Յոհաննես Բոբրովսկսին (1917-1965) 20-րդ դարի երկրորդ կեսի գերմանացի նշանավոր բանաստեղծ, արձակագիր եւ թարգմանիչ է:
Բոբրովսկին իրեն համարում է համագերմանացի գրող եւ մերժում է արեւմտյան եւ արեւելյան Գերմանիա սահմանումները. «Ես, իմ համոզմամբ, գերմանացի գրող եմ: Այնպես, ինչպես իմ մի քանի ընկերներն են գերմանացի գրողներ Արեւմտյան Գերմանիայում կամ Ֆրանսիայում »: 1962թ. Բոբրովսկին արժանանում է «47-ի խումբ » գրական միավորման մրցանակին: Նրա բանաստեղծությունները սկսում են թարգմանվել` միջազգային մեծ ճանաչում բերելով հեղինակին: 1963թ. նա դառնում է ԳԴՀ-ի Գրողների միության անդամ, ինչից երկար ժամանակ խուսափում էր:
Պատմությունը պարուհի Մալիգեի մասին, որն ուզում եմ պատմել, սկսվում է օգոստոսի 39-ին, այդ ամսվա վերջին օրերին, մի աննկարագրելի շփոթեցնող բնապատկերի ֆոնին:
Ինչպես ընդունված է նման քաղաքներում, կենտրոնում գտնվում է հրապարակի մեծ շուկան, որը կատարյալ դատարկ է: Ոչ միայն ցերեկն է այն դատարկ, այլեւ`շոգ ժամանակ, երբ մարդը նախընտրում է գաղտագողի շրջել ցածր գմբեթավոր տների մոտակայքով, քան անցնել հրապարակի միջով, շնչել կենարար օդը, որը կարծես թե փորագրվել է եւ տեղավորվել քառակուսու մեջ` սահմանակից տների ճակատներում:
Նույնիսկ երեկոյան, երբ ցուրտ հոսանքներ են թափանցում ինչ-որ տեղից` լճից դեպի հյուսիս-արեւմուտք կամ խոնավ մարգագետիններից դեպի հարավ, դեպի Պարադիս գյուղը եւ ավելի ցած` դեպի Վենետիկ, ավելի նախընտրելի է մոտենալ այն տներին, որտեղ կարելի է մտնել, երբ ցանկանում ես եւ հանգստանալ, երբ հոգնած ես`միայնակ մնալով ընդարձակ հրապարակում: Եվ այդ ժամանակ անմիջապես կառկայծի լուսնի շողը եւ կստիպի սապատավորին փայլել տարօրինակ փայլով:
Ինչ պատճառներ ասես` չեն գտնի, որպեսզի խուսափեն ամռան վերջին` 39-րդ օրը, շուկայի միջով միայնակ անցնելուց: Այնտեղ շատ տոթ է:
Որտեղի՞ց է սկսվում այն ամենը, ինչի մասին պետք է պատմի պարուհի Մալիգեն:
Նա այժմ տեղավորվել է քաղաքի ծայրամասում գտնվող զորանոցում. զինվորի հագուստով նա ուրիշների հետ նստել է սեղանի շուրջ: Նրանք թղթախաղ են խաղում զորանոցի սովորական սեղանի շուրջ, եւ դա նյարդայնացնում է նրանց, ովքեր տեսնում են, թե ինչպես են նրա ձեռքում քարտերը շարունակ շուռումուռ գալիս: Պատկերացրեք մի հնարք, զվարճալի պատգամ, համարձակ թվային մոգություն, դյուրին բացատրելի եւ ուսանելի, բայց անհիմն հնարք: Այլ իրավիճակում այն կարող է ձեզ լավ տրամադրություն պարգեւել, բայց ոչ այն խաղում, որտեղ վտանգված են տասներորդական գրոշները, չնայած Բլյոմկեի երեք կոպեկանոց չմուշկի առաջարկին:
Նրանք չորսն են` Մալիգեն, Բլյոմկեն, Կրետշմանը եւ Նաույոկսը: Մյուսները նստած էին զինվորական բաց պահարանների դիմաց եւ զբաղված էին քաղաքից դուրս գալու համար իրենց ճտքավոր կոշիկները մաքրելով: Բլյոմկեն ցած է նետում քարտերը:
«Քեզ հետ չի կարելի խաղալ »,- ասում է նա: Եվ Կրետշմանն ու Նաույոկսը հավանություն են տալիս դրան: Այսպիսով, երբ մյուսները կհեռանան, նրանք կգնան ճաշարան եւ գարեջուր կխմեն, մի քիչ կխոսեն, մինչեւ Բլյոմկեն կհուզվի եւ քարտերի փոխարեն սեղանի վրա կշրջի հիսուն նիշանոց թղթադրամները ու կթույլատրի խմել: Այնուհետեւ զինվորական կոչումով պահեստազորային Բլյոմկեն կարճ ժամանակում կոչում ստացավ ածուխի առեւտրով զբաղվող պարոն Բլյոմկեի մոտ:
Արդեն հինգերորդ օրն է, ինչ տիրում է զորանոցային հերթապահություն: Կառուցապատում` աջից ձախ, ատրճանակի մաքրում, ճտքակոշիկների ստուգում: Զորանոցի կեսը լցված է պահեստազորայիններով: Պանդոկապան Զելթը ցավոտ մկանների պատճառով երկու ձեռքով հենվում է բազրիքին: Կրետշմանը նավահանգստի բանվոր է, գավառական քաղաքի բեռնակիր, նրան չեն խանգարում ատրճանակն ու փայտե աթոռակը: Խառնվածքով անտարբեր Նաույոկսը հարցնում է, թե երբ է սպան զանգահարում եւ վրդովված, զզվանքով ցույց է տալիս ատրճանակի վրայի բիծը: Դուք չե՞ք տեսնում ժանգը, պարո՛ն լեյտենանտ:
Տարեց մարդիկ, պահեստազորայինները, ինչպես նշեցի, տեղափոխվել եւ հավաքվել են այստեղ` այս փոքրիկ քաղաքում: Մարդիկ շատ են խոսում, խոսում են նաեւ պատերազմի մասին: Ավելի շատ, սակայն, նրանք խոսում են տղամարդկային առաքինությունների, գերմանական առաքինությունների մասին: Մարդիկ իրականում չեն հավատում նոր պատերազմին, թեեւ Մասուրիայում [1] կան քաղաքներ, որոնք դեռեւս կրում են վերջին պատերազմի հետքերը: Այսպիսով դուք, ինչպես միշտ, մտածում եք զորավարժության մասին: Կա չհարձակվելու մասին պայմանագիր, որը պետք է հանգստացնի ձեզ: Բայց Բլյոմկեն գործարար է, նա մի կողմ է տանում Մալիգեին: Մինչ դուք սիգարետի մնացորդն եք խժռում, պարուհին ավարտում է պարը: Կարող եք նաեւ փսխել: «Լավ է, բայց եթե նորից ու նորի՞ց… »,- ասում է Բլյոմկեն: Դա փորձառու տղամարդու պատասխանն է: Հետո նրանք կարող են մտածել, որ ստամոքսի խոց ունեք: Եվ դա այն ամենն է, ինչի մասին պետք է իմանա Բլյոմկեն:
Մի քանի օր անց սերժանտ-մայորները եւ երիտասարդ սպաները տագնապով վազեցին դեպի նոր ստորաբաժանումները, պահեստազորայիններով լցված ընկերությունները բեռնվեցին մասամբ բեռնատարներով, մասամբ գնացքներով, եւ երբ հակագազերը բաժանվեցին, մեծ խառնաշփոթ սկսվեց:
«Դա ոչ մի լավ բան չի խոստանում, առավելագույնը մարդկանց կարող է խելագարության հասցնել »,- ասաց Կրետշմանը:
Օ՜, Մալիգե, ի՞նչ է նշանակում այս ամենը: Դուք ձեր աշխատանքն ունեիք, վերջինը`Լունապարկում, դրանից առաջ` Բրեմերհավենում [3], ավելի առաջ էլ` Կոպենհագենում, Տիվոլիում [2], այնպես որ` դուք լրացնում եք եւս մեկ թերթիկ: Դա արտերկրում ձեր վերջին կանգառի մասին է, այն աշխատանքի, որը կոչվում է ուժի ցուցադրություն. նախկինում, վերջին մի քանի տարիներին, նա որսալով մի ձեռքով բռնում էր կանաչ շշի վզիկը, իսկ այժմ ինքն Ունթերման էստրադային շոուի պարուհի է, երբ տեսնում ես նրան նիհար եւ բնական քայլվածքով, ոտքի մատները մի քիչ հեռու դրած: Կատակների փոխարեն մեզ մի լավ բան ասա, Մալիգե՛:
Կամ էլ ուղղակի լռե՛ք: Դա լեյտենանտ Անֆլուգի տղայական ձայնն է, որը լսելի է Մլավայի [4] փողոցում: Նրանք գտնվում են Լեհաստանի սահմանից այն կողմ, եւ զինվոր Մալիգեն ուզում էր ինչ-որ բան պատասխանել, որն ավազի պես մխրճվում է ատամներիդ արանքը: Դա, այսպես կոչված, պահեստազորային սերժանտ Բենեդիկտի զորանոցային դասախոսությունից հետո լեհական ավազակության եւ հուդայականության մասին տղամարդու ելույթն էր: Կայսրությունը Եվրոպան կարգավորող ուժ է: Իրականում ինչի՞ մասին էր խոսում պարողը: Նա գնում է լեհական տուն եւ այնտեղ դաշնամուր է նվագում: Արդյոք դա նշանակո՞ւմ է ամեն ինչ:
Եվ Կրետշմանը, հարբած, սվինով, վազում է գոմի շուրջը, գետնին գամում հավին: Իսկ խոհանոցի սերժանտ Մարկշիսը նրանից սիգարետ է գնում: Եվ Նաույոկսը զրույց է սկսում լեհերի հետ: Իսկ Զելթը հաց է գնում: Եթե նույնիսկ տարեցները ոչինչ չգիտե՞ն… Վիխերթը հարցնում է. «Դուք չե՞ք կարծում, որ վաղը կավարտվի պատերազմը »:
Այստեղ կա մի փոքրիկ քաղաք` փոքրիկ գետի վրա, մի ափը հարթ է, դիմացի ափը` չափավոր թեքություններով, տարբեր բարձրություններով, շուրջը ցրված են գյուղեր, նրանց արանքում կան քաղաքային կառույցներ, հիվանդանոց, դպրոց, կաթոլիկ եկեղեցի, սինագոգ:
Այստեղ մարդիկ այնքան էլ լավ չեն ապրում եւ այնքան էլ վստահելի չեն, որքան թվում են: Նրանք աչքի են ընկնում զինվորների շուրջը պտույտներով, ժեստերով եւ գերմաներենի արտասանության մի քանի առոգանությամբ:
Լեյտենանտ Անֆլուգը բնակություն է հաստատել բարձր ափին: Հենց այնտեղ են տեղադրված նրա` նորություններ սփռող կայանները: Այնտեղ են գտնվում նրա օպերատորը եւ ճոպանուղին, այնտեղ`ճանապարհին, փայտե կամրջին, բժիշկ Մաշկեն հանդիպում է Մալիգեին, հետաքրքրվում նրանից Բլյոմկեի հիվանդության մասին գրառումով, որից հետո Մաշկեն նրան պատմում է որովայնի ցավի եւ ջերմության մասին:
Կարճ ոտքերով Մաշկեն դեղագործ է եւ գիտի, թե ինչպես են բացահայտում ախտանիշները: Մալիգեի կարծիքով` դա ստամոքսի խոցն է: Դրա համար ես արդեն կերել եմ կես տուփ ածուխ. դրանք փայտածուխներ էին: Իսկ հետո նրանք միասին բարձրանում են լանջն ի վեր:
Այստեղ ձախ կողմից քամի է փչում: Սեպտեմբերի սկիզբն է: Տարվա գեղեցիկ ժամանակը: Դուք կարող եք շրջվել եւ հետ նայել քաղաքին: «Մաշկեն նայում է մի պահ, կարող է նայել ավելի երկար, հետո անմիջապես շրջվում է նորից: Նայիր ոչ թե սովորականից բարձր, այլ այնպիսի յուրօրինակ տոնով, որը կարծես թե քեզ պտտեցնում է կրունկի վրա »,- ասաց Մալիգեն:
Դե ուրեմն, ինչ-որ բան կա նայելու…
Ափին կանգնած են սեւ բաճկոններով, սեւ մորուքներով, սեւ գլխարկներով մի խումբ հրեաներ, որոնք փորձում են բեռնել ծանր մալուխի թմբուկը եւ այն տեղադրել հարմար տեղում, որպեսզի նորից փորձեն բեռնել: Կան նաեւ տարեց մարդիկ, որոնցից երեք-չորս հոգի քաշում են թմբուկը, լանջով իջնում, բարձրանում կիսով չափ: Անֆլուգը բարձրանում է նրանց մոտ եւ իրը խլում նրանց ձեռքից: Դե հո չէր թողնելու, որ այն խեղդվի գետում:
Սա այնքան զվարճալի է: Անֆլուգը հրեաներին դուրս բերեց այնտեղ գտնվող սինագոգից: Իսկ ո՞րն է դրա իմաստը` ցած գլորվե՞ն, բարձրանան վե՞րեւ, նորից գլորվե՞ն:
«Աշխատելով պետք է սովորել »,- կարծում է Անֆլուգը: Մաշկեն դա համարում է ծիծաղելի:
Մալիգեն, հավանաբար, նույնպես: Նա մի քանի քայլ առաջ է ցատկում, քանի որ ոտքերը նախապատրաստել է պարային քայլքի համար, մի տեսակ երթային քայլքի, ցատկի, արագ քայլքի, հանկարծակի կանգառի, երկու քայլ առաջ, հետո հետ գնալու համար: Անֆլուգը ձգտում էր ամեն ինչ տեսնել լանջի եզրին, չնայած այլ անելիքներ էլ ուներ: Եվ հիմա դա ճշմարիտ արվեստ է` թեքությունից իջնող քայլերի նույն հաջորդականությամբ, ոչ թե մի քիչ արագ, այլ` դանդաղ շարժումներով:
«Երեւի խելագարվել է »,- բղավում է Անֆլուգը: Հիմա նա այլեւս չի կարող անտեսել այն, այս հիմար թատրոնը:
Մաշկեն թույլ է տալիս, որ իր Բլյոմկեն լինի Բլյոմկե, որը հիվանդի պես վազում է դեպի լանջը, կանգնում, աջ ու ձախ նայում: Մալիգեն իր թեւը շարժում է` ինչպես կանաչ թռչունը իր թեւը կշարժեր երամի մեջ, ակնհայտորեն հետեւելով հանդիսատեսին:
Տարեց ջենտլմեններն այնտեղ հերթ են կանգնել նստելու համար, քանի որ Մալիգեն պետք է ներկայանա անվճար ելույթով: Նա, սակայն, ինչպես ընդունված է, կախարդական կիտչի պես վերցրել է մալուխի թմբուկ: Այնտեղ աղավնիներն իրենց թեւերն են թափահարում, ինչից հետո ի հայտ է գալիս պարային քայլքի մեջ ինքն իրեն, հեշտությամբ բացվող, գլուխը հետ գցած մի հովանոց: Եվ հիմա, թմբուկն իր առջեւում պահած, նա պետք է բռներ այն, այլապես ձեռքից կպոկվեր, կընկներ թեք հարթության վրա:
Անֆլուգը ճոճվում է վերեւում` մի ոտքն առաջ մղելով, վերցնում է դաշտային գլխարկը, գոտին, բղավում, բղավում է կենդանու պես, հրամայում կամ էլ անիմաստ խառնաշփոթ ստեղծում:
Իսկ Մալիգեն էլ տեսնում է, թե ինչպես, մի քանի մետր այն կողմ, գլուխը հետ գցած, բերանը բաց, նա պարում է եւ պարում: Վագոնների առջեւից վազում է ամբողջ թափորը. Կրետշմանը, Զելթը, Վիխերտը, Մարկշիսը, Նաույոկսը կանգնում, նայում են պարողին, մի կողմ են քաշվում, երբ նա դուրս է գալիս լանջի վրայով, եւ հասնելով եզրին, մի քայլ հետ գնում: Հետո նրանք կարճ քայլերով հետեւում են պարողին, եւ, հասնելով գագաթին, մալուխի թմբուկը ձեռքին, ցատկ են կատարում:
Այդ ժամանակ էլ Անֆլուգը ճչում է, որ քանդել է ատրճանակը, լիցքավորելիս կորցրել պահունակը, եւ, հանկարծակի գցելով այն, շրջվում-փախչում է` բղավելով:
Սա՛ է իրականում ողջ պատմությունը: Պատմությունն այն մասին, թե լեհական ափին ինչպես է սկսվել պատերազմը: Պատմություն քաղաքի մասին, որից ծուխ է բարձրանում: Պատմություն նոր սկսված պատերազմի մասին, որը դեռ երկար կշարունակվի: Այդ ժամանակ Բլյոմկեն ստամոքսի խոցի պատճառով ստանում է իր ազատման գրությունը եւ երկու տարի անց նորից զորակոչվում: Պատերազմի ժամանակ Նաույոկսը մահանում է գնդակից, իսկ Կրետշմանը տասնչորս օր անց խեղդվում է գարեջրի գործարանի նկուղում` կրելով իր հերոսական մահկանացուն: Մեկ տարի անց, Ֆրանսիայում, իջեւանատեր Զելթը ձեռք է բերում Լեդի անունով որսաշուն:
Լեյտենանտ Անֆլուգը տեղափոխվում է մեկ այլ վայր: Նրա վարքագիծն անտանելի է: Իսկ Մալիգեի մասին պատմությունն արդեն մեկ անգամ` պատերազմի սկզբում, մոռացվել է: Միգուցե նա դեռ երկար կապրի: Հետո նա, հավանաբար, կգա կաբարե. հաշվի առնելով հնարավորությունները` նրանք նախընտրում են այնտեղ տանել տիկնանց: Ես լավ գիտեմ, թե ինչի մասին եմ պատմել:
Առավելագույնը կլինի այն, որ այս պատմությունից հետո կիջնի երեկոն: Ափի վերեւում, մեքենաների հետեւում, կան ձողեր, որոնք տարօրինակ փայլում են, երբ լույսն ընկնում է նրանց վրա: Այդ ընթացքում մշուշները բարձրանում են գետի վրա: Եվ ոչինչ չի խանգարի քեզ անցնելու կամրջի եւ քաղաքի միջով. այստեղ` բոլոր վայրերում, այս լեհական քաղաքում, մթության մեջ դու ոչինչ չես հայտնաբերել` նույնիսկ դրա համար պատճառ չգտնելով:
Ծանոթագրություններ
[1] Մասուրիա- պատմական շրջան` հյուսիսային եւ հյուսիս-արեւելյան Լեհաստանում:
[2] Տիվոլի- քաղաք Իտալիայի Լացիո մարզի Հռոմ նահանգում, Անյենե գետի ափին` Հռոմից մոտ 30 կմ հյուսիս-արեւելք:
[3] Բրեմարհավեն- քաղաք Գերմանիայում:
[4]Մլավա- քաղաք Լեհաստանում, որը ներառված է Մազովեցյան վոեւոդության կազմում, Մլավայի շրջանում:
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի
