գիշերը ու այս ցրտաշունչ օդը, որից ինձ այլևս չեն պաշտպանում քո ջերմ ձեռքերը, պետք է քշեն ինձ, ու ես կխորտակվեմ միայն քո անունի համար։
Հեռվում փողոցի խավարն է լուսավորում փոքրիկ խանութը։ «Ռուզան մարկետ»-ը իր ամենազոր 24-ժամյա ուժով հրավիրում է բոլոր գիշերային թափառողներին։ Ես իջնում եմ ներքև՝ դեպի դրա փակ դռների ետևում պահված ջերմությունը։ Շանը իր գրկում պահած տատիկը նայում է ինձ իր կիսափակ աչքերով, որոնք սրված են ու ընգծված վառ կանաչ փայլուն մատիտով։ Լսվում է շատ զզվելի զրնգոցը, դե էդ փոքր շների հայտնի վնգստոցը, որից գամփռն էլ կվախենար։
«Ռուզան մարկետ»-ը ողջունում է բոլորին ծխախոտի հետ միախառնված ծանր բայց տաք օդով, որի մեջ բոլորը գտնում են գիշերվա կեսին անհրաժեշտ շամպայնի շիշը կամ վերջին մատնաքաշը։
-Բարի օր տղա՛, ջան,-արտաբերում է նա առանց գլուխը թերթից բարձրացնելու։
Լույս։ Բարի։ Նրա համար ժամանակը հոսում էր այլ ջրի հունով։ Նա՝ իր 24-ժամյա թագավորության հաստ ու անհաղթահարելի պատերի ետևում ապրում էր այլ իրանակության մեջ, որտեղ միշտ ցերեկ էր։ Առավոտը ու ամենակարող արեգակը նրա փոքրիկ խանութի տիրակալներ էին։ Իսկ Ռուզանը, որը մահացավ սրտի կաթվածից, միշտ իր ամենատես ուժով պահպանում է այս փոքրիկ թագավորությունը։
-Բարի գիշեր, Սամո՛ հոպար։
Նրա աչքերը ինչպես միշտ ծածկված են երկու ակնոցով։ Եթե դու այստեղ լինեիր ես կանեի նույն հիմար կատակը։ «Վեց աչք ունի, բայց մեկ է իմ դեմքը երբեք չի հիշում»։ Իսկ դու նորից կհարվածեիր կողիս՝ հազիվ զսպելով ծիծաղդ ու զամբյուղի մեջ կդնեիր քո սիրելի շոկոլադը։ Դառը ինչպես այս գիշերը։
Սամոն ծամեց իր հաստ կիսադեղնած բեղերի ծայրերը ու արագ մանր ձեռագրով գրեց խաչբառի պակասող բառը։ Հաջորդ պահին լսվեց ռադիոյի ծանր ու հեղձուցիչ դզզոցը։
Խանութի ամենավերջում մինչև մոխրագույն գորշ առաստաղը շարված են գույնզգույն խմիչքները։ Մատներս դանդաղ սահում են կոնյակների ընկույզագույն խմբին։
Հանկարծ խանութը լսվում է խշշոցով, ավտոռադիոյի կտրտված ռուսական երգով, հետո Հայաստան, Լոռու մարզ ու ավտովթար Կիևյան փողոցում։
-Էս ազգը տենց էլ քշել չսովորեց էլի, հո զոռով չի,-փնթնփթաց Սամոն ու սկսեց նորից փոխել ռադիոկայանները։ Ամեն ինչ լցվեց Ֆորշի երևանյան մեղեդիներով։
Ես նայում են կոնյակի ծիրանագույն ապակյա շշին։ Սաթի պես ջերմ ու արևագույն լուծույթը փայլում է խանութի լույսի ներքո։ Դրանք նման են անտիկ աշխարհի արծնապակյա պատկերների, որոնք ստեղծելու համար վարպետին միևնույն անկյուններով փոքրիկ ու փայլուն մարմարի ու թանկարժեք քարերի կտորներ են անհրաժեշտ։ Վերցնում եմ ռեմարկյան կոնյակն ու մոտենում ծերունուն, ով դեռ շարունակում է պտտել ռադիոյի կլորավուն օղակը ու միևնույն ժամանակ թերթել իր խաչբառի կատարյալ քառակուսիներով պատված էջերը։
-Յոթ հազար,-ասում է նա՝ աչքերը չկտրելով իր խաչբառից։
Ձեռքերս ձգվում են գրպանիս՝ հանելով մե՛կ ճռճռան, մե՛կ ամբողջովին թոռոմած թղթադրամները։
-Ռովնը կակ Մարյա Պետռովնա,-հհռոցով ասում է նա,-տոպրակ պե՞տք է։
-Չէ՛, չէ՛,-մատներս սեղմում եմ կոնյակի պաղ շիշը,- պետք չէ։
Գրկում եմ կոնյակի սառը ապակին ու արագ դուրս գալիս խանութի թանձր օդից։ Դեպի դուրս՝ դեպի Երևանի աղմկոտ նոյեմբերյան խավարը։
Ես չէի ուզում։ Ամեն ինչ միշտ սկսվում է այդ նախադասությունից չէ՞։ Ասես ցանկությունը շոշափելի մի բան է, որը կարող ես ինքդ քեզ հեշտությամբ արգելել։ Բայց առաջին դառը համը ստիպում է մոռանալ ամեն բան։ Հետո այն քաղցրանում է։ Ինքնախաբեությունը պատում է քեզ, ու համերը սկսում են միախառնվել՝ տալով յուրահատուկ ու վառ նստվածքներ։
Լուծույթ սաթը հոսում է կոկորդովս՝ ջերմացնելով ինձ ցրտաշունչ օդի հարվածներից։ Մեկը մյուսի ետևից։ Ահա նորից նույն բանը։ Նույն գիշերը, աստղերը, որոնք թաքնված են ձնապատ ամպերի ետևում, ես ու ոսկեգույն լուծույթի ամենաջերմ գրկախառնությունը։
Գիտեմ, որ երեկ քեզ խոսք էի տվել։ Որ խոստումս չպետք է դրժեի ու պետք է շարունակեի ապրել, բայց ես չեմ կարող։ Չե՞ս մտածել, որ հնարավոր է ես ուղղակի չեմ ուզում։ Չեմ ուզում արթնանալ այդ նույն սենյակում, որտեղ դեռ քո անիծյալ բրոնզեգույն հելյունի նեկայությունն է։ Մի բնակարանում, որի ամեն անկյունը լցված է քո իրերով։ Որտեղ չկաս դու, բայց միևնույն է այն պատված է քո էությամբ։ Պատերին դաջված են քո սիրելի երգերը ու քո ծիծաղը, որը ստիպում էր նույնիսկ ամենադառը մարդուն ժպտալ։
Առջևումս լսվում են ծիծաղի ուրախ ձայները։ Ինչպե՞ս կարող է ինչ-որ բան լիարժեք կամ նույնիսկ կիսով չափ ուրախ լինել, եթե դու չկաս։ Ես բախվում եմ սևագույն ստվերների քողին։
-Հե՜յ, հե՜յ,-ստվերներից մեկը սեղմում է ուսս։
Ես նայում եմ նրան, կկոցելով աչքերս, ու փորձում խավարի մեջ տեսնել ծանոթ դիմագծերը։
-Բարև ախպե՛րս,-ստվերը նայում է ոսկեգույն շշին։-Ամեն ինչ լա՞վ է։
-Հա՛, ինչի՞,-պատասանում եմ ես՝ ևս մեկ կում անելով։
-Ուղղակի․․․ուղղակի հարցրեցի էլի։
Նա ինչպես միշտ խառնում է իր գանգուռ մազերը։
-Զանգել էի, երևի չէիր լսել։ Աննան սպասում է նոր պատմվածքիդ։ Ասաց, որ գրել է քեզ, բայց պատասխան չկար։
-Չե՞ս գալիս,-հարցնում է մթագույն ստվերներից մեկը։
-Հիմա, հիմա կգամ,-նա գրպանների մեջ թաքցրեց սառած մատները։-Լսի՛ր, Սոնայի ու իմ, ավելի շուտ մեր, ամուսնության տարեդարձն է։ Վաղը։ Արի էլի։ Կնստենք։ Կխոսենք։ Համ էլ կցրվես։
Կցրվես։ Իսկ միգուցե ես ուզում եմ կենտրոնանալ։ Այնպես կենտրոնանալ իմ մտքերի վրա, որ պայթեմ։ Ես ևս մի կում եմ անում։ Կոնյակի դառնությունը ակնթարթորեն անցնում է՝ ջերմացնելով ստամոքսս։
-Չեմ կարող, չէ՛, լուրջ չեմ հասցնի։
-Դե լավ երեկոյան է, ու Սոնան հաստատ կուզեր, որ դու ներկա լինեիր։
-Չէ՛, իրոք չեմ կարող։ Վաղը․․․թռնում եմ։
Ստվերը պատվում է մութ ամպերով։
-Ո՞ւ․․ո՞ւր։
-Իռլանդիա,-կոնյակի հերթական եռացող կաթիլը ընկնում է կոկորդովս։
Ես արագ շրջվում եմ՝ թողնելով մթագույն ստվերին փողոցի մի ծայրում։ Ծիծաղի ձայները դեռ շարունակվում են։ Դրանք միախռանվում են մեքենաների ձայնին ու խլացնում Երևանը։
Այս քաղաքի խուճուճ փողոցները ամեն օր ներկվում են տարբեր երանգներով։ Գիտես, քեզնից հետո ես հերթով ստուգում եմ բոլոր փողոցները՝ հույս ունենալով, որ դրանցից գեթ մեկի վերջում ես կտեսնեմ քո ստվերը։ Իրականում այն ամենուր է։ Այն նման է տաք քամուն՝ քաշում է իր ետևից ու բուրում է գարնան եղրևանիների նարդոսագույն փնջերով, որոնք դու բռնել ես քո ճերմակ ձեռքերի մեջ։ Ձեռքերի, որոնց մեջ դեռ կյանք կար, որը հոսում էր ոսկեգույն շիթերով։
Եվ ահա հետևելով քեզ՝ ես նորից հայտնվում եմ վարդագույն եկեղեցու մոտ։ Դրա ծաղկազարդ կամարը լցված է վարդյակների միասնական ուժով։ Մեծ փայտե դռների փորագրումները կողպված են ու խելագարություն կլիներ մտածել, որ այս ժամին այն բաց կլիներ։
Բայց ինձ ներս մտնել պետք չէ։ Չէ, ես ավելի լավ է սպասեմ դրսում։ Այնտեղ հանգստություն գտնել ես չեմ կարող։ Լռությունը ավելի է սպանում ինձ։ Այն քայքայում է հզոր դզոցով, որի դեմ ես անզոր եմ։ Փողոցում միայն ես կարողանում եմ մոռանալ քո ձայնի գոնե մեկ ելևէջը։ Գթա ինձ ու բաց թող։
Իսկ եթե դուռը բաց լինե՞ր։ Կկանչեիր արդյոք դու ինձ ներս։ Դեպի քո խաղաղ անկյունը։ Դու միշտ կանգնում էիր անկյունում ու քո պարզ հայացքը ուղղված էր հսկա ու ծանր մետաղյա ջահերին։ Ոսկեգույն մետաղյա սերաֆիմները հավաքվել են դրանց շուրջ՝ նրբորեն վեր պահելով իրենց վեց թեևերը։ Երևում են միայն նրանց փոքրիկ դեմքերը, որոնք ծածկված են մետաղյա փետուրների ամբոխով։ Եվ նրանք ընդմիշտ կմնան այնտեղ ու երևի կսպասեն քո, հա հենց քո, աչքերին։
Իսկ ավելի խորքում քո սիրելի նկարն էր։ Այն նման չէր հայկական և որևէ յուղանկարի, դրա մեջ չափից շատ էր երևակայականը։ Խիզախ հայ ասպետի արծաթագույն զրահը փայլում է ինչպես հեքիաթում ու նույնիսկ արեգակը չի կարող կանգնեցնել նրան։ Նրա ճերմակ նժույգի սմբակների տակ փռվել է հրաշունչ վիշապը։ Դրա գորշ կանաչավում կաշվի թեփուկները խոցված են ասպետի երկար նիզակով։ Ալ կարմիր վերքից ժայթքում են արյան շիթերը։
Կոնյակը դատարկվեց, ու դատարկվեցին նաև իմ հիշողությունները։ Քո մասին։ Ապակյա շիշը դանդաղ ընկնում է աղբադույլի մեջ՝ կոտրվելով տասնյակ բեկորների։ Ոտքերս տանում են ինձ առաջ՝ ետևում թողնելով ծիրանով լցված եկեղեցին։
Ես կանգնած եմ ծայրին։ Ամենածայրին։ Կոշիկներիս տակ թաց նոյեմբերյան հողն է, որը համեմվում է սառնամանիք ծնող փաթիլներով։ Առջևում կանգնած հսկա տուֆագույն շինությունը լուսավորված է սև մետաղյա լապտերների ոսկեգույն լույսով։ Հիշում ես չէ՞ այս վայրը, դրա աստիճանները, որոնք տանում էին մեզ վեր՝ դեպի անհայտ աշխարհները։ Ու դու միշտ շրջում էիր քո հայացքը, երբ ավտոմեքենայով անցնում էինք դրա շողշողուն փայլի կողքով։
Այն լցված է ընկույզագույն բույրով, տաք ու ջերմ։ Կոնյակի անուշ համը դեռ բերանումս է և աչքերս հառած են շենքի ջերմ երանգներին։ Կոնյակը ասես պարուրած լինի ամեն բան ու դրա արբեցնող մշուշում ես տեսնում եմ բոցկլտացող կախարդական փայլերը։
Մետաղյա լապտերները նման են խավարգույն ծառերի՝ասես այլ մոլորակից, կատարյալ անհայտ ու անսովոր։ Դրանք թաքնված են փոքրիկ ուռենիների տակ, որոնք շարունակ լացում են՝ անվերջ ու ցավալի։ Խամրած փիրուզագույն երկար ճյուղերը հասնում են մինչև քարե հատակը՝ ասես խրվելով դրանց խորքը։ Հետզհետե թափվող ձյան մշուշը պատում է դրանք իր թանձր ու ամենակարող քողով։ Ու այնտեղ բարձունքում կանգնած ծիրանագույն լույսի ու ուռենիների խամրած ժպիտների ներքո ես տեսնում են քո՛ ժպիտը։ Դու քայլում ես դրանց միջով ասես կախարդական աշխարհից փախչած մի էակ։
Եվ հիմա ես այստեղ եմ՝ կանգնած թաց հողի ծայրին, պատված ժանյակաձև փաթիլների ծիծաղելի ծանրությամբ։ Եվ մետաղյա հսկա ջահերը, որոնց շուրջ պարում են սերաֆիմները։ Եվ ետևում իմ, պարտված վիշապն է՝ հայ քաջ ասպետի տեգով խոցված։ Հայելիների մեջ դեռ բեկված է իմ դեմքը, իսկ փողոցային աղմուկը օգնում է ինձ փախչել հեքիաթից։ Եվ ես շարունակում եմ իմ գիշերային զբոսանքը։ Ու ձյունը դեռ դանդաղ թափվում է նոյեմբերյան Երևանի վարդագույն արծնապակյա տուֆի վրա։
Դրսում դեռ վառվում է փողոցային լապտերը։ Եվ ուղեղում իմ նորից նույն տողերն են․
Հմայում է ինձ լապտերը փողոցային,
Հմայում է փողոցների աղմուկը հին,
Հմայում է պատուհանի շահը թարթող,
Հմայում են հայելիները կախարդող. —
Ու փողոցում թերթեր ծախող փոքրիկ տղան.
Եվ կառքերն ու վազքը նրանց հավերժական,
Եվ շրջիկի երգը տխուր ու հոգեթով —
Գո՛րշ առօրյան` իր ձանձրույթով ու հեքիաթով․․․
