Լեոնիդ Անդրեև | Պատմվածքից, որն երբեք ավարտված չի լինի

Օրվա սոսկալի անորոշությունից տանջված՝ շորերս հագիս նոր էի քնել անկողնու վրա, երբ կինս արթնացրեց ինձ: Նրա ձեռքին թրթռում էր մոմը, և գիշերվա մեջ այն ինձ թվաց պայծառ, ինչպես արեգակը: Իսկ մոմի ետևում դողում էր նրա դալուկ կզակը, և անշարժ մթին էին տալիս խոշոր, անծանոթ աչքերը:
– Գիտես,- ասաց նա,- գիտես՝ մեր փողոցում բարիկադներ են կառուցում:
Լռություն էր տիրում, և մենք նայում էինք միմյանց՝ ուղիղ իրար անծանոթ աչքերի մեջ, և ես զգում էի, թե ինչպես է դալկանում դեմքս: Կյանքն ինչ-որ տեղ գնաց և վերադարձավ սրտիս ուժեղ տրոփյունով: Լռություն էր տիրում, և մոմի բոցն էր թրթռում, և այն փոքր էր, աղոտ, սակայն սուր, ինչպես կեռ թուրը:
– Վախենո՞ւմ ես,- հարցրեցի:
Դալուկ կզակը ցնցվեց, բայց աչքերն անշարժ մնացին և անթարթ նայում էին ինձ, և միայն հիմա ես տեսա՝ որքան անծանոթ էին, որքան սարսափելի էին այդ աչքերը: Արդեն տասը տարի ես նայում էի դրանց մեջ և այդ աչքերն ավելի լավ գիտեի, քան իմ սեփականները, իսկ հիմա դրանցում նոր բան կա, որին անուն տալ չեմ կարողանում: Հպարտություն՝ կանվանեի ես, սակայն այնտեղ այլ բան կար՝ նոր, բոլորովին նոր: Ես բռնեցի նրա սառը ձեռքը, նա ամուր սեղմեց իմը, և այդ ձեռքսեղմումի մեջ կար մի նոր բան, որը ես չգիտեի: Նա երբեք այդպես չէր սեղմել իմ ձեռքը:
– Վաղո՞ւց,- հարցրեցի:
– Գրեթե մի ժամի չափ է: Եղբայրս էլ է արդեն գնացել: Նա, ըստ երևույթին, վախեցել է, որ չես թողնի, և սուսուփուս դուրս է եկել տնից: Բայց ես տեսել եմ:
Նշանակում է՝ ճիշտ է. այն եկավ: Ես վեր կացա և, չգիտես ինչու, երկար լվացվում էի՝ ինչպես առավոտյան, աշխատանքի գնալիս, և կինս պահել էր լույսը: Այնուհետև մենք հանգցրեցինք մոմն ու մոտեցանք փողոցին նայող լուսամուտին: Գարուն էր, մայիս էր, և բաց լուսամուտից այնպիսի օդ ներս խուժեց, որպիսին երբեք չէր եղել հսկա հին քաղաքում: Արդեն մի քանի օր առանց աշխատանքի կանգնած էին ֆաբրիկաներն ու երկաթուղագծերը, և ածխափոշուց զերծ օդը ներծծված էր դաշտի ու ծաղկող այգիների, գուցե՝ ցողի հոտով: Ես չգիտեմ՝ ինչն է այդպես լավ բուրում գարնանային գիշերներին, երբ քաղաքից դուրս ես գնում՝ հեռու-հեռու: Եվ ոչ մի լապտեր, ոչ մի կառք, և ոչ մի քաղաքային ձայն չկա անսահման քարե տարածքում. եթե աչքերդ փակես, ապա, իսկապես, կարելի է մտածել, թե գյուղում ես: Մի շուն է հաչում-ահա՛: Ես դեռ երբեք չեմ լսել՝ ինչպես է հաչում շունը քաղաքում, և երջանկությունից ծիծաղեցի:
– Լսիր, շո՛ւն է…
– Նրանք այնտեղ՝ անկյունում են:
Մենք ընկանք լուսամուտագոգին և ներքևում՝ թափանցիկ մութ խորության մեջ ինչ-որ շարժում տեսանք: Ոչ թե մարդկանց, այլ շարժում: Ինչ-որ բան քանդում էին, ինչ-որ բան կառուցում: Ինչ-որ մեկը շարժվում էր՝ ստվերի նման անորսալի: Հանկարծ ինչ-որ բան շրխկաց՝ կացին, թե մուրճ: Այնպես հնչուն, աշխույժ՝ ասես անտառում լինի, ասես գետի վրա, երբ նավակ են նորոգում կամ ամբարտակ կառուցում: Եվ, ուրախ, կանոնավոր աշխատանքի կանխազգացմամբ, ամուր գրկեցի կնոջս, իսկ նա տների վրայով, տանիքների վերևով նայում էր արդեն դեպի մայրամուտ թեքվող սրեղջյուր նորալուսնին՝ այնքան երիտասարդ, այնքան ծիծաղելի աղջկա նման նորալուսնին, որը երազում ու վախենում է որևէ մեկին ասել իր երազանքների մասին, և լույս է տալիս միայն իր համար:
– Երբ այն լիալուսին դառնա…
– Պետք չէ՛: Պետք չէ:- Ընդհատեց կինս ինձ համար անհասկանալի վախվորածությամբ:- Պետք չէ խոսել լինելիքի մասին: Ինչի՛ համար: Այն վախենում է բառերից: Գնանք այս կողմ:
Սենյակում մութ էր, և մենք տևական ժամանակ լռում էինք՝ չտեսնելով միմյանց, սակայն մտածելով միևնույն բանի մասին: Եվ երբ ես սկսեցի խոսել, ինձ թվաց, թե խոսքս ինչ-որ մեկ ուրիշն ասաց. ես չէի վախենում, իսկ այդ մեկի ձայնը խռպոտ էր, կարծես խեղդվում էր ծարավից:
– Դե հիմա ի՞նչ ենք անելու…
– Իսկ երեխանե՞րը:
– Դու կմնաս իրենց մոտ, նրանց համար բավական է, որ մոր հետ լինեն: Եվ ես չեմ կարող:
– Իսկ ես կարո՞ղ եմ…
Գիտեմ, որ նա չշարժվեց տեղից, բայց պարզ զգացի. նա գնում է, նա հեռու է, նա հեռու է: Եվ այնպես ցրտեց, և ես մեկնեցի ձեռքերս, բայց նա հեռացրեց դրանք:
– Մարդիկ հարյուր տարին մեկ են տոն ունենում, և դու ուզում ես ինձ զրկե՞լ դրանից: Ինչի՞ համար:- Ասաց նա:
– Բայց քեզ կարող են սպանել: Մեր երեխաները նույնպես կմեռնեն:
– Կյանքը բարյացակամ կգտնվի նրանց նկատմամբ: Բայց եթե նույնիսկ մեռնեն էլ…
Եվ սա ասում էր նա՝ կինս, այն կինը, որի հետ ապրել եմ տասը տարի: Դեռ երեկ նա երեխաներից բացի ոչինչ չգիտեր և լի էր երկյուղով նրանց համար, դեռ երեկ սարսափով որսում էր ապագայի ահեղ նախանշանները,.. ի՞նչ պատահեց նրան: Երեկ… բայց, ախր, ես էլ եմ մոռացել երեկ տեղի ունեցած ամեն ինչ:
– Դու ինձ հետ գա՞լ ես ուզում:
– Մի՛ նեղացիր:- Նա կարծում էր, թե ես նեղանում եմ:- Մի՛ նեղացիր: Այսօր, երբ նրանք այնտեղ թխկթխկացնում էին, և դու դեռ քնած էիր, ես հասկացա, հանկարծ հասկացա, որ ամուսինը, երեխաները, այդ ամենը հենց այնպես է, այդ ամենն առայժմ է: Ես քեզ սիրում եմ, չափազանց,- նա գտավ իմ ձեռքն ու սեղմեց այն նույն, ինձ անծանոթ սեղմումով,- բայց դու լսո՞ւմ ես, նրանք թխկթխկացնում են: Նրանք թխկթխկացնում են, և կարծես փլվում են, փլվում են ինչ-որ պատեր, և այնքան լայնաբա՛ց է, այնքան արձա՜կ, այնքան ազա՜տ: Հիմա գիշեր է, իսկ ինձ թվում է, թե արևն է շողում: Ես երեսուն տարեկան եմ և արդեն՝ պառավ, բայց ինձ թվում է տասնյոթ տարեկան եմ, և սիրում եմ ինչ-որ մեկին առաջին սիրով, այնքա՜ն մեծ, այնքա՜ն անափ սիրով:
– Ինչպիսի՜ գիշեր է,- ասացի ես:- Ասես քաղաքը չկա: Իսկապես, ես էլ եմ տարիքս մոռացել:
– Նրանք թխկթխկացնում են, և դա երաժշտության է նման, երգեցողության, որի մասին երազել եմ իմ ամբողջ կյանքում: Եվ ես չգիտեի, թե ում եմ սիրել այնպիսի խելագար սիրով, ինչից ուզում ես և՛ լաց լինել, և՛ ծիծաղել, և՛ երգել: Այնքան լայնաբա՛ց է, այնքան արձա՜կ, մի խլիր երջանկությունս, թույլ տուր մեռնեմ նրանց հետ, ովքեր աշխատում են այնտեղ և այնպես համարձակ են կանչում ապագան և դագաղում շուռումուռ տալիս մեռած անցյալը:
– Ժամանակ չկա:
– Դո՞ւ ես խոսում:
– Ժամանակ չկա: Ո՞վ ես դու: Ես քեզ չգիտեի: Դու մա՞րդ ես:
Կինս այնպես հնչուն ծիծաղեց, ասես տասնյոթ տարեկան լիներ:
– Այո: Չէ՞ որ ես էլ դա չգիտեի: Դու է՞լ ես մարդ: Որքան տարօրինակ ու գեղեցիկ է՝ մարդ:
Վաղուց է եղել այս ամենը, ինչի մասին գրում եմ, և նրանք, ովքեր քնած են գորշ կյանք ապրածների ծանր քնով ու չարթնացած մեռնում են, չեն հավատա ինձ, որ այն օրերին ժամանակ չկար: Արևը ծագում ու մայր էր մտնում, և սլաքն իր պտույտներն էր անում, իսկ ժամանակ չկար: Եվ մեծ ու հրաշալի շատ բաներ տեղի ունեցան այն օրերին, և ինձ չեն հավատա նրանք, ովքեր հիմա քնած են գորշ կյանք ապրածների ծանր քնով ու մեռնում են՝ չարթնացած:
– Պետք է գնալ:-Ասացի:
– Սպասիր, կերակրեմ քեզ: Չէ՞ որ այսօր ոչինչ չես կերել: Եվ տեսնում ես, թե որքան ողջամիտ եմ. ես վաղը կգամ: Կհանձնեմ երեխաներին ու կգտնեմ քեզ:
– Ընկեր,- ասացի ես:
– Այո, ընկեր:
Բաց լուսամուտներով ներս էին հոսում դաշտերի օդը, լռությունը և հազվադեպ՝ կացնի հնչուն, ուրախ շխկոցը, իսկ ես, սեղանի մոտ նստած, և՛ նայում, և՛ լսում էի, և այնպես խորհրդավոր նոր էր ամեն ինչ, որ ուզում էի ծիծաղել: Ես նայում էի պատերին, և դրանք ինձ թվում էին թափանցիկ: Ասես ամբողջ հավերժություն մի հայացքով ընդգրկելով՝ տեսնում էի՝ ինչպես են փլուզվում այդ պատերը, և միայն ես եմ միշտ եղել ու կլինեմ միշտ: Ամեն ինչ կանցնի, իսկ ես կլինեմ: Եվ ամեն ինչ տարօրինակ ու ծիծաղելի էր թվում ինձ, այնպես անիրական. և՛ սեղանը, և՛ ուտեստեղենը, և՛ այն ամենը, ինչ ինձնից դուրս է: Թափանցիկ ու թեթև, որ գոյություն ունի միայն դիտավորյալ, միայն առայժմ:
– Իսկ ինչո՞ւ չես ուտում,- հարցրեց կինս:
Ես ժպտացի.
– Հաց. այնքան տարօրինակ է:
Նա նայեց հացին, քարթու, չոր հացի կտորին, և նրա դեմքին չգիտես ինչու տխուր արտահայտություն իջավ: Շարունակելով անընդհատ դրան նայել՝ լուռ ուղղում էր գոգնոցը, և նրա գլուխը փոքր-ինչ, շատ քիչ շրջվեց այն կողմը, որտեղ քնած էին երեխաները:
– Քո մեղքը գալի՞ս են նրանք,- հարցրեցի:
Նա թափահարեց գլուխը՝ հայացքը չկտրելով հացից:
– Ոչ: Բայց ես մտածեցի այն մասին, թե ինչ է եղել կյանքում, ինչ է եղել նախկինում: Այդ ինչքան անհասկանալի է: Եվ ամեն ինչ,- նա զարմանքով, ասես արթնացած լիներ երկար քնից, հայաքը շրջեց սենյակով,- և ամեն ինչ այնպես անհասկանալի է: Այստեղ մենք ապրում էինք:
– Եվ դու իմ կինն էիր:
– Իսկ այնտեղ մեր երեխաներն էին:
– Այստեղ ՝ պատի ետևը, մեռավ քո հայրը:
– Այո: Մեռավ: Մեռավ՝ քնից չարթնանալով:
Քնի մեջ ինչ-որ բանից վախեցած՝ լաց եղավ մեր ամենափոքրիկը: Եվ ինչ տարօրինակ թվաց պարզ մանկական ճիչը՝ այդ թափանցիկ պատերի մեջ համառորեն պահանջելով իրենը, երբ այնտեղ՝ ներքևում, բարիկադներ էին կառուցում:
Դստրիկս լալիս ու պահանջում էր իրենը՝ գուրգուրանք, ինչ-որ ծիծաղելի բառեր ու խոստումներ, որոնք հանգստացնում են իրեն: Եվ արագ հանգստացավ:
– Դե, գնա,- փսփսոցով ասաց կինս:
– Կուզենայի համբուրել նրանց:
– Վախենամ՝ արթնացնես:
– Չէ, ոչինչ:
Պարզվեց՝ ավագը չէր քնել, լսում էր ամեն ինչ և ամեն ինչ հասկանում: Նա ընդամենը ինը տարեկան էր, բայց ամեն ինչ հասկացել էր. այնպիսի խոր ու խիստ հայացքով դիմավորեց ինձ:
– Հրացանը կվերցնե՞ս,- մտազբաղ ու լուրջ հարցրեց տղաս:
– Այո, կվերցնեմ:
– Այն վառարանի տա՞կ է:
– Իսկ դու որտեղի՞ց գիտես: Դե, ինձ համբուրիր: Դու ինձ կհիշե՞ս:
Կարճ գիշերային վերնաշապկով, քնից ամբողջովին կարմրած՝ նա անկողնուց ցած թռավ և ամուր փաթաթվեց իմ վզին: Եվ նրա ձեռքերն այնպես տաք ու փափուկ, ու նրբին էին: Ես բարձրացրի նրա ծոծրակի մազերն ու համբուրեցի տաք բարակ վզիկը:
– Քեզ կսպանե՞ն,- շշնջաց նա ականջիս:
– Ոչ: Ես կվերադառնամ:
Բայց նա ինչո՞ւ լաց չի լինում: Մեկ-մեկ լաց էր լինում, երբ ես պարզապես դուրս էի գնում տնից… Մի՞թե ժամանակի շորշոփը նրան էր հասել: Ով գիտե. այնքան հրաշալի բաներ տեղի ունեցան այն մեծ օրերին:
Նայեցի պատերին, հացին, մոմին, որի բոցը դեռ թրթռում էր, և բռնեցի կնոջս ձեռքը.
– Դե, ցտեսություն:
– Այո, ցտեսություն:
Եվ միայն այդքանը, և ես գնացի: Շքամուտքը մութ էր, և ինչ-որ հին ցեխի հոտ էր գալիս, և ես, բոլոր կողմերից քարերով ու մթությամբ շրջապատված, խարխափելով գտնելով աստիճանները՝ զգացի նորը, անծանոթն ու հրճվագինը՝ դեպի ուր գնում էի չափազանց ուրախ, ամենահամակ զգացումով:
1907 թ.

Թարգմանությունը ռուսերենից՝  Հովհաննես Այվազյանի