Քրիստինե Բագրատյան | Փախուստի և վերադարձի թեման Գ․ Խանջյանի «Համավարակ» վեպում

            Քսանմեկերորդ դարի երկրորդ տասնամյակը աշխարհի և մարդկության համար լի էր տխուր մարտահրավերներով։ Խոսքը առավելապես վերաբերում է կորոնավիրուս կոչված համավարակին, որը սկսվեց և ուղեկցվեց մի կողմից՝ իսկական, մյուս կողմից՝ արհեստածին ցնցումներով, և դա իր անմիջական հետևանքները թողեց աշխարհի ընդհանուր վիճակի վրա։ Այս ամենից, բնականաբար, չէր կարող անմասն մնալ մեր փոքրիկ հայրենիքը ևս։ Սակայն 2020 թվականը մեզ՝ հայերիս համար ուղենշվեց ավելի ցնցող և ողբերգական իրադարձությամբ, քան համավարակն էր։ Եթե սկզբում համավարակը իրոք սարսափ ու տագնապ էր տարածել, և հանրության գլխավոր մտահոգությունն էր նենգ վարակի դեմն առնելը, ապա ամեն ինչ փոխվեց, երբ սեպտեմբերի 27-ին սկսվեց 44-օրյա դաժան պատերազմը, որն իր նենգ ճիրանների մեջ առավ հայ երիտասարդության ամենից պայծառ, լուսավոր ու խոստումնալից սերուցքին․․․
Գուրգեն Խանջյանի՝ 2022 թվականին լույս տեսած «Համավարակ» վեպում խտացած են վերոնշյալ իրադարձությունները՝ համավարակից մինչև պատերազմ։ Վեպի սյուժեն հետևյալն է․ Հարութ անունով գլխավոր հերոսը, որը շուրջ երեք տասնամյակ չէր եղել հայրենիքում և հաստատվել էր Ամերիկայում՝ չկարողանալով ներկա գտնվել անգամ ծնողների թաղմանը, տան սեփականաշնորհման նպատակով վերադառնում է Հայաստան։ Հայրենիք վերադառնալը լի էր նախատեսված և անսպասելի բազում մարտահրավերներով․ ծանոթներն ու ընկերները նրան մի տեսակ օտարի պես են ընդունում, անցյալի հուշերը կաթիլ առ կաթիլ սկսում են արթնանալ Հարութի մեջ, ապա նրա ներսում քնած նախկին հայաստանցին, երբեմնի երևանցին ու նույնիսկ հին մայլեցին են ի հայտ գալիս։ Ներքին երկվությունները, տանջող հիշողությունները, անցյալի մղձավանջները չարչարում են հերոսին, սակայն դեպքերի բնական, սահուն ընթացքով հերոսը կամաց-կամաց այն մտահանգմանն է գալիս, որ ա՛յս երկիրն ու հողն են իրենը, իր տեղն այստեղ է։ Հարութը հրաժարվում է հայրական տունը վաճառելու մտքից և վերջնականապես որոշում է մնալ հայրենիքում։

Գուրգեն Խանջյան, «Համավարակ», Անտարես, 2022

      Սա համառոտ և մերկ դիպաշարն էր, որի տողատակերում թաքնված են խոր հոգեբանական ու գեղագիտական շերտեր, ազգային և համամարդկային արժեքներ։ Վեպն ուսումնասիրելու համար նպատակահարմար ենք համարել առանձնացնել սյուժետային-գաղափարական երեք հիմնական գիծ՝ փախուստ, ճանապարհ և վերադարձ։ Գուրգեն Խանջյանի գրականությանը բնորոշ փախուստի և վերադարձի մոտիվը, որը հանդիպում է նաև նրա այլ ստեղծագործություններում՝ «Հիվանդանոց», «Ենոքի աչքը», «Տուր ձեռքդ, պստլո»[1] և այլն, «Համավարակ» վեպում սոսկ մոտիվից վերածվում է հիմնական թեմայի, որի շուրջ հյուսվում են գլխավոր գործող անձի երկվությունները, նրա անվերջ թափառումները, կարոտները, վախերը, սպասումը, հույսն ու հուսահատությունը։ Իսկ ճանապարհը այն ուղին է, որն անցնելու և հաղթահարելու միջոցով է տեղի ունենում հերոսի հոգեբանական հեղաշրջումը, նրա դարձը առ հայրենիս։

            Ա․ Փախուստ

            Վեպում փախուստի խնդիրը բավական խորքային է և բազմաշերտ։ Այն կրում է ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ հոգեբանական բնույթ։ Հերոսը տարածական առումով փախչում է մի վայրից մյուսը՝ փորձելով վերագտնել իրեն, իր հոգեկան անդորրը, հավասարակշռությունը։ Մյուս կողմից՝ փախչում է ինքն իրենից, իր վախերից ու տագնապներից, իր արածից ու չարածից, պարտքից ու խղճից։ Այս առումով հետաքրքրական է վեպի սկիզբը, թե ինչպիսի ներքին տագնապայնությամբ է լցված Հարութը ինքնաթիռի մեջ։ Նա կարծես իրեն նախապատրաստում է ծանր հանդիպմանը, միևնույն ժամանակ վախենում դրանից, և այդ վախերն իրենից վանելու համար մտային պարապությունը լցնում զանազան հնարանքներով, ինչպես, օրինակ, արհեստական ատամնաշարի հարցը։ Բայց և այնպես նա գիտակցում է, որ առերեսումը չափազանց մոտ է։ «Կատա՞կ բան է՝ տուն է գնում (ընդգծումը մերն է՝ Ք․Բ․), տուն, մոտ երեսուն տարի անց, մեծ օվկիանոսի խոնավ ափից դեպի չոր Հարավային Կովկաս, դեպի Հայաստան, Երևան․․․»[2]։
Գրեթե մի ամբողջ երիտասարդություն հայրենիքում չապրած մարդը, բնական է, պիտի ունենար իր պատկերացումները և որոշ առումներով նաև նախապաշարումները վերադարձի օբյեկտի նկատմամբ։ Իսկ Հարութը այնքան էլ դրական վերաբերմունք չուներ Հայաստանի հանդեպ․ «վայրէջքի երկիրը երևի թե ամենամթամածն է տարածաշրջանում» (5),- մտածում էր նա։ Այս մտածումները միանգամայն տեղին են և սպասելի․ չէ՞ որ երեսուն տարի առաջ մեր երկիրը իրավամբ մեղմ ասած մթի ու խավարի մեջ էր, վարչակարգն էր փոխվել, երկիրը ենթակա էր ներքին և արտաքին ցնցումների, իսկ շունչ առնելու՝ հառնելու համար ժամանակ ու ահռելի ռեսուրներ էին հարկավոր։ Դա է պատճառը, որ Հարութը,  դրսեցու աչքով նայելով Հայաստանին ու հայաստանցիներին, գտնում է մի շարք թերություններ, ինչպես, օրինակ, հայաստանցիներին այդքան բնորոշ անճշտապահությունը, պայմանավորված ժամից մշտապես ուշանալը։ Համեմատությունների տիրույթում Հարութը զարմանքով նկատում է, որ այստեղ մի տեսակ չափից շատ են դեղատները․ «Ազգս տոտալ անառողջ է» (26), «Քաղաքում տաքսիների գերառատություն կար՝ տաքսիների, դեղատների, գերեզմանատների․․․» (62): Դրա հետ մեկտեղ մի զսպված հաճույքով է հերոսը առերեսվում հայրենի ասֆալտին, հայրենի վարորդին, վերջինիս՝ միայն հայաստանցիներին բնորոշ ծուռ ու բազմիմաստ հայրենի ժպիտին, անգամ հայրենի հեռուստատեսությանը։
Փորձենք հասկանալ, թե ինչն էր եղել պատճառը, որ Հարութը հեռացել էր հայրենիքից։ Կարելի է նկատել, որ Հարութը մի տեսակ ինքնաարդարացումով է խոսում այս մասին, նշում, որ ինքը ի բնե ազատամիտ ու ազատասեր է եղել, վայրկյան առաջ ձգտել է դուրս պրծնել խորհրդային վարչակարգից, գնացել է «ազատ ապրելու» (69)։ Իսկ ընկերների այն հակադարձմանը, թե մենք էլ ազատագրեցինք մեր հայրենիքը, անկախացանք, նա պատասխանում է՝ «Բարդակն ազատության հետ չշփոթենք» (69):           Բացի այս հոգեբանական պատճառից՝ Հարութը ուներ մեկ այլ պատճառ ևս, որը հրամայական էր դարձնում նրա՝ ժամ առաջ երկիրը լքելու անհրաժեշտությունը։ Եթե չփախչեր, նրան բանակ էին տանելու, իսկ դա «ավելի մեծ անազատություն էր» (171)։ Հայաստան վերադարձած Հարութը սկզբում ներկայանում է իբրև Հարի, տեղացիներին անսովոր արտաքին ունի՝ ականջօղ է կրում, ծխում է էլեկտրոնային սիգարետ, խմում «վիսկի-միսկի» (12) կամ թեքիլա, օգտագործում օտար բառեր (օքեյ, օ մայ գադ, լանչ)։ Ինքն էլ, սակայն, գիտակցում է, որ Հարի անունը բացարձակ անտեղի է, և վեպի մնացյալ էջերում ներկայանում է որպես Հարութ։ Կարճ ժամանակ անց փոխվում է նաև ծխախոտը, ամերիկյան նուրբ խմիչքները փոխարինվում են հայրենի թունդ տնական օղիով, իսկ «․․․․ օղին ուներ նաև իր թաքուն չվերթները և պահ առ պահ տարածվում էր՝ գրավելով մարմնի արվարձանները, խմողին ներքաշելով ընդհանուր մի անհոգ զվարթության մեջ, դժվար իրագործելի խնդիրները դյուրությամբ լուծելի էին թվում, հաճելի հուշեր էին ծնվում, գունագեղ մտապատկերներ, մեղեդիներ․․․» (13)։
Իհարկե, այս բոլորը միայն արտաքին երեսն են, իսկ ներսից Հարութին հանգիստ չեն տալիս ներքին երկվությունները, մեռած հարազատների հոգիները, տան պատերն են ճնշում ու կարծես նույնիսկ պարսավում նրան։ Ուշագրավ է Հարութի և տան հանդիպումը։ Այստեղ հեղինակը ստեղծել է գեղեցիկ փոխաբերական պատկեր, որի միջոցով տունը անձնավորվում է՝ ձեռք բերելով մարդուն բնորոշ նեղանալու, բարկանալու, ոխ ունենալու, չզիջելու և այլ հատկանիշներ։ Դա է պատճառը, որ տան կողպեքը կարծես չի ուզում բացվել, դժվարությամբ է տեղի տալիս։ Նույնը նաև տան պատերի դեպքում․ դրանք էլ մի տեսակ սուր փշերի նման ծակում ու քննադատի պես են նայում Հարութին, պատերի միջից կարծես դուրս են գալիս մեռած նախնիների հոգիները։ Այս խորհրդաբանությամբ տունը, պատերը մտնում են ստեղծագործության հյուսվածք որպես կոլաժայնության  տարրեր․ թվում է՝ առանձնանում են իրականությունից, կամ ավելի ստույգ՝ իրենց իրական արժեքից զատ ձեռք են բերում նաև այլաբանական իմաստ, դառնում առանձին պատկեր-կերպարներ, առանձին կտորներ, որ հետո մտնում են ստեղծագործության՝ կտավ հիշեցնող տիրույթ՝ հաղորդելով իրենց նոր գույնն ու բովանդակությունը։ Շարունակության մեջ  տեղի է ունենում երազի և իրականության միախառնում, հերոսին հանգիստ չեն տալիս չարագուշակ երազներն ու մղձավանջները։ Անցյալի ուրվականները, թվում է, ստվերների թատրոն են ցույց տալիս։ Առաջին գործողության մեջ քույրն է՝ իր խառնիխուռն կերպարով, ճշմարտությունը եղբոր երեսին շպրտելու դաժան համարձակությամբ․ թե՝ եղբայրը չգնաց, այլ փախավ, գնաց ոչ թե կյանքի նոր ուղի փնտրելու, այլ փրկվելու։ Կամ՝  «․․․․Գուցե մի հատ էլ լա՞ց լինես, կեղծ արցո՞ւնք թափես» (20)։
Հաջորդ արարներում տատն ու պապն են, ապա՝ հայրն ու մայրը։ Հետաքրքրական է, որ տատն ու հայրը քրոջ նման անզիջում են և խիստ․ թերևս չեն ներում Հարութին իրենց լքելու համար։ Հայրն էլ քրոջ պես դաժան ճշմարտախոս է․ «Դու չես գնացել, փախել ես։ ․․․․ Ազատամտության հետևում թաքնվելը հարմար է, լավ թաքստոց է» (ընդգծ․՝ Ք․Բ․) (25)։ Ի տարբերություն հոր, տատի և քրոջ՝ պապն ու մայրը առավել գրկաբաց են և ներողամիտ։ Պապի ոգին կշտամբում է կնոջը, թե՝ «Ինչո՞ւ ես կոպտում, հայրական տուն է եկել մանչը» (22)։ Այս խոսքերը հիշեցնում են աստվածաշնչյան Անառակ որդու վերադարձի մասին պատմող առակը․ որդին մեռած էր և հարություն առավ, կորած էր և գտնվեց։ Միևնույն ժամանակ խորամիտ պապը տխրում է մտքից, որ իր՝ գաղթականի կառուցած տունը թոռը պիտի վաճառի, իբր թե սա ապրելու տեղ չէ, մինչդեռ «ամբողջ մարդկությունն է ռումբի վրա, ոչ ոք չգիտի, թե որտեղ կպայթի առաջինը։ Իսկ սա քոնն է, քոնը» (22): Ուշադրություն դարձնենք պապի անվանը՝ Թորգոմ, իսկ Թորգոմը Հայկ Նահապետի հայրն էր, այսինքն՝ տոհմի հիմնադիրը։ Վեպում պապի անունը, փաստորեն, նախնյաց ոգու, սերունդների միջև եղած անքակտելի կապի արտահայտությունն է։
Մայրն էլ, անկախ ամեն ինչից, որդուն իր գիրկն է կանչում՝ նրան պարուրելով իր քնքուշ օրորոցայինով և մտովի տեղափոխելով մանկություն, ինչին ի պատասխան՝ հայրը ասում է․ «Մի երգիր, Անուշ, նա արժանի չէ քո երգին» (25):
Տոհմի մի մասնիկն է նաև կիսախելագար քեռին, որի մահվան անուղղակի պատճառը Հարութն էր, ով, անտեղյակ իր հիվանդությունից, այցելել էր մորեղբորն ու վարակել նրան կորոնավիրուսով։ Քեռու մահվան գույժից առաջ Հարութը չարագուշակ երազներ էր տեսել, և սրտի տագնապով կարծես կանխազգում էր դժբախտությունը։                 Այս ներքին ու արտաքին քաոսից գլուխն ազատելու միակ ելքը, թվում է, փախուստն էր, սակայն ո՞ւր գնալ։ «Հարութը հանկարծ շատ ուզեց փախչել, փախչել համաճարակի մեջ ընկղմվող դիմակավոր քաղաքից, ․․․․ Բայց փախուստ չկար, անհնարին էր, փակ էր ոչ միայն երկիրը, այլև մյուս երկրները․ ով որտեղ հայտնվել է՝ այնտեղ էլ մնալու է, ելումուտ չկա, ինչքա՞ն ժամանակով՝ հայտնի չէ ոչ ոքի» (104):
Իսկ տեսիլքներն ու ուղեղային մորմոքները Հարութի խղճի ձայներն են, նրա` նախկինում չգիտակցված պատասխանատվությունը տոհմի առաջ․ ինքը այդ տոհմի միակ ժառանգն է և արդյո՞ք իրավունք ունի վաճառելու այն միակը, ինչն օրենքով թեև իրենն է, սակայն ինքը չունի այդ տունը վաճառելու բարոյական իրավունքը, քանզի դա հավասարազոր է կապերը խզելուն, հիշողությունը ջնջելուն, արյունը ուրանալուն և նախնյաց հիշատակը փոշիացնելուն։ Այս գիտակցումը կաթիլ-կաթիլ ամրանում է Հարութի մեջ, և երբ մի գնորդ է գալիս ու հայտնում, թե տունը լավ հյուրանոց կլիներ, պարզապես պիտի քանդել և փոխարենը ապակյա շինություն սարքել, Հարութը իր համար էլ անսպասելի վրդովվում է․ «Ուրեմն երկշար տունը քանդում եք, որ երկաթ-բետոն-ապակի անե՞ք,- Հարութը պատկերացրեց, թե ոնց է տրակտորը քանդում տան պատերը, տրորում ծառերը, պապի լուսանկարը հիշեց կիսատ պատերի մոտ, նրա ոգևորությունը, հրճվանքը․․․» (139):

            Բ․ Ճանապարհ

            Խանջյանի հերոսը մշտական շարժման մեջ է, նա անընդհատ թափառում է, շրջում է Երևանի փողոցներով, ծանոթ-անծանոթ վայրերով, այնուհետև նրա թափառումների շրջանակը ընդարձակվում է՝ ներառելով Հայաստանի տեսարժան վայրերը, հնագույն վանքերն ու եկեղեցիները։ Վերադարձի առաջին իսկ օրերից Հարութը մի հետաքրքրական ճամփորդություն է կատարում։ Ուշադրություն դարձնենք ուղղությանը՝ մանկապարտեզ-դպրոց-գերեզման-ծննդատուն։ Սա անցյալի՝ մանկության գիրկը դառնալու փորձ է։ Մանկապարտեզում նա ցանկանում է լսել իր ծանոթ երգերից, դպրոցի բակում կարծես ջահելանում է և տղաների հետ երիտասարդ օրերի ավյունով ֆուտբոլ է խաղում։ Իսկ հետո գնում է գերեզման, որտեղ նախատինքի նման իրեն է նայում հոր անտապան շիրիմը։ Գերեզմանը մարդու վերջին հանգրվանն է, սակայն մի օր վերջը սկիզբ է դառնում, մեկնակետն էլ՝ հանգակետ, և այդ փակ շրջանը անվերջ կրկնվում է։ Հարութի թափառումների հաջորդ վայրը ծննդատունն էր՝ իր ակունքը։ «․․․․ Այստեղ եմ առաջին անգամ շունչ առել-օդ քաշել թոքերս, ճչացել, լաց եղել, կուրծք առել բերանս․․․ Մտածեց ու մի տարօրինակ, երբևէ չապրած զգացում կամաց, նրբորեն սեղմեց թոքն ու սիրտը, ասես նորածին մանկան թաթիկներով» (62)։ Չէ՞ որ «սկիզբ է եղել, ծննդատուն, մանկապարտեզ, դպրոց, փողոց, գերեզմանատուն նաև, բաներ, որ միֆ էին թվում, ոչ իր հետ կատարված, այլ հեքիաթների ինչ-որ գրքում կարդացած, իսկ հիմա՝ ահա, առջևդ են, ընդունակ են սեղմելու կոկորդդ, խառնշտորելու ներսդ․․․» (63)։
Հարութը սիրում է շրջել Երևանով, փնտրում է իր երիտասարդության վայրերը, և նրան հաճելի ջերմությունն է պարուրում, երբ գտնում է դրանք, օրինակ՝ հայտնի Կազիրյոկը։ Բայց, օրինակ, նա շատ է զարմանում ու տխրում, երբ հայացքով որոնում-որոնում է ու չի կարողանում գտնել իր սիրած շենքերից մեկը՝ Երիտասարդության պալատը։ Հերոսի հետ ընթերցողն էլ հաճույքով շրջում է մայրաքաղաքի փողոցներով, անցնում Բաղրամյանը, Սարյանը, Պրոսպեկտը, Կիևյանը, մտնում Այգեձոր։ Հեղինակը նրբորեն միահյուսել է հինն ու նորը, հերոսին սրտամոտ հին թաղերը՝ Շենգավիթը, արդեն գոյություն չունեցող, բայց հաճելի հուշեր արթնացնող Բանվորի արձանի տարածքը, քաղաքի հետին թաղերը, որտեղ կյանքի բերումով իրենց ծանր ու սև աշխատանքն են կատարում բազմաթիվ դժբախտ կանայք։ Եվ դրա ֆոնին՝ «ժամանակակից Երևանը, շքեղ, մաքուր, լուսավոր, գունավոր, սրճարաններ, վաճառատներ, կոկիկ հագնված մարդիկ, թափանցիկ պատերով լիֆտ, խաղարկվող թանկարժեք մեքենա, որ շողշողում է հարթակին գամված» (163)։ Ուշագրավ է, որ Հարութը վրդովվում է քաղաքին ոչ բնորոշ, Երևանի տաք գույներին հակադրվող «նորաոճ» շենքերի առկայությունից, որոնք արժեհամակարգ խարխլելու վտանգավոր միտում ունեն թերևս։ «Ձախ կողմից մեծ գորշ շինություն էր հառնում, անճոռնի, թեև լույսերով-գույներով ողողած, «Երևան-Մոլ»։ Մոլ, մարկետ, սուպերմարկետ, հիպերմարկետ․․․ Առհասարակ, քաղաքը մեծամասամբ անգլերենով էր ներկայանում, թվում էր՝ Հարութը սրանից իրեն ավելի հարմարավետ պիտի զգա, սակայն վրդովվեց՝ ինչ է, հայ մնալն այլևս ձեռնտու չէ՞ հայ մարդուն․․․» (207):
Այս թափառումները հերոսին պարգևում են հաճելի ազատություն, որին այդքան ձգտել է, և որը թերևս առաջին անգամ վայելում է․ չկան անհետաձգելի գործեր, պարտականություններ, համավարակն էլ անորոշ ժամանակով հետաձգել է նրա վերադարձը, ուստի հաստա՛տ արժե ժամանակի ընձեռած այս հնարավորությունից օգտվել և վայելել հանգիստն ու ազատությունը։
Հարութի կերպարը զարգանում է անվերջ երկվությունների միջոցով։ Եթե սկզբում հստակ գիտեր, թե ինչու է եկել և ինչ է անելու, ապա հետո կասկածի որդը մտնում է նրա գիտակցության մեջ։ Անբեկանելի թվացող ծրագրերը իսկույն հօդս են ցնդում դեպքերի բերումով։ Արդեն անդրադարձանք տան վաճառքի խնդրին․ դա, փաստորեն, դադարեց նպատակ լինելուց։ Այո՛, Հարութը տան միակ սեփականատերն էր այժմ, և այդ զգացողությունը թարմության հմայքն ուներ նրա համար։ Դա և՛ պատասխանատվություն էր, և՛ կապվածություն, որ սկսել էր հաճելիորեն դուր գալ նրան։ «Ավելին՝ սեփական անձի կարևորության զգացողություն է հայտնաբերում, որը, ինչքան էլ տարօրինակ է, հաճելի է, նույնիսկ ծիծաղը եկավ, երբ հաջողացրեց ինքն իրեն կողքից դիտարկել, բայց զգացողությունը չէր փոխվում, հաճելի է և վերջ։ Եվ երբ վկայականը ձեռքին տուն մտավ՝ մուտքը վստահ էր, հաստատուն, հպարտ նույնիսկ․․․» (175): Հարևան Կառլոսն էլ կարծես հերոսի ներքին ես-ի ձայնափողն է դառնում, զարմանալի խորաթափանցությամբ այդ թերուս մարդը բանաձևում է այնպիսի ճշմարտութուններ, որոնք հավերժական են, մշտագո և անփոփոխ։ Կառլոսը կարծես «յուղ է լցնում» Հարութի «փառասիրության» վրա՝ նկատելով․ «Հիմա քեզ ուրիշ տեսակ ես զգում, չէ՞, պաշտպանված, ոնց որ մորդ արգանդում լինես, հը՞։ ․․․․Պապական տունն իրա խորհուրդն ունի, իրա պատմությունը, իրա ասելիքը, իրա ոգիները վերջապես՝ ինչքան էլ ասես միստիկա․․․ Մտքովդ չի անցնու՞մ, որ նախնիներիդ ոգիներն էստեղ են» (89-90): Ու թեև Հարութը առերևույթ ընդդիմանում է, սակայն սրտի խորքում ինքն էլ էր այդպես կարծում։
Երկվությունները շարունակվում են: Որոշ դեպքերում դրանք հանդես են գալիս Հարութի մեջ ապրող երկու ես-երի՝ հայաստանցու և ամերիկացու միջոցով։ Վերստին ծագում է մշտարդիական այն հարցը, թե ո՞վ եմ ես վերջապես՝ հայաստանցի՞, ամերիկացի՞․․․ «Սեփակա՞ն․․․ Հարցը խցանվեց գիտակցության գալարներում․․․ Ամեն դեպքում՝ սեփական, այո, դե՝ գուցե կիսով, կամ էլ․․․ Հարութը խճճվեց, Միացյալ Նահանգների զոլավոր դրոշը մտապատկերում հայտնվեց ու խեթ նայեց։ Կիսով, կիսով՝ զեկուցեց, չէ՞ որ նաև Հայաստանի քաղաքացի եմ։ «Իսկ դու ամբողջովին ծանո՞թ ես քո այն մյուս կեսին»․․․ Դեհ, գիտե՞ք, այն մյուս կեսս շատ մեծ է․․․» (136): Այսպիսի երկխոսությունների միջոցով հերոսը փորձում է հավասարակշռել-հաշտեցնել իր երկու էություններին։
Այնուամենայնիվ, Հարութը բացարձակ կերպով չի ընդունում ո՛չ այստեղի, ո՛չ այնտեղի արժեքները։ Ի վերջո, ինքը ավելի շատ այստեղի՛ արժեքների կրողն է։ Սակայն դա չի խանգարում, որ նա քննադատի հայոց մեջ ընդունված մի շարք երևույթներ, ինչպես՝ «ուրիշի կյանքի մեջ քիթ խցկելու խասյաթը» (68), իմը-քոնի կեղծ տարբերակումը, հայերիս գերեզմանապաշտությունը, գերեզմաններին տված չափազանցված նշանակությունը։ «Քոնը, քոնը, քոնը։ Ի՞նչ ես առավոտից կպել․․․ Իմը իմ կյանքն ա, ոնց ուզում՝ ապրում եմ, եղա՞վ, ու ոչ ոքի բացատրություն տալու պարտական չեմ․․․» (92)։ Կամ՝զայրույթը, երբ հարևանը հեգնանքով նկատում է իր վիրահատած քիթը․ «Իմ քիթն ա, ինչ ուզել՝ արել եմ» (93)։ Այս պատասխանների մեջ երևում է երբեմնի ազատասեր-ըմբոստը, որ ձգտում էր հեռանալ խորհրդային վերահսկողականությունից ու ճաշակել իրական ազատության համը։
Հարութը նեղսրտում է նաև, երբ հարևանը կամ ընկերները իր երեսին իբրև անվիճելի ճշմարտություն նետում են այն միտքը, թե ինքը եկել է հայրական տունը իրենով անելու և վաճառելու համար, որպեսզի այնտեղ զարգացնի բիզնեսները։
Վիճաբանող կողմերի՝ ներսեցիների ու դրսեցիների հայացքները տարբեր են նաև գերեզմանների հարցում։ Երբ Հարութը գովում է ամերիկյան գերեզմանոցները, որոնք ծառ ու ծաղկաստան են և չունեն հայկական շիրիմներին բնորոշ ահասարսուռ ազդեցությունը, նրան խիստ հակադրվում է քարագործ վարպետ Սերոբը՝ նշելով, որ «մարդիկ սգում են իրանց հարազատների համար, ուզում են հարգեն հիշատակը, իրանց բերանից կտրում՝ հիշատակ են թողնում, որ թոռները, ծոռները գան, տեսնեն, ճանաչեն, հիշեն, էդպես ա ամրանում գերդաստանը, բա չէ՝ քծիպ ամերիկացիները, հանկարծ էրկու կոպեկ ավել չծախսեն» (75)։ Գուցե որոշ չափով ճշմարի՞տ է Սերոբը, և մարդու՝ անհիշատակ չմնալու բաղձանքի առհավատչյա՞ն է նրա շիրիմը․․․ Այս առիթով իր հարցազրույցներից մեկում Գ․ Խանջյանը ըստ էության հաստատում և ավելի է խորացնում Սերոբի միտքը․ «Անհայրենիք մարդը նպատակ չունի․ նպատակը սպառել է։ Մոլորակի վրա ինչ-որ տեղ անտեր մնալն էլ շատ վատ է, թեկուզ միլիոնատեր լինես։ Քո տերը սա է՝ էս գերեզմանները, հողը, քո կռիվները, քո պատմությունը, քո լեգենդները․․․ Առանց սրանց դու անտեր ես[3]»։
Հայաստանցի-ամերիկացի հակադրության շղթայից բերենք ևս մեկ ուշագրավ օրինակ։ Հարութի հարևան Կառլոսը, որ երբեք պահը բաց չի թողնում սեփական երկրի, արժեքների հարատևությունը բարձրաձայնելու համար, մի իմաստուն դիտարկում է անում․ «Բա չէ, քո Ամերիկան, դրա օդերում իսկի ոգի չկա, բոլոր ոգիները չվել են իրանց երկրները՝ Անգլիա, Աֆրիկա, Իսպանիա, Ֆրանսիա, Իտալիա․․․ անոգի երկիր ա, մենակ էն խեղճ հնդկացիների ոգիներն են մնում», «փողի առաջ չոքած սուտի երկիր ա, Բաբելոնի պես փլվելու ա, գնա․․․ Զգույշ եղի, փլատակների տակ չմնաս» (91-92)։ Կառլոսի համար սրբազան հավատամք է հայրական տան գաղափարը, նա չի պատկերացնում՝ ինչպես կարելի է ապրել հարազատ հողից հեռու՝ առանց նախնյաց կանչի, առանց հիշողության, ուստի ամերիկացիների մասին ասում է՝ «անհայրենիք, անարմատ իսան են, որտեղ հաց՝ էնտեղ կաց» (89): Առհասարակ, Կառլոսի կերպարի մեջ հեղինակը հաջողությամբ խտացրել է  այն հայի հավաքական տիպը, որը հյուրասեր է, ավանդապաշտ, պահպանողական, մեծին հարգող, փոքրին խրատող։ Դա է պատճառը, որ Կառլոսի սկզբնական հարցուփորձերը, որոնցից Հարութը զայրանում էր, քիչ-քիչ սովորական ու նույնիսկ հաճելի դարձան։ Իսկ երբ նորեկ ամերիկացի Հարութը նրան առաջարկեց գիշերակացի համար վճարել, նա լրջորեն վիրավորվեց․ «Գժվել ե՞ս, արա, ի․․․» (9):
Ի հեճուկս Կառլոսի փիլիսոփայության՝ Հարութն անընդհատ խուսափում է իրեն տան հետ կապող, կապվածություն առաջացնող ցանկացած երևույթից՝ ձկներից, շնից, կատվից․ հո հետը չի՞ տանելու․ մի քանի շաբաթից մեկնում է։ Փաստորեն՝ հերոսը մի կողմից ձգտում է ազատության, որը զերծ կլինի ցանկացած կապող-շղթայող վիճակից, լինի դա կին, ընկեր թե կենդանի, մյուս կողմից էլ ենթագիտակցության արթնացմամբ նա իրեն ավելի ապահով ու պաշտպանված է զգում, երբ սկսում է գիտակցել սեփականության իմաստը, ինչը նույնպես կապվածություն է։ Իսկ երբ ավելի ուշ նրան շուն են նվիրում, հոգին մի տեսակ խաղաղվում է․ «Էհ, կարելի է հանգիստ լինել, տունը հիմա պահապան ունի» (191)։
Հողին կառչած, մայր հողից ուժ առնող մարդու կերպար է եզդի Ազիզի կերպարը։ Կառլոսի նման Ազիզն էլ չգիտե ու չի ցանկանում ունենալ կյանք՝ առանց հայրենիքի, թեկուզ այդ կյանքը լինի առավել հեշտ ու հարմարավետ։ «Ինձ անպրոբլեմ կյանք պետքը չի, ես իմ երկիր չեմ թողնի» (189),-ասում է Ազիզը և հոգու խորքում թաքուն փայփայում այն հույսը, թե մի օր զավակներն էլ կվերադառնան ծննդավայր։
Ներքին երկվության մի կողմն էլ մնալու-գնալու հարցն է, որ շարունակում է տանջել Հարութին։ Բավական երկար ժամանակ նա իրեն համոզում էր, որ շուտով համաճարակը կավարտվի, և ինքը կվերադառնա ԱՄՆ, սակայն ներքին ձայնը կարծես լուռ համակերպվել էր մնալու մտքի հետ, մանավանդ որ կողքից շարունակ ոգևորում ու համոզում էին Հարութին․ «Թե ուր ես գնում, էկել ես՝ մնա էլի․ տուն ունես, շուն ունես, կատու ունես, մի հատ էլ լավ կին կճարենք, կպսակենք․․․ Էնպես որ՝ գնա, բիզնեսներդ ծախի, անկելանոցը ծախի, պլան աճացնելն էլ թարգի, արի» (195-196):
«Համավարակ» վեպի ամենից հետաքրքրական գիծը հերոսի հոգևոր վերածննդի ընթացքն է, այն ճանապարգը, որ նրան անշեղորեն տանում է դեպի իր արմատները։ Այդ ճանապարհը որոշ առումներով նաև կատարսիսի՝ մաքրագործման ճանապարհ է։ Իր որոնումների ընթացքում Հարութը իմաստնանում է, հասունանում, սիրտը լցվում է մեծահոգությամբ, ընդհանուրին օգտակար լինելու պատրաստակամությամբ։ Այդ մի քանի ամիսների ընթացքում նա ապրում ու զգում է մի ողջ կյանքի ապրելիք ու զգալիք։ Ինքն էլ հաճույքով է նկատում իր մտավոր հասունությունը․ «Ինչ-որ երանգ էր ավելացել կարծես, կնճիռ գուցե»: Հարութը, որ նախկինում առանձնապես աչքի չէր ընկել փիլիսոփայելու, կյանքի գաղտնիքների մեջ խորամուխ լինելու ձիրքով, այժմ մտածում է այնպիսի բաների մասին, որից ինքն էլ զարմանում է․ «Էս ի՞նչ զարմանահրաշ տեղում եմ նստած, չորսբոլորս հայրենիք է՝ փշալարերից այն կողմ, փշալարերից այս կողմ, գեղեցկուհի Երերույքը, նրա տակին՝ էլի հայրենիք՝ մի քանի շերտանոց։ Ամեն կողմից։ Միայն երկինքն է ազատ հայրենիքից, այն էլ ի՞նչ իմանաս, թե ինչ անտեսանելի ոգիներ են գուցե սավառնում գլխավերևումդ» (158)։ Կամ՝ կյանքի հարակրկնության մասին նրա մտածումը, թե՝ «Իսկ այսօրվանի՞ց ինչ կա․․․ Կարծես թե ոչինչ, այսօրվանից՝ էլի երեկվանն է, երեկ չէ առաջին օրվանը․․․» (158)։ Սա հիշեցնում է Ժողովողի տողերը․ «Ինչ որ եղել է, հիմա էլ կա, և ինչ որ պիտի լիներ, եղել է արդեն» (Ժողովող-3։15)։
Հարութի հոգևոր մաքրագործումը տեղի է ունենում աստիճանաբար, քայլ առ քայլ։ Այդ ճանապարհներին նա ունենում է կանգառներ, և յուրաքանչյուր կանգառի վերջում հերոսը իրեն մեկ աստիճանով փոխված է զգում՝ բարձրացած, ազատագրված։ Կանգառներից մեկը կարելի է համարել համավարակը, որ չի շրջանցում Հարութին, մի քանի օր նրան գամում է անկողնուն։ Համավարակի պատճառով կաթվածահար է լինում հասարակական կյանքը։ Իսկ դա իր հետ բերում է մի տեսակ խորհրդավոր հմայք՝ ժամանակի ազատություն, պարտականություններից թոթափվածություն։ Հենց այդ ազատությունն է նրան մղում հայրենաճանաչության։ Հարութը սկսում է հայրենիքը բացահայտել նոր ոգով ու նոր հայացքով։ Գնում է վայրեր, որոնք թեև տեսել էր նախկինում, սակայն չէր նկատել դրանցում թաքնված դարերի խորհուրդները, նայել էր, բայց չէր տեսել, նայել էր ու անցել՝ վազելով երիտասարդության ժամանակավոր հաճույքների հետևից։ Իսկ այժմ ամեն ինչ այլ է։ Ուրիշ հրաշք է Խոր վիրապը, նախնիների ուժն ու զորությունն է զգում հերոսը երբեմնի փառահեղ մայրաքաղաք Արտաշատում, Աղցքում Արշակունիների մասունքների վաղնջական հզորությամբ է արբենում նա, Սևանն իր կապտականաչավուն ջրերով եռ է տալիս Հարութի թմրած արյունը, Գյումրին հմայում է իր վառ գույներով։ Երերույքը՝ կախարդում իր կարմրաշեկ գեղեցկությամբ։ Եվ ինքը՝ այս ամենի մի մասնիկը․․․ «Ինչ խիտ ու կտրուկ է Հայաստանը, հազարամյա ավերակներ ու անմիջապես՝ հեռուստաաշտարակ։ Ինքը՝ Երևանն էլ իր ներսում կտրուկ է ու խիտ, երկու հազար ութ հարյուրամյա Էրեբունի բերդաքաղաքը և պատմական բազմաթիվ հանգրվաններով անցած այսօրվա քաղաքը, իրար կողք, իրար մեջ» (144):
Այս ճամփորդության ընթացքում հեղինակը փաստագրական-պատմական տեղեկություններով, ավանդազրույցներով առավել ամբողջական ու համապարփակ է դարձնում հայրենիքի նկարագրությունը՝ մեծ սիրով և հիացմունքով համակելով նաև մեզ՝ ընթերցողներիս։
Աղցք գյուղ Հարութի կատարած այցը նկարագրելիս հեղինակը ստեղծում է մի հզոր գեղարվեստական պատկեր։ Ընդամենը մեկ նախադասությամբ նա քայքայում է Ամերիկայի միֆը, այն երկրի, որը նույնացվում է փառքի, հարստության, ազատության հետ, և սակայն ու՞ր էր Ամերիկան, երբ հայոց արքաներն էին իշխում ու նվաճում։ «-Ես էլ Ամերիկայից եմ,- չգիտես ինչու՝ հանկարծ անկեղծացավ Հարութը, երևի ավելի շատ ուզեց ինքն իրեն հիշեցնել այդ իրողությունը (ամերիկացու նահանջը Հարութի մեջ- Ք․ Բ․), բայց ասաց ու շփոթվեց, որովհետև կռահեց՝ հայոց հին արքաների մոտ Ամերիկայից խոսելն անտեղի էր, անհեթեթ» (177):

            Գ․ Վերադարձ

            Հակառակ մարդկանց սպասելիքների, թե համավարակը շուտով կավարտվի, և կյանքը բնականոն հուն կմտնի, հանգամանքները բոլորովին այլ ընթացք ունեցան։ Համավարակի շարունակությունն առավել սարսափելի եղավ։ Վրա հասավ սահմռկելի պատերազմը, կիսատ մնաց Հարութի՝ Սյունիքն ու Արցախը տեսնելու և այդպիսով շրջագայությունը հայրենիքով ավարտած համարելու ցանկությունը, կիսատ, առկախ մնացին հազարավոր մարդկանց երազանքները․․․
Պատերազմի ռիթմի մեջ փոխվեցին մարդկանց նախկին սովորություններն ու սպասելիքները, առաջնայինը մղվեց հետին պլան, երկրորդականը դարձավ գլխավոր։ Տվյալ պահին գլխավորը առաջնագծի զինվորին յուրովսանն օգնել կարողանալն էր։ Այդ պիտանի աշխատանքին էլ իսկույն ևեթ լծվեց Հարութը։ Ավելին, նա նույնիսկ տխրում էր, որ չէր կարող ավելին անել, որ իրեն, գուցե, այնքան չեն վստահում, որ առավել կարևոր գործ հանձնարարեն։
Պատերազմի թոհուբոհի մեջ գրողը երևան է բերում երկու վեհանձն հայերի կերպարներ՝ Հայկազին և Ռազմիկին։ Նրանց անուններն էլ պատահական չեն․ Հայկազը իսկական հայկազուն էր՝ ուղղամիտ, կռվող, հայրենասեր-հայրենատեր մարդ, իսկ Ռազմիկը իսկական անկոտրում ու պայքարող մարտիկ էր՝ զենքի ու գաղափարի զինվոր, որ ժամ առաջ տենչում էր առաջնագիծ հասնել․ կարծես իր ներկայությունը պիտի հաղթանակ բերեր հայ զինվորին։ Երբ մեքենան մոտենում էր սահմանին, և ռադիոյի ալիքների մեջ սողոսկում էին թուրքական ելևէջներ, Ռազմիկը մի նկատողություն է անում․ «Անջատի, չպղծվի երգը» (հնչում էր Հայոց բանակի օրհներգը՝ «Երազ իմ երկիր, հայրենիք») (221)։ Այս հակիրճության մեջ շատ ավելի խոսուն է երևում Ռազմիկի հայրենասիրությունը, քան եթե նա երկար ու զգացմունքային ճառեր ասեր։
Հարութի պատրաստակամությունը, իր մեքենայով ընկերների հետ ճակատ մեկնելը արդեն իսկ խոսում են այն մասին, որ նա չէր էլ հիշում կամ մտածում Ամերիկայի մասին։ Նա արդեն միայն հայաստանցի էր՝ բառիս միմիայն դրական իմաստով։ Ահա Հայկազի բնութագիրը Հարութի մասին․ «Դու ամեն մեկ էիր, նոր-նոր ա, որ դուրս ես գալիս էդ կարգավիճակից։ Չնեղանաս» (198): Կամ՝ «Հին ընկեր ա, ուսանողական, բիզնեսմեն ա, հիմա Ամերիկայում ա ապրում, այսինքն՝ չէ, հիմա Հայաստանում ա ապրում, առաջ էր Ամերիկայում ապրում» (220): Եվ իրոք, մարդն այնտեղ է, որտեղ իր սիրտն ու հոգին են։
Գ․ Խանջյանը պատերազմին անդրադառնում է հակիրճ, բայց դիպուկ նկարագրություններով։ Ընդամենը մի քանի վրձնահարված․ «․․․․ Զինկոմիսարիատների առաջ կամավորներ են հավաքագրվում, նախկին պատերազմների մասնակից երկրապահները ուղիներ են գտնում՝ առաջնագիծ ինքնուրույն հասնելու, հարևան Աշոտը նույնպես կամավորագրվեց՝ մեկնեց ռազմաճակատ, Ռուսաստանը փորձեց կանգնեցնել պատերազմը, չստացվեց, զոհերի թիվն անդադար աճում է, Հայաստանի քաղաքների և գյուղերի փողոցներում ավելանում են սև պաստառները, Եռաբլուրում գիշեր-ցերեկ աշխատում է գերեզմանափոր էքսկավատորը, ընդարձակվում է դրոշների անտառը, դրոշների փրփրոցն՝ ասես սրտխփոց, պատերազմական տեղեկատվության գնդաչ խոսնակը պարբերաբար հայտնվում է էկրանին ու հանգստացնում՝ թշնամին շատ ավելի մեծ կորուստներ ունի, հաղթելու ենք, չկասկածեք, արտաքին աշխարհը շարունակում է ուղերձել իր անատամ կոչերը․․․» (216): Նույնքան ահազարհուր են պատերազմի հետևանքները․ «․․․․ Գանգոսկրեր էին, մաշկի ու մազի ծվեններով, մածուցիկ զանգվածն էլ ուղեղ էր․․․ Ահա մարդը, նրա մտքերը, երազանքները, ծրագրերը, ապրելու կամքը, ժառանգական կազմը․․․ մարդ էր․․․ քիչ առաջ մարդ է եղել, հիմա՝ պարզապես մսեղիք, գազանների կեր» (230):
Մի քանի վրձնահարվածով հեղինակը ուրվագծում է առաջնորդի ու հրամանատարի կերպարները։ Ահա առաջնորդը՝ գունատ, շփոթված տեսքով, վախեցած աչքերն այս ու այն կողմ տանող-բերող, ստեպ-ստեպ մի ոտքից մյուսը հենվող, ենթագիտակցորեն փախչել-թաքնվել ցանկացող (210)․․․ Կամ «մեծ կլոր աչքերով հաղթանդամ զինվորականը» (211), որ շարունակում էր հանրությանը սնել ստահոդ հաղթանակի լուրերով։
Այս դեպքերին հաջորդում է Հարութի տասներկուօրյա կոման և երկրորդ ծնունդը։ Պատահական չէ, որ վեպի վերջին էջերում հեղինակը հերոսին անվանում է ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, այսինքն՝ հարություն առած, վերստին ծնված մարդ։ Ուշագրավ է բժշկի ողջույնը՝ «ԲԱՐԻ ՎԵՐԱԴԱՐՁ»։ Հարությունի վերջնական վերադարձը կայանում է, երբ տնավաճառի զանգին ի պատասխան նա ասում է՝ «ՓՈՇՄԱՆԵԼ ԵՄ», ինչին ուղեկցում է անսովոր հոգեկան թեթևությունը։ Ապա տեղի է ունենում ՏԱՆ և ՏԻՐՈՋ ջերմ հանդիպում-գրկախառնումը։ Տունը սպասում էր, պատերը սպասում էին, «տունը դյուրությամբ զիջեց իր դարպասը, տունը սիրով ներառավ տիրոջը» (252-253): Այնուհետև՝ դարձ ի շրջանս յուր, դարձ առ մանկություն․ «ծածկոցն առավ վրան ու ՄՈՐ ՕՐՈՐՈՑԱՅԻՆԻ ելևէջները մտաբերած՝ քնեց․․․» (253):
Վեպի ավարտը լուսավոր է, ինչը շատ կարևոր է։ Սա Գ․ Խանջյանի արձակին բնորոշ կողմերից է։ Հիշենք «Տուր ձեռքդ, պստլո» վեպը, որը նմանատիպ ավարտ ուներ՝ անհայտությունից դուրս սահող, դեպի իրեն կանչող հարազատ Ձեռքի տեսարանը[4]։            Բացի լուսավոր ավարտից՝ հերոսներին չի լքում նաև հույսը։ Պատերազմներում թրծված Հայկազը հավատում է, որ «էսպես չի մնալու, էս էլ կանցնենք, հին, փորձված, առողջ արուն ենք, հեսա ոտի ենք կանգնելու, մենք հանձնվող չենք» (252)։

****

            Երբ լույս տեսավ «Համավարակ» վեպը, գրականագիտական շրջանակներում տարածվեց այն տեսակետը, թե ի տարբերություն նախորդ շրջանի վեպերի՝ այստեղ հեղինակը մի տեսակ անփույթ է գրողական խնդիրների, ոճի, գեղագիտության, կառուցվածքի և այլ հարցերում, «որովհետև որդեգրել է ասելիք, որն ուզում է տեղ հասցնել», այլ կերպ ասած՝ վեպում գրողական վարպետությունը զիջել է ասելիքին, իսկ գեղագետը՝ քաղաքացուն[5]։ Այս դիտարկման հեղինակը գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյանն է։ Ինքը՝ հեղինակը, մասամբ համաձայնում է դիտարկման հետ՝ պատճառաբանելով, որ վեպը գրելիս «ասելիքը շատ ավելի կարևոր էր, քան ոճ ստեղծելը, լեզվի հետևից ընկնելը»։ Այդ բոլոր փորձարարությունները նա հաջողությամբ իրագործել էր նախորդ ստեղծագործություններում, իսկ այս վեպի խնդիրն այլ էր։ Հեղինակը նաև խոստովանում է, որ եթե վեպը գրելու սկզբում ունեցել է կասկածներ վերադարձի վերաբերյալ, ապա այդ կասկածներն արդեն փարատվել են, և «հիմա իսկը տուն վերադառնալու ժամանակն է»[6]։

Մենք այնքան էլ համակարծիք չենք վերը նշված տեսակետի հետ, քանի որ որքան կարևոր է այս վեպի ասելիքը, նույնքան էլ արժեքավոր է այն որպես գեղարվեստական ստեղծագործություն։ Հակիրճ անդրադառնանք «Համավարակ» վեպի գեղարվեստական առանձնահատկություններին։
Կերպարակերտման առանձնահատկությունները։ Հեղինակը հմտորեն է կերտել վեպի բոլոր կերպարներին՝ թե՛ գլխավոր, թե՛ երկրորդական։ Ուշադիր ընթերցելու դեպքում կարելի է փաստել, որ մի քանի սուր բնորոշումների կամ նրբամիտ դիտարկումների շնորհիվ ընթերցողի հիշողության մեջ վառ են մնում նաև ընդամենը մեկ-երկու անգամ հանդիպող կերպարները, դիցուք՝ Սուսանը, Գրետան։ Գրետայի դեպում, օրինակ, տպավորիչ է այն, որ նա իսկապես ամուսնու կյանքի ու ծերության օրերի ընկերն է։ Նրանք միասին են օղի խմում հյուրի հետ, կինն էլ առանց քաշվելու դիտողություններ է անում ամուսնուն, երբ վերջինս շատ է հարցախեղդ անում Հարութին։ Գրետայի կերպարն առանձնանում է նաև մի տաքուկ նկարագրության շնորհիվ: Երբ Հարութը այցելում է հիվանդությունից նոր-նոր ոտքի ելած ամուսիններին՝ իր հետ տանելով տորթ, կոնյակ ու ծաղիկներ, նկատում է, որ Գրետան «շփոթված-ամաչած ժպտաց ծաղկեփնջի ետևից․ նրան երևի վաղուց ծաղիկ չէին նվիրել» (147): Այս փոքրիկ դիտարկումը վկայում է Հարութի սուր դիտողականության և նրբանկատության մասին, ու նաև ակնարկ է, որ անպայման չէ սպասել մեծ ու նշանակալից առիթի՝ կնոջը ծաղիկներ նվիրելու համար։ Ցանկացած տարիքում էլ կինը թաքուն հրճվանք է ապրում, երբ իրեն ծաղիկներ են նվիրում։
Խորհրդավորությամբ է առանձնանում Սուսանի կերպարը։ Հարութը նրան մոտենում է իբրև փողոցային կնոջ, իբրև հաճույքի առարկայի, սակայն այդ խումարաչք կնոջ մեջ իսկույն զգում է մի «տարաշխարհիկ հմայք»։ Կինը նման չէր ո՛չ փողոցային կնոջ, ո՛չ մուրացկանի, ու թեև փող էր խնդրում անցորդներից, սակայն ներքին վեհանձնությունը թույլ չէր տալիս մուրալ։ Կյանքի ծանր պայմաններն էին նրան դրդել մուրացկանության։ Սակայն պատեհ առիթն օգտագործելով՝ Սուսանը շուտով աշխատանք է գտնում և բարելավում է իր կենցաղը։ Սուսանն աչքի է ընկնում զսպվածությամբ, իր չափի ու սահմանների հստակ գիտակցությամբ․ զգույշ քայլերով է հետևում Հարութին, որպեսզի հանկարծ ծանոթ մարդիկ չտեսնեն իրեն օտար տղամարդու հետևից գնալիս և անհարկի բամբասանքներ չհյուսեն։ Իսկ Հարութի վերաբերմունքը Սուսանի հանդեպ նույնպես ավելին է, քան անծանոթ կնոջ հանդեպ սովորական հետաքրքրվածությունը։ Զուտ մարդկայնությունից ելնելով՝ նա ցանկանում է փնտրել-գտնել կնոջը՝ համոզվելու համար՝ արդյո՞ք չի վարակվել իրենից։ Սակայն դա նաև հանդիպման պատրվակ լինի կարծես։ Վեպի այս հատվածում Հարութը նման է անփորձ ու շփոթված պատանու, որն իրեն դուր եկած աղջկան սիրահետելու փորձեր է անում։ Սուսանի հանդեպ Հարութի վերաբերմունքը թերևս նրա՝ մենակ լինելու, կնոջ կարոտը մերթընդմերթ զգալու արտահայտությունն է։
Ընթերցողի հիշողության մեջ դաջվում է նաև քսանմեկամյա հերոս Նարեկի կերպարը։ Իր կյանքը վտանգելով՝ Հարութը փրկում է երիտասարդ զինվորի կյանքը, իսկ վերջինս, ի նշան շնորհակալության, խոստանում է, որ որդի է ունենալու ու նրա կոչելու է «Հարութ հոպարի» անունով, որ Հարութն անպայման դառնալու է իր որդու կնքահայրը։ Որքան կյանք, եռանդ, սեր ու անմիջականություն կա այս տղայի մեջ․․․
Պոետիկ կերպար է Մուշեղի կերպարը։ Մուշեղը այն տարեց մարդն էր, որ Հարութի հետ պառկած էր Գորիսի հիվանդանոցի միևնույն սենյակում։ Այս մարդը այնքան մահ էր տեսել, որ ցնորվել էր․ ցնորվել էր նաև պարտության անարդարությունից, թիկունքի դավաճանությունից։ Այդ ծանր բեռը չկարողանալով տանել՝ նա վախճանվում է՝ շուրթերին Հովհ․ Գրիգորյանի գողտրիկ բանաստեղծությունը․ «Սա իմ երկիրն է՝ չափսերով այնպիսին, որ կարող եմ վերցնել հետս, թե մի հեռու տեղ գնամ․․․․․»։ Մուշեղը «գնացել էր անհայտություն՝ իր փոքրիկ երկիրն իր սրտում պինդ պահած» (248)։
Հեղինակը առատորեն գործածում է նաև պատկերավորման միջոցներ՝ մակդիր, համեմատություն, փոխաբերություն, անձնավորում։ Մակդիրների միջոցով, օրինակ, հեղինակը կարողացել է կերտել շատ դիպուկ կերպարներ։ Հիշենք առաջնորդի կերպարը, գնդաչ զինվորականի կերպարը։
Վեպը հարուստ է մեկը մյուսից շքեղ անձնավորումներով։ Աձնավորված են տունը, տան պատերը, հեռախոսը, հոր Ժիգուլին, կարոտը, օղին, ծիրանը, իշխան ձուկը, շուկան։ Թվարկենք մի քանիսը․

• Կարոտը միանգամից խուտուտ տվեց ներսը։ (153)
• Օղին փափուկ, անխռով սահեց ու լուռ տեղավորվեց ստամոքսում՝ տաք շոշափուկները կամաց տարածելով մարմնում։ (65)
• Երկրորդ բաժակը նույն փափուկ անխռովությամբ չգնաց, խուտուտ տվեց, համ մատուցեց․ լկտիացել էր, ինքնություն էր պարտադրում։ (66)
• Օղին այս անգամ ճանկռելով իջավ ստամոքս։ (69)

            Օղու անցած այս ճանապարհները աստիճանավորման հրաշալի օրինակ են։ Ահա օրինակներ տան պատերի և հեռախոսի անձնավորումից․ ««Խեղճ տղա, ․․․․ ոնց է նիհարել, ոնց է դժգունել»,- հառաչեցին պատերը, երբ Հարութը տուն մտավ։ Հեռախոսը սեղանի վրայից խոժոռ մթությամբ դիմավորեց տիրոջը, ասես սիրուհի լիներ, որ խռովել էր երկարատև անտեսված լինելու պատճառով» (102)։ Այստեղ առկա է նաև համեմատությունը։
Անձնավորման վառ արտահայտություններ են հոր մոռացված մեքենայի նկարագրության հատվածները․ ««Լադա-06»-ը ժպտաց փղոսկրյա ժպիտով» (104): Մեկ այլ հատվածում մեքենան անվանում է «սովետական ծերուկ»։ Որքան կարոտ և ջերմություն կա այս դրվագում․ «Մեքենան ու ասֆալտը մոտավորապես նույն տարիքն ունեին, նույն անցյալը, Ժիգուլին վստահ էր գլորվում իր ջահելության հուշերի վրայով» (175): Իսկ ահա այս հատվածում մեքենան նեղացած է տիրոջից․ «Փղոսկրագույն Ժիգուլին խեթ-վիրավորված նայելով փոքրացավ, տարրալուծվեց, մնաց միայն մտապատկերում, այնտեղից էլ չքվեց շուտով» (193): Նա նեղացել է, քանի որ իրեն մի կողմ էին դրել և երթը շարունակել էին ժամանակակից արագընթացով՝ «ճապոնացի» կամ «ճապոնուհի» «Տոյոտայով»։
Վեպը ունի մեկ այլ առանձնահատկություն ևս․ համերի և բույրերի գեղագիտության շնորհիվ Խանջյանին հաջողվել է է՛լ ավելի վառ ներկայացնել հայկականության, հայկական միջավայրի կոլորիտը։ Հեղինակը պատկերավոր կերպով նկարագրում է խորովածը, խաշը, իշխանը, Գյումրվա քյալլան, հյութեղ ծիրանն ու դեղձը։ Այդ նկարագրություններն այնքան իսկական են թվում, որ նույնիսկ սրում են ընթերցողի համի և հոտի զգայարանները։ Կերակուրները հաճախ անձնավորված են, օրինակ՝ քյալլան․ «Հանդիպեցինք, սոված եղբայր, դե վերցրու դանակ-մանակդ, անցի գործի, առանց սենտիմենտների, կյանք ա, էս ա, ոչ առաջինն ես, ոչ վերջինը» (154): Հոր մեքենայից Հարութն առնում է անցյալի բույրերը, որոնք բազում հիշողություններ են արթնացնում՝ տակնուվրա անելով ներաշխարհը։ Կամ՝ տան հոտը, մեռած հարազատների հոտը, նպարեղենի հոտը, փոշու հոտը վաղուց չբացված և չօդափոխված հայրական տնից, գերեզմանից եկող խնկի բույրը, որը «հոգու անիմանալի խորքեր տանող ինչ-որ զգացողություններ էր զարգացնում՝ և՛ ծանոթ, և՛ անծանոթ, երկու դեպքում էլ անորոշ խռովք ծնող» (61):
Վեպում հանդիպում ենք մի քանի խորհրդանշական պատկերների՝ պատերը, աչքերը, ժպիտը։ Տան պատերի նշանակությանը քանիցս անդրադարձանք՝ շեշտելով, որ դրանք հերոսի անցյալի, ներքին երկվության ու տագնապների խտացումն են։ Հերոսը հաճախ է զրուցում պատերի հետ, ներողություն է խնդրում ինչպես ծնողից, հպարտ հայացքով կանգնում ու նայում է պատերին, երբ գովելի արարք է կատարել՝ սպասելով պատերի արձագանքին։ Պատերը նաև հիշողություն ունեն․ «նրանց ներկայությամբ են կատարվել հազարամյակների անցուդարձերը, ներառել են, պահում են, հուշում» (141):
Աչքերի սիմվոլիկան Խանջյանի արձակում հաճախ հանդիպով կերպար-խորհրդանիշ է։ Հիշենք «Տուր ձեռքդ, պստլո» վեպը, որտեղ աչքերը հաճախ պլպլաններ էին կոչվում։ Աչքերը ներքնատեսության խորհուրդն ունեն, աչքերում հայելային արտացոլմամբ երևան են գալիս մարդկանց խոհերը։ Օրինակ՝ «Աչքն իր պոչով դավադրորեն ետ նայելու էր մղվում․․․» (39): Կամ՝ մեռած քեռու «դուրս պրծած» աչքերը, որոնք «երևի այդպես էլ չտեսան իրենց ուզածը ու շարունակում էին փնտրել» (50):
Հետաքրքիր խորհրդաբանություն ունի նաև ժպիտի պատկերը։ Ժպիտները բազմազան են․ դրանք մերթ վիշտ են թաքցնում, մերթ կեղծ քաղաքավարություն են արտահայտում, մերթ քողարկում են իրական մտքերը, մերթ էլ մանկության ու հայրենիքի նման անխառն են և մաքուր։ Ահա Երերույքի ժպիտը․ «տաճարն իր կիսավեր, շիկակարմիր դեմքի բարեհոգի ժպիտով ժպտում է այցելուին» (157), կամ՝ «ծիրանը ժպտում էր Երերույքի գույներով» (160): «Այնտեղ, որտեղից ինքը եկել էր, ժպիտը ոչ միայն ընդունված, այլև պարտադիր վերաբերմունք էր, պարզապես ժպիտ էլ կա, ժպիտ էլ» (60):
Հետևյալ հատվածում Հարութը երկխոսում է անձնավորված պատերի հետ․ «Պատերը ժպտացին։ Շատ մի ուրախացեք, եթե երկու հազար տար, տալու էի՝ հակադարձեց Հարութը (գնորդին մերժելու մասին է ակնարկում – Ք․Բ․)։ Բայց պատերը շարունակում էին խորհրդավոր ժպտալ» (139):
Գեղեցիկ է նկարագրված Հայկազի սպին․ «․․․․աջ ազդրին երկար ու լայն սպի կար, բաց շագանակագույն ժպտում էր արեգակին դիմադարձ, ասես իր ապրածով հպարտ» (197):

            Փորձենք ամփոփել մեր աշխատանքը։ Գործնական նպատակներով հայրենիք եկած հերոսին հեղինակը անցկացնում է մի շարք փորձությունների միջով՝ փախուստից մինչև վերադարձ։ Ֆիզիկական և հոգեբանական փախուստները, ներքին երկվությունները, աղաղակող խղճի ձայները թրծում և ուժեղացնում են հերոսին, պատրաստում են նրա վերելքի ճանապարհը։ Ծանր ժամանակների փորձությունները հաղթահարելու, ինքնաբացահայտման և հայրենաճանաչման շնորհիվ ամբողջանում է Հարութի հոգևոր արթնությունը, և նրա վերադարձը հայրենիք բոլոր առումներով դառնում է միանգամայն պատճառաբանված։

ՕԳՏԱԳՈՐԾԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. Խանջյան Գ․, Համավարակ, Երևան, «Անտարես», 2022, 256 էջ։
2. Խանջյան Գ․, Տուր ձեռքդ, պստլո, Երևան, «Անտարես», 2017, 328 էջ։
3. https://granish.org/jamanakakic-marduu-menuutyan-teman/
4. https://hy.armradio.am/archives/446788

                [1] Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս մեր հեղինակած «Ժամանակակից մարդու մենության թեման» հոդվածում։ https://granish.org/jamanakakic-marduu-menuutyan-teman/

                [2] Տե՛ս Գուրգեն Խանջյան, Համավարակ, Երևան, Անտարես, 2022, էջ 6 (վեպից արված մնացյալ մեջբերումները կնշվեն տեղում՝ փակագծերով)։

[3] https://hy.armradio.am/archives/446788

[4] Գուրգեն Խանջյան, Տուր ձեռքդ, պստլո, Երևան, Անտարես, 2017, էջ 327։

[5] https://hy.armradio.am/archives/446788

[6] Տե՛ս նույն տեղը։