Էսսէ մարդկային ճանաչողութեան մասին
Գերմանական «Բավյուլոն» („Bawülon“) գրական-մշակութային հանդեսի 2023թ․ 3-րդ համարում, «Աշխարհը եւ իր բանաստեղծները» („Die Welt und ihre Dichter“) խորագրի ներքո, հրապարակվել է Սեւակ Արամազդի «Քաղաքակրթության մանրեն․ ինքնագիտակցության գոյաբանություն․ էսսե մարդկային ճանաչողության մասին» („Die Mikrobe der Zivilisation: Ontologie des Selbstbewusstseins. Ein Essay zur menschlichen Ertkenntnis“) փիլիսոփայական ծավալուն հոդվածը, որտեղ հեղինակը փորձում է նորովի քննել մարդկության «անիծյալ» հարցերը՝ ի՞նչ է գիտակցությունը, ի՞նչ է ինքնագիտակցությունը, ի՞նչ է իրականը, ի՞նչ՝ անիրականը, ի՞նչ է կրօնը, ի՞նչ՝ քաղաքակրթությունը, ինչպե՞ս են դրանք ծագում ու փոխհարաբերում իրար, ո՞րն է դրանց իմացաբանական հիմքը եւ այլն։
Ստորեւ ներկայացնում ենք հոդվածը՝ հեղինակի թարգմանությամբ։
Ա․ Իրականը
Մարդկային քաղաքակրթութեան պատմութիւնն սկսւում է այն ակնթարթից, երբ մարդ կոչուող կենդանատեսակի մէջ բռնկել է ինքնագիտակցութեան կայծը։ Դա տեղի է ունեցել բնաշրջական զարգացման արդիւնքում՝ իբրեւ գոյութեան ու կեանքի ինքնարտացոլում՝ ներյատուկ ամբողջ բնութեանը՝ ե՛ւ բուսական, ե՛ւ կենդանական աշխարհին։ Գիտակցութեամբ այս կամ այն չափով օժտուած են բոլոր կենդանի գոյակները՝ միաբջջից մինչեւ մարդ՝ գործելով ընկալման (արտացոլման) տարբեր յաճախութիւններում։
Գիտակցութեան գլխաւոր յատկանիշը որոշում կայացնելու ընդունակութիւնն է․ որտեղ կայ ինքնուրոյն որոշում կայացնելու ընդունակութիւն, այսինքն՝ ընտրելու ազատութիւն առնուազն երկու հնարաւորութիւնների միջեւ, այնտեղ փաստացի գործում է գիտակցութիւնը։
Գիտակցութեան բարձրագոյն ձեւը ինքնագիտակցութիւնն է։ Որոշ կենդանիներ նոյնպէս դրսեւորում են թէկուզ թոյլ, սակայն որոշակի ինքնագիտակցութիւն, որը մարդու պարագային գտնում է իր բացայայտ, ուղղակի եւ ամբողջական արտայայտութիւնը։
Ինքնագիտակցութեան առաջացումը համաբանօրէն կարելի է ներկայացնել աստղի ծննդեան օրինակով, երբ բաւարար նախադրեալների առկայութեան դէպքում նիւթի մի որոշակի կուտակում (արեգակնային զանգուածի մէկ երրորդը) սեփական ծանրութեան ուժի ճնշման տակ բռնկում է եւ սկսում լոյս արձակել։ Ճիշտ նոյն ձեւով մարդու պարագային գիտակցութեան բնական ներունակութիւնը բնաշրջական հոլովոյթում վերածւում է ինքնագիտակցութեան։ Իբրեւ երեւոյթ՝ ինքնագիտակցութիւնը դիտարկելի մեծութիւն է, ուստի, ենթարկւում է բնութեան օրէնքներին, եւ այն ըմբռնելու համար բոլորովին կարիք չկայ յղում անելու ինչ-որ վերբնական աղբիւրի (աստուած, արարիչ ոգի եւ այլն)։ Ընդհակառակը, այդ պատկերացումների աղբիւրը հէնց ինքնագիտակցութիւնն ինքն է․ եթէ վերջինս փորձէր գիտակցել ոչ միայն կեանքն ու աշխարհը, այլեւ ինքն իրեն՝ իբրեւ այդպիսին (այսինքն՝ ինքնագիտակցութիւնը գիտակցէր ինքն իրեն), անհրաժեշտաբար ինքն իրեն կբացասէր եւ կոչնչանար։ Եթէ լոյսը, որի շնորհիւ տեսանելի է դառնում ամբողջ տիեզերքը, լուսաւորէր ինքն իրեն, ապա կբախուէր միայն բացարձակ անյայտութեան խաւարին։ Ճանաչողութեան ենթական եւ առարկան այդ դէպքում կնոյնանային, եւ գոյութիւնը ինքնաբերաբար կվերանար։
Ինքնագիտակցութիւնը բնաշրջական երեւոյթ է, ուստի, այն ամենը, ինչ նա առաջ է բերում, նոյնպէս բնական է եւ ենթարկւում է բնութեան օրէնքներին։
Ինքնագիտակցութիւնը մարդկային քաղաքակրթութեան գոյութեան հիմնարար պայմանն է։ Այն ծնւում է կեանքի մէջ, ապրում մարդու հետ եւ անհետանում մահուան մէջ։ Ինչպէս ամեն մի բնաշրջական երեւոյթ, ինքնագիտակցութիւնը եւս ենթարկւում է ծագման, զարգացման, կործանման եւ անվերջ ինքնավերարտադրման օրէնքներին (ժառանգականութիւն եւ այլն)։ Դա վերաբերելի է ե՛ւ առանձին մարդուն, ե՛ւ ամբողջ մարդկութեանը, ե՛ւ կեանքին առհասարակ։ Կենդանի մարդու եւ մեռած մարդու միակ տարբերութիւնը ինքնագիտակցութեան առկայութիւնն է կամ բացակայութիւնը։ Այն առաջին քայլը, որ վաղնջական ժամանակներում ինքնագիտակցօրէն արել է մարդ կենդանատեսակը, արդէն իսկ պատկանում է քաղաքակրթութեանը։ «Արու» եւ «էգ» փայտերն իրար շփելու միջոցով կրակի ստացման եւ քուանտային սկզբունքով գործող սարքի միջեւ, որը մէկ վայրկեանում կարող է կատարել նոյնքան գործողութիւն, որքան 90 միլիոն մարդկային ուղեղներ մէկ տարուայ ընթացքում, սկզբունքօրէն որեւէ տարբերութիւն չկայ․ երկուսն էլ ինքնագիտակցութեան գործողութիւն են։
Քաղաքակրթութիւնն, այսպիսով, բնական երեւոյթ է։ Նրա էութիւնը իմացութիւնն է։ Երբ մարդն արթնանում է անգիտութեան խաւարից, առաջին եւ միակ հնարաւոր գործողութիւնը, որ նա կատարում է, ճանաչելն է՝ տեսնելը, լսելը, հոտառելը, շօշափելը եւ այլն, մի խօսքով, կողմնորոշումը ժամանակի եւ տարածութեան մէջ՝ անընդհատ ձգտելով կայացնելու եւ գործադրելու ճիշտ որոշումներ։ Ուստի, այն ամենը, ինչ համահունչ է գոյութեան օրէնքներին, անվերապահօրէն ճշմարիտ է։ Դրանից հետեւում է, որ մարդու ամբողջ կենսագործունէութիւնն անհրաժեշտաբար միտուած է ճշմարտութեանը։ Դա է գոյութեան շրջանակային պատկերը։
Ինքնագիտակցութիւն՝ չի նշանակում սոսկ գիտակցել ինքն իրեն եւ աշխարհը (ես գիտակցում եմ ինքս ինձ եւ այն ամենը, ինչ շրջապատում է ինձ)։ Բոլոր կենդանի գոյակներն ապրում են այդ սկզբունքով։ Երբ վիթը վտանգ է զգում եւ դիմում փախուստի, նա որոշում է կայացնում՝ ընտրելով երկու հնարաւոր վիճակների՝ զոհ դառնալու եւ վերապրելու միջեւ։ Նա գիտակցում է, որ ինքը ինքն է եւ պէտք է պահպանի իր կեանքը։ Կախուած հանգամանքներից (հիւանդութիւն, անուժութիւն, բնական մահամերձութիւն եւ այլն)՝ նա կարող է նաեւ կայացնել հակառակ որոշում՝ նախընտրելով առաջին վիճակը եւ կամովին տրուելով ոչնչացման։ Դա պարզ գիտակցութիւն է, որ միաչափօրէն յարաբերուած է գործողութեան ենթակային եւ առարկային։ Այնինչ ինքնագիտակցութիւնն ասում է․
Ես գիտակցում եմ, որ ես գիտակցում եմ ինքս ինձ եւ աշխարհը։
Կարելի է ասել, որ ինքնագիտակցութիւնն ինքն իրեն արտացոլող գիտակցութիւն է, կրկնակի գիտակցութիւն։ Եւ այդ գիտակցութեան գիտակցութիւնն է, որ յատուկ է միմիայն մարդուն եւ ոչ մի ուրիշ կենդանի գոյակի աշխարհում։ Ինքնագիտակցութիւնն անձնաւորուած չէ, քանի որ հնարաւոր չէ այն «սեփականել», եւ ունի համընդհանրական բնոյթ։ Ընդհակառակը, մարդն ինքն է «պատկանում» ինքնագիտակցութեանը, այլապէս մէկ մարդու մահուան հետ կվերանար նաեւ ինքնագիտակցութիւնն ինքը՝ իբրեւ բնական երեւոյթ։ Ինքնագիտակցութիւնը ես չունի։ Մարդը (որ իր հերթին ունի ես կամ կարծում է, որ ունի) ընդամենը ինքնագիտակցութեան բնաշրջական կրողն է։ Եթէ այդպէս չլինէր, ապա ինչպէս ընդհանրապէս, այնպէս էլ մասնաւորաբար անհնար կլինէր խօսել մարդ կենդանատեսակի, հետեւաբար, նաեւ այն ամենի մասին, ինչ կազմում է մարդու երեւոյթը, որ քաղաքակրթութիւնն է։
Ինչպէս ամեն մի բնաշրջական երեւոյթ, ինքնագիտակցութիւնը եւս գոյութիւն ունի միայն այն բանի շնորհիւ, որ համայն գոյութիւնը բաղկացած է անվերջ մասերից եւ գործում է բազումի սկզբունքով՝ արտայայտուած իրերի փոխադարձ կախուածութեամբ կամ փոխյարաբերուածութեամբ, որ գոյութեան հիմնարար յատկութիւններից է։ Չկայ տիեզերքում ոչինչ, որ հանդէս գար միայնակ կամ առանձին՝ Սեւ խոռոչից մինչեւ մարդ ու տարրական մասնիկ։ Նոյնիսկ գոյութեան օրէնքներն իրենք առանձին գոյութիւն չունեն․ դրանք գտնւում են անվերջ փոխներգործութեան մէջ։ Դա նշանակում է, որ ինքնագիտակցութիւնն անհրաժեշտաբար նոյնպէս ենթարկւում է յոգնակիութեան սկզբունքին․ բուսակենդանական պարզ գիտակցութիւնը, որ ամենուրէք հանդիպում է բնութեան մէջ եւ գործում է ինքնուրոյն, կազմում է նրա բնաշրջական զոյգը։ Քանի որ չեն կարող լինել այնպիսի հակադիր զոյգեր, որոնք վերջիվերջոյ չփոխլրացնէին իրար՝ դրանով իսկ, ընդհանրապէս, հնաւաոր դարձնելով որեւէ համակարգի առաջացումը, ուստի, ինքնագիտակցութիւնն անվերապահօրէն յղուած է իր բնաշրջական զոյգին։ Նոյնը վերաբերում է նաեւ արտացոլման միւս բոլոր ձեւերին, այդ թւում՝ մտաւոր ճանաչողութեան գիտական ձեւին։ Ըստ ամենայնի, նոյնպիսի բնաշրջական զոյգ են կազմում նաեւ յարաբերականութեան ընդհանուր (մեծաշխարհ) եւ քուանտային (տարրաշխարհ) տեսութիւնները։ Կարելի է պնդել, որ դա է պատճառը, թէ ինչու ոչ մի կերպ չի յաջողւում դրանք միաւորել մէկ-միասնական տեսութեան, այսպէս կոչուած, տիեզերական բանաձեւի մէջ։ Քանզի այդ դէպքում գիտութիւնը կբախուէր ինքնավերարտադրման իր բնաշրջական սահմանին, ինչի հետեւանքով նրա զարգացումը կանգ կառնէր, եւ նա անհրաժեշտաբար կդադարէր գոյութիւն ունենալուց։ Ուրեմն, երկուութիւնը (բազումը), առանց բացառութեան, ընկած է տիեզերքի բուն գոյութեան հիմքում, առանց որի՝ վերջինս չէր կարող ծագել ու զարգանալ։
Ասուածը կարելի է ապացուցել նաեւ տրամաբանական հակադարձութեան եղանակով․ եթէ ընդունենք, որ անտրոհելի եզակին (ինչ էլ որ դրա տակ հասկացուի) որոշէր գոյութիւն ունենալ, ապա նա երբեք չէր կարող յայտնուել աշխարհում, որովհետեւ ի սկզբանէ (ապրիորի) պէտք է բացառէր շարժման (ինքնածաւալման) հնարաւորութիւնը՝ իբրեւ երկուութեան (բազումի) նախադրեալ։ Ուստի, դրանով ինքնին կհերքուէր նրա գոյութեան անհրաժեշտութիւնը նաեւ զուտ իմացաբանական տեսակէտից, եւ նրա գոյութիւնն անհրաժեշտաբար հաւասար կլինէր գոյութիւն չունենալուն կամ կնոյնանար ոչնչի հետ։ Հետեւաբար, պէտք է ի սկզբանէ գոյութիւն ունենար մի նուազագոյն տարբերութիւն, այսպէս ասած, «նուազագոյն լարման դաշտ», որպէսզի գոյութիւնը ենթարկուէր բեւեռացման եւ ինքնաբացայայտուէր որպէս այդպիսին։ Իմ կարծիքով, «պլանկեան պատը» (ազդեցութեան քուանտ) հէնց այդ տարբերութիւնն է, որն անհնար է յաղթահարել, եւ կազմում է այդ սկզբնական երկուութեան բնագիտական հիմքը։ Տիեզերական մնացորդային ճառագայթման ջերմային աննշան տատանումները, սկզբնական վակուումի քուանտային ալեվէտումները (ֆլուկտուացիա), ինչպէս նաեւ մասնիկ-ալիքային երկուութիւնը նոյնպէս ցոյց են տալիս, որ բազումը գոյութեան հիմնարար յատկութիւնն է, որը ինչպէս քանակական, այնպէս էլ որակական առումով բացառում է բացարձակ եզակիութեան գոյութիւնը։
Միակ բանը, որ ապահովում է գոյութեան բացարձակ նոյնականութիւնը, գոյակարգն է՝ գոյութեան օրէնքների կենդանի միասնութիւնը։
Ուստի, չկայ ոչինչ, որ լինէր ինքնագոյ, այսինքն՝ գոյութիւն ունենար ինքն իրեն, ինքն իր միջոցով եւ ինքն իր համար։ Դա է պատճառը, որ որեւէ բացարձակ, եզակի, բացառիկ կամ «ընտրեալ» երեւոյթ, որ գործէր գոյակարգից դուրս (ինչպէս, ասենք, աստուած կամ աստուածներ), սկզբունքօրէն գոյութիւն չունի եւ չի կարող ունենալ։
Ինչպէս առօրեայում, այնպէս էլ գիտութեան մէջ գիտակցութիւն ասելով հասկացւում է հէնց այդ ինքնագիտակցութիւնը՝ գիտակցութեան գիտակցութիւնը։ Որ ինքնագիտակցութիւնն ամբողջովին բնութիւն է, ցոյց է տալիս նաեւ այն, որ այն, ինչպէս գոյութիւն ունեցող ամեն ինչ, նոյնպէս բաղադրուած է եւ կազմուած այն նոյն ագրեգատային վիճակներից, ինչ նիւթը։ Համաբանօրէն կարելի է այդ վիճակները դասակարգել՝ ըստ կայունութեան աստիճանների, այսպէս ասած, ընկալման խտութեան․
1) բնազդային (պինդ)
2) զգայական (սորուն)
3) մտաւոր (հոսուն)
4) հոգեւոր (գազային)։
Մեկնելով որոշում կայացնելու ընդունակութիւնից՝ կարելի է այդ վիճակները բնորոշել իբրեւ գիտակցութեան պարզ ձեւեր, քանի որ դրանք, որպէս այդպիսին, կարող են յայտածուել միայն համապարփակ ամբողջի՝ ինքնագիտակցութեան յարաբերութեամբ։ Օրինակ՝ միտքն ինքնին՝ իբրեւ գիտակցութեան ձեւ, գոյութիւն չունի․ որպէսզի նա կարողանայ որոշում կայացնել, պէտք է փոխազդեցութեան մէջ մտնի առնուազն գիտակցութեան մէկ այլ ձեւի (բնազդ, զգայութիւն) հետ։ Ինքնագիտակցութեան մէջ այդ վիճակները գործում են միաժամանակ եւ փոխկապակցուած՝ առանձնաբար գերակայութիւն ձեռք բերելով միայն՝ ըստ իրադրական ընկալման սաստկութեան։ Մթութեան մէջ ես կարող եմ մի կնոջ ճանաչել օծանելիքի բուրմունքից կամ որոշել մի մեքենայի հեռաւորութիւնը՝ ելնելով աղմուկի ուժգնութիւնից։ Գիտակցութեան ձեւերի նման համամասնական յարացոյցը յատուկ է ամբողջ կենդանի բնութեանը, ներառեալ մարդուն։
Բնազդը կարելի է բնորոշել իբրեւ «քարացած» գիտակցութիւն, որի դէպքում որոշում կայացնելու ազատութիւնը, այսինքն՝ գործողութեան գիտակցականութիւնը, նուազագոյնն է, եւ, համապատասխանաբար, անգիտութիւնը դրսեւորւում է մեծագոյն չափով։ Անթիւ կրկնութիւնների շնորհիւ ընտրութիւնը բնազդի պարագային բնաշրջօրէն տրուած է եւ գործում է ակնթարթօրէն, ուստի, ազդակի եւ արտացոլման միջեւ ժամանակային ու տարածական տարբերութիւն գրեթէ չկայ։ Դա է պատճառը, որ բնազդը «ծանր» է, «կարծր», «անշարժ», ինչպէս մի ժայռաբեկոր, եւ հսկայական ժամանակ է պահանջում նոյնիսկ նուազագոյն փոփոխութեան համար։
Զգայութիւնները (տեսողութիւն, լսողութիւն, հոտառութիւն եւ այլն) գիտակցութեան առաւել ազատ ձեւեր են, որոնք լինելով աւելի «նօսր», քան բնազդը՝ աւելի հեշտ են տրւում փոփոխութեան եւ կարող են նոյնիսկ փոխանցուել մէկմէկու (հնչիւնը կարելի է «տեսնել», բոյրը՝ «լսել» եւ այլն)։ Իւրաքանչիւր ազդակ անցնում է զգայութիւնների ամբողջ յարացոյցը, մինչեւ գտնում է արտայայտութեան իր համապատասխան ձեւը՝ նոյնանալով լսողութեան կամ տեսողութեան հետ եւ այլն։ Զգայութիւնները գիտակցութեան, այսպէս ասած, «սորուն» ձեւեր են, սորուն, ինչպէս մագման, աւազը, արիւնը, մեղրը, պլազման։
Սովորաբար, զգայութիւնները հանդէս են գալիս համալիր կերպով՝ համամասնօրէն ապահովելով կենդանի գոյակների ինքնուրոյն շարժումը ժամանակի եւ տարածութեան մէջ։ Այդ շարժումը համակարգւում եւ ղեկավարւում է գիտակցութեան մտաւոր ձեւի կողմից, որն ուղղորդում է դրանց գործունէութիւնը՝ գոյութեան օրէնքների համաձայն։ Աւելորդ չէ նշել, որ բուն միտք բառն իսկ առնչուած է «ուղղութիւն» իմաստին՝ մէտ/միտ արմատին*։ Որոշում կայացնելու ազատութիւնը կամ ընտրութիւն կատարելու կարողութիւնը մտքի պարագային հասնում է իր առաւելագոյնին՝ ստանալով գծային բնոյթ, որը, ըստ հանգամանքների, ակնթարթօրէն փոխում է իր ուղղութիւնը (ուշադրութիւնը)՝ դառնալով «հոսուն»։ Որսին հետապնդող գիշատիչը մտքում գնահատում է իր եւ փախչող զոհի միջեւ եղած հեռաւորութիւնը եւ, հաշուարկելով իր եւ նրա արագութիւնների տարբերութիւնը, որոշում իր յաջողութեան հաւանականութեան աստիճանը, եւ միայն դրանից յետոյ վճիռ կայացնում՝ շարունակե՞լ հետապնդումը, թէ՞ ոչ։ Իհարկէ, այդ ամենը կատարւում է ինքնաբերաբար, իրավիճակին համապատասխան եւ քամու արագութեամբ։ Նոյնն է եւ մարդու պարագային։
Դա տեղի է ունենում տարբերակման սկզբնական կարողութեան շնորհիւ, որը մտքի մակարդակում կենդանի բնութեան ընկալումները վերջնականապէս եւ յստակօրէն տրոհում է երկու մասի՝ ենթակայի (սուբյեկտի) եւ առարկայի (օբյեկտի)։ Դա, յատկապէս, ցայտունօրէն դրսեւորւում է մարդու պարագային, երբ այդ տրոհման հետեւանքով ի յայտ եկած արմատական լարումը պարպւում է մարդկային լեզուի կառուցուածքային գոյակազմութեան մէջ (յօդաբաշխութիւն եւ այլն ), որը հաղորդակցական կապ է ապահովում այդ երկու բեւեռների միջեւ։ Դրա շնորհիւ կրկին «վերականգնւում» է արտացոլման միասնութիւնը՝ հիմք ստեղծելով արդէն գիտակցութեան հայելային անդրադարձման՝ ինքնագիտակցութեան գոյացման համար, եւ ծնւում է մարդը։ Այդ է պատճառը, որ լեզուն եւ միտքը սերտագոյնս առնչուած են իրար։
Այսպիսով, կենդանի բնութեան, այսինքն՝ մարդ կենդանատեսակի միջոցով, համայն գոյութիւնը հասնում է իր վերջնական, ամբողջական ինքնագիտակցութեանը։
Դա նշանակում է, որ մարդը եւ իր ինքնագիտակցութիւնը նոյնական են։ Այստեղ բնականօրէն ծագում են բոլոր «զուտ մարդկային» հարցերը՝ ինչ-ը, ինչպէս-ը, ինչու-ն եւ այլն։
Սկսւում է քաղաքակրթութիւնը։
Ինքնագիտակցութիւնը գիտակցութեան բարձրագոյն ձեւն է, այսպէս ասած, նրա վերջնական՝ «գազային» վիճակը, որի պարագային գիտակցութեան նախորդ բոլոր ձեւերը ճանաչւում են իբրեւ այդպիսին։ Ներառուելով մի առաւել մեծ, համապարփակ համակարգի՝ հոգեւորի մէջ՝ դրանք դառնում են վերջինիս մէկ բնական տարրը։ Կոպիտ ասած, ինքնագիտակցութեան մէջ կենդանի բնութիւնը միշտ մնում է նոյն ինքը եւ ո՛ւր ու ինչպէ՛ս էլ «գնում» է, «հանդիպում» է միայն ինքն իրեն։ Մտքի գծային բնոյթով պայմանաւորուած՝ ինքնագիտակցութիւնը միաժամանակ հանդէս է գալիս ե՛ւ իբրեւ ենթակայ, ե՛ւ առարկայ՝ ակնթարթօրէն ընդունելով տիեզերքում գոյութիւն ունեցող անթիւ-անհամար իրերի ու իրադարձութիւնների բոլոր մտառելի ձեւերն ու տեսանկիւնները։ Դա պահպանում է նրան վերը նշուած ինքնաոչնչացման հնարաւորութիւնից, ճիշտ ինչպէս երկրի ձգողութիւնը թոյլ չի տալիս, որ մթնոլորտը ցնդի ու անէանայ։
Ինքնագիտակցութիւնը կարող է միայն անվերջ ընդարձակուել՝ ճանաչողութեան միջոցով «յետ տանելով» գոյութեան սահմանները, որոնք գոյակարգով տրուած են մէկընդմիշտ, եւ դրանք խախտել հնարաւոր չէ։ Մասնաւորապէս, դա կարելի է տեսնել հետեւեալում․ եթէ միեւնոյն առարկան – տարրական մասնիկը – կարող է միաժամանակ յայտնուել տարածութեան տարբեր կէտերում (ժամանակի սկզբունք), ապա անհնար է, որ տարածութեան միեւնոյն կէտում միաժամանակ գտնուեն երկու տարբեր առարկաներ (տարածութեան սկզբունք) կամ էլ որքան էլ մենք «զարգանանք», միեւնոյն է, երբեք չենք կարող յաղթահարել մեր ծնունդը կամ մահը (կենդանութեան սկզբունք)։ Դա նման է յարաբերականութեան սկզբունքին, որն ասում է, թէ անհնար է գերազանցել լոյսի արագութիւնը, քանզի որքան մեծանում է մարմնի արագացումը, այնքան մեծանում է իներցիայի ընդդիմադիր ուժը, ինչն էլ իր հերթին անհնար է դարձնում լոյսի հաստատունի սահմանագիծը հատելը։ Ինքնագիտակցութիւնը, ինչպէս լոյսը, «մաքուր էներգիա» է, առանց որի՝ անհնար է պատկերացնել գոյութեան հնարաւորութիւնը։ Դա պայմանաւորուած է այն հանգամանքով, որ իւրաքանչիւր պատկերացում նոյնպէս ինքնագիտակցութեան մի գործողութիւն է։ Եթէ ես փորձում եմ պատկերացնել իմ չգոյութիւնը, ապա այդ ճիգն ինքնին ենթադրում է իմ ինքնագիտակցութեան առկայութիւնը եւ հակադարձօրէն ապացուցում իմ գոյութիւնը։
Գոյութիւնը ինքնագիտակցութիւն է, ինքնագիտակցութիւնը՝ գոյութիւն։
Ինքնագիտակցութեան մէջ գիտակցութեան պարզ ձեւերն ապրում են գիտակցականութեան քառաստիճան ուժգնացում, ընդ որում՝ իրաքանչիւր աստիճանի հետ աւելի է մեծանում որոշում կայացնելու ազատութեան չափը․
1) բնազդ – հաւատ – կամք – ցանկութիւն,
2) զգայութիւն – զգացում – յոյզ – զգացմունք,
3) միտք – դատողութիւն – տրամաբանութիւն – գիտութիւն (գիտական մտածողութիւն)։
Դրանց ժամանակային ու տարածական անթիւ յարափոփոխ փոխներթափանցումներն էլ հէնց կազմում են հոգեւորի ոլորտը։ Երբ մարդիկ ասում են «հոգի», նկատի ունեն այդ բոլոր բաղադրիչների ամբողջութիւնը։ Պատահական չէ, որ հոգին արտայայտւում է նաեւ «ներաշխարհ» նկարագրական բառով, որը եւս մէկ անգամ մատնանշում է գոյութեան եւ ինքնագիտակցութեան համարժէքութիւնը։ Այդ է պատճառը, որ հոգին՝ իբրեւ ինքնագիտակցութեան բնորոշում, դժուար է տրւում յստակ ու որոշակի սահմանման, քանի որ միտքը, որը սահմանում է հոգին, կազմում է նրա մի մասը եւ իր ուղղորդուածութեան պատճառով (ենթակայ-առարկայ) չի կարող ընդգրկել ամբողջը, թէպէտ բոլոր մարդիկ անվրէպ գիտեն, թէ ինչի մասին է խօսքը (օրինակ՝ երբ մէկն ասում է․ «Մարդու հոգին անդնդի խորութիւն ունի» կամ «Տխրութիւնը ծանրացել է իմ հոգու վրայ», ապա բոլորն անսխալ հասկանում են, թէ նա ինչ նկատի ունի)։ Այդ ինչը, կարծում եմ, հէնց այն դարձակէտն է, որտեղ գիտակցութեան պարզ ձեւերն անդրադառնում են մարդու ներաշխարհում իբրեւ մաքուր ինքնագիտակցութիւն։
Չպէտք է ստեղծուի այն թիւր տպաւորութիւնը, թէ ինքնագիտակցութիւնը «նիւթի բնաշրջական զարգացման արդիւնք» է։ Ինքնագիտակցութիւնը ո՛չ «գիտակից գոյութիւն» է (մատերիալիզմ), ո՛չ «գոյութեան գիտակցութիւն» (իդեալիզմ)։ Ըստ էութեան, այդ երկու աշխարհայեացքներն էլ նոյնն են եւ երկուսն էլ միատեսակ վրիպում են ճշմարտութիւնից․ մի դէպքում ենթական նիւթական գոյն է՝ իբրեւ ամենայնի սկիզբ ու ելակէտ, միւս դէպքում՝ գիտակցութիւնը։ Այդ երկուութեան պատճառն այն է, որ գիտական-փիլիսոփայական միտքը գիտակցութիւնը (ինքնագիտակցութիւնը), ընդհանրաբար, ընկալում է իբրեւ հետազօտութեան առարկայ՝ փորձելով հասկանալ, թէ ինչ է այն՝ ընդսմին անտեսելով այն հիմնարար հանգամանքը, որ ինքը՝ իբրեւ ենթակայ, գոյութիւն ունի միայն ինքնագիտակցութեան շնորհիւ, որն առհասարակ հնարաւոր է դարձնում որեւէ ճանաչողութիւն։ Դա մօտաւորապէս նման է դասական բնագիտութեան (Նիւտոն, Այնշթայն եւ այլք) եւ քուանտային բնագիտութեան (Հայզենբերգ, Բօր եւ այլք) յարաբերութեանը․ ի տարբերութիւն առաջինի, քուանտային տեսութիւնը կանխադրում է, որ բնութեան օրէնքները հնարաւոր լիարժէքութեամբ կարող են ճանաչելի դառնալ միայն այն դէպքում, երբ ճանաչողը (ենթական), բնութիւնը (առարկան) եւ ճանաչողութեան բուն գործողութիւնը կազմում են եռամիասնութիւն, այսինքն՝ երբ մարդը ներգրաւուած է այդ գործընթացում՝ իբրեւ բնագիտական գործօն (փորձակարգ)։
Ինքնագիտակցութիւնը գոյութեան միակ կենդանի եւ համապարփակ յարաբերութիւնն է ինքն իր հետ։ Ուստի, անհնար է այն յանգեցնել մտքի մասնաւոր հանգամանքին։
Դրանից հետեւում է, որ անհեթեթութիւն է ինքնագիտակցութիւնը բխեցնել նիւթից կամ նիւթը՝ (ինքնա)գիտակցութիւնից եւ կամ հոգին որոնել մարդու ուղեղի նէյրոնացանցային պարպումներում կամ մարմնի որեւէ մէկ այլ մասի նրբաթել հիւսուածքներում։ Մարդկային ուղեղն ընդամենը ինքնագիտակցութեան՝ իբրեւ բնաշրջական երեւոյթի, հիմնական կրողն է, ճիշտ ինչպէս ունկը՝ լսողութեան կամ աչքը՝ տեսողութեան եւ այլն։
Ինքնագիտակցութիւնը կամ հոգին գոյութեան մի բնաշրջական հիմնայատկութիւն է՝ ներկայացած մարդ կենդանատեսակով։
Նշուած իմացաբանական թիւրիմացութեան պատճառը դարձեալ թաքնուած է մարդկային մտքի կառուցուածքում, որը գոյութիւնը տրոհում է ենթակայի եւ առարկայի։ Դրանց ուղղորդուած (գծային) փոխյարաբերութիւնն այդ թիւրըմբռնումը դարձնում է գրեթէ անխուսափելի։ Ընդհանուր ճշմարտութիւնն այն է, որ նիւթը բնականօրէն ներառուած է ինքնագիտակցութեան մէջ՝ իբրեւ նրա մի մասը (կոպիտ ասած, մենք գիտենք նիւթի գոյութեան մասին միայն այն բանի շնորհիւ, որ օժտուած ենք ինքնագիտակցութեամբ)։ Հետեւաբար, ինքնագիտակցութիւնը յարաբերուած է ոչ թէ ինչ-որ ճանաչողական ենթակայի կամ առարկայի, այլ բացառապէս ամբողջ գոյակարգին՝ գոյութեան օրէնքների միասնութեանը։ Դա է, որ ինքնագիտակցութիւնը դարձնում է իրականութիւն։
Ինքնագիտակցութիւնը կամ հոգին ո՛չ նիւթական է, ո՛չ աննիւթական, այլ իրական է, այսինքն՝ բնական եւ դրանով իսկ՝ ամբողջական։
Ամբողջականութիւնը գոյութեան համընդհանուր տեսակարար յատկանիշն է, եւ տիեզերքում չկայ ոչինչ, որ գոյութիւն ունենար միայն մասամբ՝ աստղից մինչեւ մանրէ։ Դա է պատճառը, որ գոյութիւն չունի եւ չի կարող ունենալ նաեւ մասնակի ինքնագիտակցութիւն։ Ուստի, բնութեան մէջ չկայ նաեւ մի «անցումային» կենդանատեսակ, որ լինէր նման «կէս» ինքնագիտակցութեան կրողը։
Բ․ Անիրականը
Այսպիսով, ինքնագիտակցութիւնը իրական է, եւ այդ իրականութիւնից «դուրս» ոչինչ գոյութիւն չունի։ Բոլոր այն դէպքերում, երբ ինքնագիտակցութեան եւ գոյակարգի այդ միասնական յարաբերութիւնը տեղի չունի, անխուսափելիօրէն ծնւում է անիրականը (աստուած, կրօն, երազ, առասպել, հրաշք, հէքիաթ, պատրանք, խաբկանք, ցնորք եւ այլն)։
Անիրականը խաթարուած ինքնագիտակցութիւն է, երբ արտացոլման մէջ գործում է միայն ենթական, իսկ յարաբերութեան առարկան բացակայում է։
Ահա թէ ինչու, անիրականի դէպքում ընտրութիւն կայացնելու ազատութիւնը գրեթէ սահմաններ չի ճանաչում․ այն մի ոտքով յենուած է գոյութեանը, միւսով՝ ոչնչին։ Կամուրջ, որ մնում է օդում կախուած, քանզի հանդիպակաց ափը գոյութիւն չունի։ Այն ակնթարթին, երբ յայտնւում է յարաբերութեան առարկան, եւ վերականգնւում է արտացոլման ամբողջականութիւնը, անիրականն անմիջապէս ցնդում է, ճիշտ ինչպէս անապատի օազիսի պատրանքն է անհետանում, երբ գիտակցւում է դրա չգոյութիւնը։
Անիրականը կեղծ իրականութիւն է, որ գոյութիւն ունի միայն երեւակայութեան մէջ։ Դա հակա-իրականութիւն է՝ իրականի բացասման անդրադարձը մարդկային ընկալման մէջ։ Այն ամենը, ինչ բնորոշ է կեանքին ու գոյութեանը, անիրականի դէպքում ներկայանում է հակառակ նշանով. եթէ մարդու ուժը սահմանափակ է, ապա աստծոյ կարողութիւնն անսահման է․ եթէ մարդը մարմնաւոր է, ապա աստուած անմարմին է․ եթէ մարդը ժամանակաւոր է, ապա աստուած ժամանակից դուրս է․ եթէ մարդը մեղաւոր է եւ չար, ապա աստուած արդար է եւ բարի (հարց է ծագում․ մարդը որտեղի՞ց գիտի, թէ «աստուած» այդպիսին է․․․) եւ այլն։ Այդ հակա-իրականութեան գլխաւոր յատկանիշն այն է, որ դրանում գոյակարգը՝ գոյութեան օրէնքների միասնութիւնը, կա՛մ անտեսւում է, կա՛մ շրջանցւում, կա՛մ խզւում, եւ իրականութեան՝ ինքնագիտակցութեան կամ հոգեւորի օրէնքները դադարում են գործելուց։
Այստեղից բխում է, որ իրականը եւ անիրականը չեն կարող փոխազդել իրար վրայ, ինչպէս առարկան եւ իր ստուերը։ Դրանք գործում են արտացոլման արմատապէս տարբեր տիրոյթներում, որոնց միջեւ որեւէ հաղորդակցութիւն հնարաւոր չէ (նոյնիսկ նիլս-բօրեան իմաստով)։ Իւրաքանչիւր առանձին ընկալման դէպքում գործուն է կա՛մ մէկը, կա՛մ միւսը, թէեւ երկուսն էլ կարող են դրսեւորել բացարձակապէս նոյն լեզուատրամաբանական կառուցուածքը։ Օրինակ՝ «ես փնտրում եմ ճշմարտութիւնը» եւ «ես փնտրում եմ աստծուն» ասոյթները չեն կարող իրար յարաբերել, քանի որ դրանք բացառապէս իմաստ են ստանում այն տիրոյթում, որին պատկանում են։ Առաջինն իրական պնդում է (քանի որ ճշմարտութիւնը ենթարկւում է գոյութեան օրէնքներին), իսկ երկրորդը՝ անիրական (քանի որ աստուած չի ենթարկւում գոյութեան օրէնքներին)։ Դա է պատճառը, որ անհնար է փոխադարձ կապ հաստատել ճշմարտութեան եւ աստծոյ միջեւ եւ փաստացի ապացուցել աստծոյ գոյութիւնը։
Ուստի, կարող է գոյութիւն ունենալ միայն այն, ինչ ենթարկւում է գոյութեան օրէնքներին։ Այստեղից էլ բխում է, որ աստծոյ գոյութեան հարցն անհրաժեշտաբար անիմաստ է։ Այն ծագում է միայն ու միայն մարդկային մտքի գծային բնոյթի պատճառով, երբ պատճառականութեան սկզբունքը (պատճառ – հետեւանք) անիրականի մակարդակում հոգեմտաւոր (առասպելակրօնական) արտապատկերներ (պրոյեկցիաներ) է յարուցում անյայտութեան խորապատկերին եւ յանգեցնում արարչի կամ աստուածային ղեկավարի գաղափարին։
Ասուածն առաւել ակնառու դարձնելու համար կարելի է գիտական (իրական) ընկալումները համեմատել կրօնական (անիրական) ընկալումների հետ։ Որքան էլ անհաւանական եւ նոյնիսկ անհեթեթ թուան գիտական որոշ ընկալումներ (օրինակ՝ կարելի է ճամփորդել դէպի անցեալ եւ դեռեւս չծնուած՝ սպանել սեփական պապին․ կարելի է սեղանի սփռոցի պէս ծալծլել տարածութիւնը․ կատուն կարող է լինել միաժամանակ ե՛ւ կենդանի, ե՛ւ անկենդան եւ այլն), միեւնոյն է, դրանք չեն դադարում իրական լինելուց, քանի որ ուղղակիօրէն կամ անուղղակիօրէն բխում են գոյութեան օրէնքներից։
Եւ ընդհակառակը․ երբ հէքիաթի «տղան» սպանում է ակունքը փակած վիշապին եւ ազատում աղբիւրը․ առասպելի հերոսը ձիով հեռանում է դէպի երկինք․ աստուած զոհում է իր «որդուն», որ փրկի մարդկութեան կեանքը․ աստծոյ առաքած զանազան «փրկիչներ» յարութիւն են տալիս մեռեալներին, ջուրը վերածում գինու կամ քայլում ջրերի վրայ․ «աստծոյ հրեշտակը» մէկ զարկով ոչնչացնում է անհաւատների բիւրաւոր գնդեր եւ նման բազում ու բազմապիսի այլ պատմութիւններ, անկախ իրենց ենթադրեալ խորիմաստութիւնից, բացարձակապէս կեղծ են ու անիրական, քանի որ խախտում են գոյութեան մէկընդմիշտ տրուած սահմանները եւ ուղղուած են գոյակարգի դէմ։ Դրանք, բառիս բուն իմաստով, ենթակայական են, այսինքն՝ չեն կարող ունենալ յարաբերութեան առարկայ եւ ճիշտ եւ ճիշտ կրկնում են երազի հանգամանքը․ այդ գեղեցիկ կամ սահմռկելի բովանդակութիւնները գոյութիւն ունեն միմիայն երազողի ենթակայական ընկալման մէջ եւ ճշմարիտ են սոսկ քնած վիճակում, իսկ արթնանալիս, երբ սկսում է գործել ինքնագիտակցութիւնն իր գոյակարգային յարաբերութեամբ, ակնթարթօրէն ցնդում են, եւ պարզւում է, որ գոյութիւն ունի միայն երազ տեսնողը։
Նոյնիսկ այն անժխտելի փաստը, որ այս երկրագնդի վրայ այնտեղ, որտեղ ապրում է մարդ կենդանատեսակը, բոլոր ժամանակներում մենք համատարած հանդիպում ենք յար եւ նման անիրական պատմութիւնների, կրօնական նոյնանման բովանդակութիւնների եւ առասպելաբանական անվերջ կրկնուող պատկերացումների, ապացուցում է ոչ թէ դրանց առարկայականութիւնը (օբյեկտիւութիւնը), այլ, ընդհակառակը, այն, որ անիրականը, անկախ տեղից եւ ժամանակից, միշտ մնում է ինքն իրեն նոյնական եւ երբեք չի կարող փոխել իր բնոյթը։ Դա հէնց նրա անիրական լինելու անհերքելի ապացոյցն է։
Դրա ապացոյցն է նաեւ այն, որ սկզբից իսկ առասպելակրօնական գիտակցութեան բաղձալի նպատակը միշտ եղել եւ մնում է այն, որ մարդկութեանը ներշնչի այն մտապատրանքը, թէ ինքը՝ իր կերպարները, պատկերացումները, սկզբունքները, իմացաբանական համակարգը, ոչ միայն իրական է, այլեւ «միակ ճշմարիտ», ուստի, անհրաժեշտաբար յօրինում է «աստուածների», «աստծոյ որդիների», «փրկիչների», «մարգարէների» մարդեղացուած կերպարներ՝ շատ յաճախ միմեանցից «փոխառուած» կենսագրութիւններով (Զրադաշտ, Մովսէս, Բուդդա, Յիսուս Քրիստոս, Միհր, Քրիշնա Վասուդէւա, Մահաւիրա եւ այլն), որոնք իբր թէ «ապացուցուած» կերպով պատմական, այսինքն՝ իրական են եւ, միտումնաւոր խառնելով գոյութեան սահմանները, գործադրում ամեն հնար՝ փորձելով անիրականը նենգափոխել իրականութեան (օրինակ, չնայած այդ խնդրին նուիրուած բազմահազար ուսումնասիրութիւններին՝ գոյութիւն չունի գէթ մէկ իրական (չկեղծուած) փաստ, որը կապացուցէր Քրիշնա Վասուդէւայի կամ Յիսուս Քրիստոսի «պատմականութիւնը», այնինչ, զորօրինակ, քրիստոնէական կրօնն ամբողջովին հիմնուած է հէնց այդ «փաստի» վրայ)։ Այդ ճիգն իսկ նոյնպէս հակադարձօրէն ապացուցում է, որ գոյութիւն ունի միմիայն իրականը, իսկ անիրականը՝ ոչ։
Անիրականը իրական դարձնելու կամ կեղծիքն իբրեւ ճշմարտութիւն ներկայացնելու միակ հնարաւորութիւնը բռնութիւնն է (ամեն տեսակի)՝ գոյութեան օրէնքների, այսինքն՝ իրականութեան հանդէպ։
Բռնութիւնն ընկած է բուն կրօնական գիտակցութեան հիմքում, պատկերաւոր ասած, այն տրուած է անիրականի «ծիներում» («գէներում»)։ Անիրականը պէտք է անհրաժեշտաբար սահմանազատուի իրականից (ինչպէս ստուերը առարկայից), որպէսզի կարողանայ, իբրեւ երեւոյթ, գոյութիւն ունենալ (այստեղ է թաքնուած բոլոր կրօնական տօների ծագումնաբանութիւնը, այդ թւում հէնց Զատիկի, նախնիների պաշտամունքի կամ սրբազան ծնունդների եւ այլն)։ Այդ սահմանազատումը երկփեղկում է առաջացնում ինքնագիտակցութեան եւ գիտակցութեան պարզ ձեւերի միջեւ (ամբողջի եւ իր բաղկացուցիչ մասերի միջեւ)՝ մարդկային կենսընկալման մէջ յարուցելով որոշակի լարուածութիւն, որը չի կարող պարպուել այլ կերպ, քան բռնութեան ճանապարհով։ Դրա պատճառը գիտակցութեան պարզ ձեւերից մէկն է՝ հաւատը (տե՛ս վերը նշուած բնազդի յարացոյցը), որը յատկանշւում է որոշումների կայացման երկրորդ ամենափոքր ազատութեամբ (գիտակցականութեամբ)։ Դրա հետեւանքով հաւատը կուտակում է «բացասական էներգիայի» առաւելագոյն քանակութիւն՝ մոլեռանդութիւն, որը հնարաւորութիւն է տալիս կրօնական գիտակցութեանը հանդէս գալու սեփական բացառիկութեան, եզակիութեան եւ միակութեան, այսինքն՝ բացարձակութեան դիրքերից՝ գիտակցութեան միւս ձեւերի (զգայութիւն, միտք եւ այլն) նկատմամբ, իսկ դա ինքնին ենթադրում է «ճակատ յարդարել» բազումի սկզբունքով գործող ինքնագիտակցութեան կամ իրականութեան դէմ։ Դա է պատճառը, որ կրօնական գիտակցութիւնն ի սկզբանէ մերժում է ցանկացած բան, որ կարող է կատարուել իրենից դուրս, այսինքն՝ չենթարկուել իր իշխանութեանը։ Նրա միակ սեւեռակէտն իր բացարձակ իշխանութեան հաստատումն է ամբողջի՝ մարդու, կեանքի, բնութեան ու տիեզերքի վրայ։ Ուստի, կրօնական գիտակցութիւնը եսակենտրոն է եւ գործում է ոչ թէ անհատապէս, այլ համայնքներով, որոնք կազմում են նրա նուազագոյն «անբաժանելի տարրը» (աշխարհում չկայ գէթ մէկ հաւատացեալ, որն ուղղակի կամ անուղղակի չպատկանէր որեւէ կրօնական հօտի)։ Համայնքի միակ անհատականութիւնն աստծոյ եսն է, նրա անձը («աստուածային ինքնութիւն»)։ Դրանից բխում է, որ համայնքի անդամները չունեն եւ չեն կարող ունենալ իշխանութեան անհատական կամք՝ առանց վիրաւորելու աստծոյ բացարձակ իշխանութիւնը։ Այստեղից էլ՝ այդ գիտակցութեան իռացիոնալ բնոյթը՝ բնականաբար, հիմնուած ոչ թէ բանականութեան, այլ բացառապէս կոյր հաւատի վրայ։
Իւրաքանչիւր կրօնի կենտրոնական առանցքը աստծոյ բացարձակ իշխանութիւնն է, գործողութեան եղանակը՝ կեղծիքը։ Ուստի, այն բոլոր հանրային համակարգերը, որոնք հիմնուած են աստուածային ենթադրեալ «կամքի» վրայ, անխուսափելիօրէն բռնապետական են եւ անհրաժեշտաբար՝ մարդատեաց։
Մարդկութեան ստեղծած բոլոր, այսպէս կոչուած, «սուրբ գրքերն» ու «հիմնադիր առասպելները» պտտւում են միմիայն այդ երեւոյթի՝ աստծոյ բացարձակ իշխանութեան (գերբնականի) շուրջ, որը սահմանում է, որ մարդկային հոգու ու կեանքի, բնութեան ու տիեզերքի գոյութեան միակ իմաստն այն է, որ մարդը ծառայի այդ իշխանութեանը, անմնացորդ կատարի նրա հրամանները, գոհացնի եւ փառաբանի նրան, կարճ ասած՝ անվերապահ նուիրումով ենթարկուի այդ իշխանութեանը։ Միայն այդ կերպ մարդը կարող է յուսալ գտնելու «փրկութիւն», «յաւիտենական կեանք» կամ «մի կտոր հանապազօրեայ հաց» (այլապէս նրան սպասում են «դժոխքը», «կորուստը», «անէծքը» եւ այլն)։ Դրա համար պէտք է Երկրի վրայ հաստատուի աստծոյ բացարձակ իշխանութիւնը։ Դա հնարաւոր է միայն այն դէպքում, եթէ այդ իշխանութեան կրողը՝ կրօնական համայնքը, ամբողջովին տիրանայ իրական՝ աշխարհիկ իշխանութեանը, ընդ որում, առանց միջոցների մէջ խտրութիւն դնելու (այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում, կատարւում է աստծոյ «կամքով», նրա «անքննելի հրամանով», ուստի, արդար է)։ Պարզ է, որ մարդկային սովորական իշխանատենչութիւնը այդ «բնազանցութեան» միջոցով ձեռք է բերում սրբազնութեան կեղծ «լուսապսակ» ու «երկնային» արդարացում։ Իմաստների այդ զեղծարարութիւնը կամ խեղաթիւրումը բնորոշ է բոլոր կրօններին եւ կազմում է կրօնական գիտակցութեան անփոփոխ միջուկը։
Ասուածն ապացուցւում է կրօնների (յուդայականութիւն, բուդդայականութիւն, քրիստոնէութիւն, իսլամ եւ այլն), ինչպէս նաեւ նրանց «կողից սերուած» քաղաքական վարդապետութիւնների պատմութեամբ (սոցիալիզմ, կոմունիզմ եւ այլն)։ Տիրանալով իրական իշխանութեան եւ հանդիպելով գոյութեան օրէնքների անյաղթահարելի դիմադրութեանը՝ այդ բոլոր «մարդասիրական ուսմունքներն» անհրաժեշտաբար ինքնաբացասւում են, եւ անխուսափելիօրէն տեղի է ունենում «արժէքների» հակադարձում, որն իրական կեանքում խախտում է դրականի եւ բացասականի բնական փոխներգործուն հաւասարակշռութիւնը, եւ կեանքի «էնթրոպիան» (անկարգութիւնը, քայքայումը, «չարը»), ինքնաբերաբար մեծանում է։ Ասենք՝ «մի՛ սպանիր» պատուիրանը վերածւում է մարդասպանութեան «հրաւէրի»՝ ուղեկցուած բազմամիլիոն իրական զոհերով․ մարդասիրութիւնը՝ բոցավառ մարդատեացութեան (ուրիշի հանդէպ)․ գողութեան արգելանքը՝ սանձարձակ կողոպուտի ու շահագործման․ սուտ երդում կամ վկայութիւն չտալը՝ ստելու ու կեղծելու «հրավառութեան»․ ժուժկալութեան յորդորը՝ անյագուրդ ընչաքաղցութեան ու պերճասիրութեան․ չշնանալու պատգամը՝ անբռնազբօս անառակութեան եւ այլն։ Կարելի է ասել, որ որքան աւելի «մարդասիրական» է որեւէ կրօն եւ «վեհ»՝ քաղաքական գաղափարախօսութիւն, այնքան աւելի արիւնոտ եւ անբարոյական է նրանց իրական պատմութիւնը (քրիստոնէութիւնը եւ կոմունիզմը դրա անգերազանցելի օրինակերն են)։ Այդ կրօնների քարոզած մարդասիրութեան ուսմունքի եւ դրա մարդեատեաց գործադրման «անլուծելի» հակասութեան գլխաւոր պատճառն ահա այդ անիրականի՝ իրականի փոխարկման սկզբունքային անհնարինութիւնն է։ Դա է ցոյց տալիս նաեւ այն, որ նոյնիսկ ըստ այդ վարդապետութիւնների ապրելու ներհամայնքնային բոլոր անմեղ-հաւատաւոր փորձերը ժամանակի ընթացքում ինքնաբերաբար յանգեցրել են անհաշտ հակասութիւնների ու թշնամական պառակտումների եւ, ի վերջոյ, աւարտուել կա՛մ կործանման աղէտով, կա՛մ «բռնութեան խրախճանքով»։
Այստեղից բխում է, որ կրօնական պատուիրանների կամ քաղաքական գաղափարախօսութիւնների միջոցով մարդուն «կատարելագործելու» կամ կեանքի պայմանները «դրախտային» դարձնելու բոլոր ձգտումներն անհրաժեշտաբար անիրական են, ուստի եւ, ինչպէս պերճախօս կերպով վկայում է մարդկութեան պատմութիւնը, անխուսափելիօրէն դատապարտուած ձախողման։ «Եթէ չկայ աստուած, ուրեմն, ամեն ինչ կարելի է» պնդումը մաքուր անհեթեթութիւն է՝ բացարձակապէս զուրկ որեւէ հիմքից։ Անկախ աստծոյ հաւատից կամ նրա չգոյութեան համոզմունքից՝ գոյակարգն ինքնին բացառում է ամենաթողութեան արհեստածին սկզբունքը։ Բոլոր կենդանի գոյակների, այդ թւում նաեւ մարդու կեանքը կարգաւորւում է բնաշրջութեան անփոփոխ օրէնքներով, եւ հանրային օրէնքները ոչ այլ ինչ են, քան դրանց բանական ձեւակերպումները՝ հիմնուած մարդ կենդանատեսակի կենսափորձի եւ իմացութեան վրայ։ Մարդկային բարոյականութիւնը (սէր, հաւատարմութիւն, ազնւութիւն, անձնազոհութիւն, մարդասիրութիւն եւ այլն), ճիշտ ինչպէս կենդանական համակեցութիւնը, ուղղակի կամ անուղղակի բխում է այդ բնական օրէնքներից, որոնք իւրաքանչիւր առանձին դէպքում որոշում են տուեալ մարդու (կամ կենդանու) յարաբերականօրէն դրական կամ բացասական վարքը։ Եթէ բնաշրջութիւնը (էւօլիւցիան) ապացուցուած կերպով առաջ է բերում անհաշտ գոյապայքար տեսակների ներսում եւ դրանցից դուրս, ապա նոյն կերպ էլ յարուցում է համընդգրկուն համագործակցութիւն (կոոպերացիա) այդ պայքարի բոլոր մասնակիցների միջեւ։ Այդ օրէնքն անմնացորդ վերաբերում է ինչպէս կենդանական աշխարհին, այնպէս էլ ամբողջ մարդկութեանը։ Դրա շնորհիւ պահպանւում է գոյութեան օրէնքների միասնութիւնը, այսինքն՝ գոյակարգը, եւ ապահովւում գոյութեան ընթացքի անընդհատութիւնը։
Այսպիսով, մարդուն «ուղղելու» կամ «փրկելու» իրական անհրաժեշտութիւն երբեւէ գոյութիւն չի ունեցել, չունի եւ չի կարող ունենալ։
Գ․ Քաղաքակրթութիւնը
Մինչեւ այժմ ասուածից պարզ է դառնում, որ անիրականը չի կարող լինել քաղաքակրթութեան գոյացման հիմք կամ պատճառ։ Պատկերաւոր ասած, անիրականը իրականի՝ ինքնագիտակցութեան, ստուերն է, որը երբեք չի կարող մարմին ստանալ եւ գրաւել իրականի տեղը՝ որքան էլ փորձի նմանակել վերջինիս ձեւերն ու շարժումները։ Դա նշանակում է, որ անիրականը (կրօն, մշակոյթ, արուեստ, երաժշտութիւն, գրականութիւն եւ այլն) երբեք չի կարող վճռական ազդեցութիւն գործել մարդկութեան զարգացման վրայ, քանի որ չունի եւ չի կարող ունենալ բնաշրջական որեւէ արժէք կամ իմաստ։ Ինչպէս կրօնը, այնպէս էլ մշակոյթը ունեն միայն ենթակայական նշանակութիւն, որը գործում է մարդկային կեանքի անձնական ոլորտում, եւ որքան էլ մեծ ու անփոխարինելի լինի այդ նշանակութիւնը մարդու եւ հանրութեան ներքին կեանքի իմաստով, բնաշրջութեան համար այն չունի վաւերական ուժ։ Այն չի յարաբերում ամբողջ ինքնագիտակցութեանը կամ իրականութեանը, ուստի, չի կարող ընդլայնել գոյութեան ճանաչողական սահմանները։
Քաղաքակրթութիւն, որ հիմնուած լինէր կրօնի կամ մշակոյթի վրայ, գոյութիւն չունի եւ չի կարող ունենալ։
Ուստի, յուդայական, բուդդայական, քրիստոնէական կամ իսլամական քաղաքակրթութիւն տարածուած բնորոշումն ուղղակի թիւրիմացութիւն է, զուրկ որեւէ իրական իմաստից։ Ո՛չ մի Թօրայ կամ Աւետարան, Ղուրան կամ Դհամապադա, ո՛չ մի Շէքսպիր կամ Նարեկացի, ո՛չ մի Գեօթէ կամ Տոլստոյ, ո՛չ մի Նագարջունա կամ Շանտիդէւա չեն փոխել եւ չեն կարող փոխել քաղաքակրթութեան ընթացքը՝ ո՛չ առանձնաբար եւ ոչ էլ միասնաբար (կրօնական նոյնութեան հիմքով չի դադարել ո՛չ մի պատերազմ, պատուիրանների ուժով չի կանխուել ո՛չ մի մարդասպանութիւն, աղօթքով չի բուժուել ո՛չ մի հիւանդութիւն, գեղարուեստի շնորհիւ կանգ չի առել ո՛չ մի ողբերգութիւն կամ երաժշտութեան շնորհիւ երջանկացել որեւէ մարդ)։ Նոյն կերպ՝ չկան եւ չեն կարող լինել նաեւ «ազգային» քաղաքակրթութիւններ՝ գերմանական, հրէական, հայկական, ռուսական, անգլիական կամ արաբական եւ այլն։ Բոլոր նշուած եւ չնշուած դէպքերում տեղի ունի պարզունակ կամ միտումնաւոր շփոթութիւն․ անիրականը՝ կրօնը կամ մշակոյթը, մատուցւում է իբրեւ քաղաքակրթութիւն։ Մինչդեռ ճշմարտութիւնը ճիշտ հակառակն է։
Լինելով բնաշրջական, այսինքն՝ իրական երեւոյթ, քաղաքակրթութիւնը նետում է իր «ստուերը»՝ ծնելով կրօն եւ մշակոյթ, իսկ հակառակը հնարաւոր չէ։ Դա էլ հէնց կազմում է կրօնի եւ մշակոյթի՝ գոյակարգով սահմանուած անիրական բնոյթը։
Կրօնը եւ մշակոյթը ներկայացնում են մարդկային ինքնագիտակցութեան, այսպէս ասած, հակառակ կողմը՝ հաւերժօրէն դատապարտուած ստուերային գոյութեան։ Ահա թէ ինչու, դրանք գոյութիւն ունեն եւ կունենան միշտ, քանի դեռ գոյութիւն ունի ինքը՝ մարդկային ինքնագիտակցութիւնը, ճիշտ ինչպէս ստուերն է գոյատեւում այնքան, որքան գոյատեւում է այն առարկան, որին պատկանում է այդ ստուերը։
Անիրականը մի յիւրայատուկ «անդրաշխարհ» է, որտեղ անփոփոխաբար տիրում է անյայտութեան խաւարը։ Յարաբերութեան առարկայի արմատական բացակայութիւնն անհրաժեշտաբար ստիպում է անիրականին կերպաւորելու այդ անյայտը՝ ոչ այլ կերպ, քան «ձեռքի տակ եղած» միակ հնարաւոր օրինակով՝ ըստ իրական ենթակայի նկարագրի։ Այդպէս ծնւում է կրօնի ու մշակոյթի խայտաճամուկ աշխարհն իր անհաւանական կերպարներով ու անհնարին պատմութիւններով, որտեղ գոյութեան օրէնքները կորցնում են իրենց վաւերականութիւնը։ Անխուսափելիօրէն տեղի է ունենում ինքնագիտակցութեան ինքնօտարում։ Իրականն իր տեղը զիջում է անիրականին, որը դառնում է միակ ենթական՝ ամենից յաճախ մարդու կամ մի որեւէ երեւակայական, սակայն անպայմանօրէն մարդեղացուած էակի կերպարանքով։ Այդ կերպ ծնւում է աստծոյ կամ արարչի պատկերացումը՝ իբրեւ գոյութեան ու կեանքի բարձրագոյն ենթակայ, որից բխում է ամենայն իրականը՝ իբրեւ առարկայ, եւ աշխարհը հասած պտղի պէս յայտնւում է աստծոյ ափի մէջ։ Գոյանում է իրականի կեղծ արտացոլանքը՝ կրօնական հաւատը կամ գիտակցութիւնը (որ այս դէպքում գրեթէ նոյնն են)՝ իր կեղծ ենթակայով ու կեղծ առարկայով, եւ յառնում է մարդկութեան ծանօթ պատմութիւնը՝ «զուտ մարդկայինի»՝ կրօնի եւ մշակոյթի, ենթադրեալ գերակայութեամբ։
Անիրականի համար արարիչն անհրաժեշտաբար ստանձնում է այն նոյն կենտրոնաձիգ դերն ու նշանակութիւնը, ինչ իրականի համար՝ գոյակարգը։ Այլ կերպ ասած, եթէ իրականի «աստուածը» գոյակարգն է, ապա անիրականի «գոյակարգն» աստուածն է՝ իր մէկընդմիշտ տրուած «անքննելի» արարչագործութեամբ։ Ուստի, այն բոլոր հարցերը, որ լինելով անիմաստ, հնարաւոր չէ կանխադրել գոյակարգի առնչութեամբ (ասենք, ի՞նչու գոյութիւն ունի գոյութիւնը կամ ինչո՞ւ են գոյութեան օրէնքներն այնպիսին, ինչպիսին որ են եւ այլն), հնարաւոր են դառնում աստծոյ առնչութեամբ (ո՞վ է աստուած, ի՞նչ է աստուած, ինչպիսի՞ն է աստուած, ինչո՞ւ եւ ինչպէ՞ս է աստուած ստեղծել աշխարհը եւ այլն)։ Դա ենթադրում է պատասխանների անսահման առատութիւն (այստեղից էլ՝ մարդկութեան իրարանման ու իրարամերժ կրօնների շռայլ բազմութիւնը)։ Այդպէս մարդկային միտքն անվերջ յարուցում է հարցեր եւ ստանում կեղծ պատասխաններ, եւ գոյանում է արարիչ-արարած իմացաբանական արհեստածին «երկուութիւնը»՝ սկիզբ դնելով մարդու հազարամեայ աստուածաբանական «տուայտանքներին»։ Այդպիսով ճանաչողութեան կենարար ուղխն անպտուղ կորչում է «աստծոյ արքայութեան» անապատի աւազներում։
Այնինչ խնդիրը չափազանց պարզ է․ լինելով ճանաչողութեան մի ինքնաբաւ համակարգ, որ սահմանափակ է, բայց անվերջ (ինչպէս Երկիրը, կեանքը կամ տիեզերքը), ինքնագիտակցութիւնն իր բոլոր դրսեւորումներում անխզելիօրէն մնում է ինքն իրեն նոյնական, եւ իւրաքանչիւր հարց (ենթակայ) իմաստ է ստանում միայն այդ համակարգի ներսում՝ որեւէ պատասխանի (առարկայի) յարաբերութեամբ։ Երբ բախուելով համակարգի սահմանին՝ պատասխանն անհրաժեշտաբար վերադառնում է հարցին, հարցն անխուսափելիօրէն ինքնաբացասւում է եւ դադարում գոյութիւն ունենալուց (ի՞նչ է գոյութիւնը – գոյութիւնը գոյութիւն է կամ ի՞նչ է էներգիան – էներգիան էներգիա է եւ այլն)։ Անիրականի (կրօն, մշակոյթ եւ այլն) պարագային հարցի եւ պատասխանի բացարձակ համարժէքութեան նման սահմանային հնարաւորութիւն, որ աներկբայ կհաստատէր առարկայի գոյութիւնը, գոյութիւն չունի, ուստի, պատասխանի հնարաւորութիւնները սկզբունքօրէն անսահման են (ինչպէս վակուումի իզոտրոպային միջավայրում լոյսի սփռման դէպքում, երբ այն միաժամանակ բոլոր հնարաւոր ուղղութիւններով սուրում է դատարկութեան միջով՝ չհանդիպելով որեւէ խոչընդոտի)։ Քանի որ չկայ եւ չի կարող լինել այն միակ պատասխանը, որ կբաւարարէր գլխաւոր հարցին, թէ ի՞նչ է «աստուած», ուստի, կրօնական գիտակցութիւնը յօրինում է այն յարմարաւէտ «հիմնաւորումը», թէ «աստուած անքննելի է»։ Դա նոյնական է այն աստուածաբանական պնդումներին, թէ «աստուած աշխարհի ու մարդու արարիչն է», «աստուած մեր երկնային հայրն է» կամ «աստուած մեծ է», «աստուած կատարեալ է», «աստուած սէր է», «աստուած լոյս է» եւ այլն, բնորոշումներ, որոնք որեւէ իմաստ չունեն, քանի որ ոչինչ չեն ասում այդ «աստծոյ» ինչ լինելու մասին։ Դա ակամայ խոստովանութիւն է առ այն, որ աստուած պարզապէս գոյութիւն չունի, ուստի, չի կարող գոյութիւն ունենալ նաեւ գոյութիւն չունեցողի ճանաչողութիւն։ Այն ընդամենը խաբկանք է կամ «ստուերների թատրոն»։
Դա է պատճառը, որ կրօնի կամ մշակոյթի հիմքում ընկած է ոչ թէ ճանաչողութիւնը, այլ պատկերացումը (այն, ինչ անյայտ է, կարելի է միայն պատկերացնել, իսկ ճանաչել հնարաւոր չէ)։ Ուստի, դրանք անհրաժեշտաբար գոյութիւն ունեն միմիայն իբրեւ պատկեր՝ մի որեւէ երեւակայական պատմութեան ձեւով (առասպել, հէքիաթ, էպոս, առակ, փոխաբերութիւն, համեմատութիւն, համաբանութիւն եւ այլն)։ Այստեղից էլ՝ կրօնի եւ մշակոյթի (արուեստ, գրականութիւն եւ այլն) «արիւնակցական» հարազատութիւնը։ Նոյնիսկ այն կրօնները, որոնք ջանք չեն խնայում իրենց ընկալումները ներկայացնելու իբրեւ իրականութիւն (յուդայականութիւն, քրիստոնէութիւն, բուդդայականութիւն, իսլամ, զրադաշտականութիւն եւ այլն), իրականում առասպելաբանական պատմութիւններ են՝ անյայտի կերպաւորման անառարկայ փորձեր։ Բնականաբար, դրանք նոյնպէս ենթարկւում են գոյութեան օրէնքներին․ ինչպէս բազում այլ կրօններ իրենցից առաջ եւ յետոյ, ծագում են անյայտից, ծաղկում մարդու մտապատկերում, համակում նրա էութիւնը՝ իբրեւ «բացարձակ եւ յաւիտենական ճշմարտութիւններ», ապա, ժամանակի ընթացքում խամրելով, ի վերջոյ, կրկին անդառնալի սուզւում անյայտութեան գիրկը եւ չքանում։ Ճանաչողութեան առարկայի բացակայութիւնն է պատճառը, որ այդ բոլոր կրօնները զուրկ են կենդանութիւնից եւ ինքնավերարտադրման կարողութիւն չունեն, ուստի, ի բնէ ընդունակ չեն վերափոխման եւ որպէս մէկընդմիշտ տրուած քարացած կառուցուածքներ՝ ներկայացնում են մարդկային երեւակայութեան մէկանգամեայ գործողութիւն՝ մշտապէս ապարդիւն յուսալով մի «երկրորդ գալստեան» (այսինքն՝ վերածնութեան), որն, իհարկէ, ժամանակի անդարձութեան բերումով երբեք չի կարող տեղի ունենալ։ Ահա թէ ինչու, այն, ինչ ունակ է անելու նոյնիսկ մի չնչինագոյն մանրէ, ի վիճակի չեն անելու անցեալ, ներկայ եւ ապագայ բոլոր կրօնների տիեզերակալ աստուածները՝ միասին վերցրած**։ Նոյնը վերաբերում է նաեւ մարդկութեան այն բոլոր մեծ ստեղծագործութիւններին, որոնք ամբողջովին լինելով «կեանք եւ պատմութիւն» (ինչպէս Հոմերոսի, Շէքսպիրի կամ Տոլստոյի գործերը), այնուամենայնիւ, սկզբունքօրէն չեն կարող լինել իրական, քանի որ դրանց ծագման աղբիւրը բացառապէս ենթակայական է (դեռեւս ոչ ոք չի տեսել Համլետին Հելսինգեօրի փողոցներում մտամոլոր քայլելիս կամ էլ յանկարծակի ճանաչել Աննա Կարենինայի մահագունատ դէմքը, երբ նա նետւում էր մօտեցող գնացքի տակ)։ Ուստի, այդ պատմութիւնները, ինչպէս արդէն նշուել է, չեն կարող ունենալ որեւէ նշանակութիւն բնաշրջութեան, ուրեմն եւ քաղաքակրթութեան իմաստով։ Այսինքն՝ դրանք չեն կարող դառնալ ինքնագիտակցութեան փաստ։
Քաղաքակրթութիւնն ինքնագիտակցութեան բնաշրջական արդիւքն է, որի հիմքում ընկած է ուղիղ եւ անմիջական ճանաչողութիւնը, երբ իրական ենթակայի եւ իրական առարկայի միջեւ գոյանում է իրական յարաբերութիւն։ Որտեղ գոյութիւն ունի ինքնագիտակցութիւն, այնտեղ անհրաժեշտաբար գոյութիւն ունի նաեւ քաղաքակրթութիւն։
Կրօնների հերթագայութիւնն ու փոխներթափանցումները ապացուցում են կրօնական գիտակցութեան աներկբայ պայմանականութիւնը («ստուերային» բնոյթը), երբ գոյութեան օրէնքների անյաղթահարելի ձգողութիւնը յարուցում է դրանց անկումը եւ, ի վերջոյ, փլուզումը։ Դրա պատճառն այն է, որ մարդկային միտքն ի բնէ մղուած է փնտրելու իրական առարկայ՝ բաւարարութիւն տալու ինքնագիտակցութեան ամբողջական արտացոլման բնական պահանջին։ Ուստի, նա անվերջ ձգտում է հեռացնելու անիրականի «եթերային» քօղը։ Թողնելով «աստուածային ճշմարտութիւնների» ապարդիւն որոնումը՝ միտքը, ի վերջոյ, լքում է երկինքը եւ վերադառնում երկիր՝ փորձելով գտնել իրական հարցերի իրական պատասխանները (ի՞նչ է կեանքը, ի՞նչ է մահը, ի՞նչ է նիւթը, ի՞նչ է հոգին, տիեզերքը, բնութիւնը, մարդը եւ այլն)։ Այդպէս աստուածաբանութեանը փոխարինում է գիտութիւնը՝ յարուցելով իրական ճանաչողութեան այնպիսի «բարձր էներգիական» փայլատակումներ, որոնք կազմում են մարդկային քաղաքակրթութեան հաւերժական փառքը (ինչպէս հին հնդկական, հին չինական, հին եգիպտական, հին յունական, հին հռոմէական փիլիսոփայութիւնը, բնագիտութիւնը, ճարտարապետութիւնը, ճարտարագիտութիւնը, մաթեմատիկան եւ այլն)։ Այդ ճանաչողութեան մէջ դրսեւորւում է մարդկային ինքնագիտակցութեան անանձնական-համընդհանրական բնոյթը, քանի որ բնաշրջական տեսակէտից որեւէ նշանակութիւն չունի, թէ ե՞րբ, որտե՞ղ, ո՞ւմ կողմից եւ ի՞նչ անմիջական առիթով է ստեղծուել քաղաքակրթական, այսինքն՝ իրական գիտելիքը (այդ ազգերից ու երկրներից մի քանիսը վաղուց արդէն չկան, մի քանիսը դեռեւս կան եւ գործում են, մի քանիսն էլ վերածուել են «յամր արձանի»)։ Եգիպտական բուրգերի տարածաչափութիւնը հասկանալու համար ոչ մի նշանակութիւն չունի, թէ ինչպիսի կրօնական պատկերացումներ են նախորդել դրան եւ ինչ երազներ էին տեսնում եգիպտական արքաները․ բուրգերն ինքնին մաքուր քաղաքակրթութիւն են։ Նոյնը վերաբերում է նաեւ արդի քաղաքակրթութեանը, որը բնորոշւում է է՛լ աւելի մեծ «անանունութեամբ»․ դրա գոյացմանը մասնակից արեւմտեան ազգերն ու երկրները առանձին-առանձին քաղաքակրթութիւն չեն ստեղծում․ այն գոյանում է միայն նրանց ընդհանրութեամբ՝ իբրեւ եւրոպական քաղաքակրթութիւն՝ առաջ բերելով այն բոլոր զարմանահրաշ նուաճումները, որոնք գուցէ եւ նախապատրաստում են մարդկութեան անցումը դէպի նոր բնաշրջական դարաշրջան։
Այսպիսով, քաղաքակրթութիւնը մի համապարփակ սկզբունք է, որն օդի պէս պարուրում է ամբողջ երկրագունդը եւ մանրէի պէս խոր թափանցելով մարդկային կեանքի մէջ՝ ե՛րբ, ինչպէ՛ս եւ ո՛ւր պատահի, այստեղ-այնտեղ երեւակում է «վարակի» իր օջախները՝ յարուցելով ստեղծարար ճանաչողութեան հզօրագոյն բռնկումներ, որոնք կայծակների պէս ժամանակ առ ժամանակ պայծառ լուսաւորում են գոյութեան երկինքը։ Դժուար, գրեթէ անկարելի է կռահել յաջորդ նման մի օջախի գոյացման աշխարհագրութիւնը, քանի որ, իբրեւ բնական երեւոյթ, քաղաքակրթութիւնը հետեւում է քուանտային անորոշութեան սկզբունքին, երբ այդ ճանաչողական բռնկումների տեղն ու ժամանակը հնարաւոր չէ միաժամանակ յստակօրէն կանխատեսել։ Սակայն, ինչպէս ցոյց է տալիս քաղաքակրթութեան պատմութիւնը, կան երկու անփոփոխ մեծութիւններ, որոնց փոխներգործութիւնը հնարաւոր է դարձնում քաղաքակրթական օջախի առաջացումը։
Քաղաքակրթական օջախի գոյացման առաջին կարեւորագոյն նախադրեալը պետական համակարգի կազմաւորումն է, որը ենթարկւում է բնական երեւոյթների գոյակարգային տրամաբանութեանը (բնաշրջական ընտրութիւն)։ Երբ մարդկային զանգուածը ձեռք է բերում կայունութեան մի որոշակի սահմանային արժէք, ինքնաբերաբար ինքնակազմակերպւում է իբրեւ միասնական հանրոյթ (պետականութեան համակարգ)՝ իր բոլոր բաղադրիչներով (տնտեսական, քաղաքական, ռազմական եւ այլն)։ Դա ճշգրտօրէն կրկնում է մոլորակների գոյացման ընթացքը՝ միջաստղային գազի, աստղափոշու, ասուպների, աստղակերպերի կամ գիսաստղերի կուտակումներից, որոնք առանձնաբար չտիրապետելով բաւարար ծանրութեան ուժի՝ չեն կարող կազմել ինքնուրոյն մոլորակ։ Մարդկային հանրոյթները եւս անմնացորդ ենթարկւում են այդ օրէնքին։ Դա է պատճառը, որ, որպէս կանոն, փոքրաքանակ ժողովուրդները ի վիճակի չեն ստեղծելու ինքնուրոյն պետականութիւն։ Քաղաքականութիւնը, որ մարդկային գործունէութեան բնագաւառներից միակն է, որն առանց կրօնական կամ մշակութային «գեղազարդումների» եւ անկախ հանրային կառավարման ձեւերից (ժողովրդավարութիւն, դիկտատուրա եւ այլն)՝ անփոփոխաբար ամբողջ ծաւալով արտացոլում է բնաշրջական օրէնքերը, անյիշելի ժամանակներից գործում է այդ բնատուր նախապայմանների հաշուառումով։ Այդ նոյն օրինաչափութիւնը գործում է նաեւ հակառակ ուղղութեամբ, երբ պետականութեան մի աւարտուն համակարգ, տարաբնոյթ ուժերի ազդեցութեան հետեւանքով, բռնում է կործանման ճանապարհը եւ, ո՛չ ներսից, ո՛չ դրսից չստանալով էներգիայի բաւարար քանակութիւն՝ իր համակարգային հաւասարակշռութիւնը պահպանելու համար, սկսում է կորցնել իր «մոլորակային զանգուածը», մինչեւ տրոհւում է բազմաթիւ մանր մասերի***։
Պետականութիւնն, այսպիսով, անհրաժեշտ, բայց ոչ բաւարար պայման է քաղաքակրթական օջախի առաջացման համար։
Ինչպէս ցոյց է տալիս պատմութիւնը, անցեալում եղել են եւ այժմ էլ կան բազմաթիւ հզօր պետական համակարգեր, որոնք անկարող են դրսեւորելու քաղաքակրթական ներուժ եւ գլխաւորապէս ներկայանում են իբրեւ քաղաքակրթութեան սպառողներ։ Հասկանալի է, որ դրանք անհրաժեշտաբար ունեն կրօնական կամ գաղափարախօսական բնոյթ, այսինքն՝ անիրականը (կրօնական գիտակցութիւնը կամ քաղաքական գաղափարախօսութիւնը) կարեւոր գործօն է նման համակարգերի գոյացման եւ պահպանման համար։ Ուստի, դրանք երբեք չեն կարող կազմել քաղաքակրթական օջախ։ Դա վերաբերում է ինչպէս Միջնադարի քրիստոնէական եւ իսլամական պետութիւններին, այնպէս էլ յետագայ Մոնղոլական եւ Օսմանեան կայսրութիւններին, Ցարական Ռուսաստանին կամ էլ Խորհրդային Միութեանը եւ այլն։ Դա է պատճառը, որ այդ համակարգերն անհետացել են պատմութեան ասպարէզից՝ առանց քաղաքակրթական գիտելիքի քիչ թէ շատ նշանակալից հետք թողնելու։
Քաղաքակրթական օջախը գոյանում է միմիայն այն դէպքում, երբ պետականութեան յարաբերականօրէն կայուն համակարգն ուղեկցւում է քաղաքակրթական գիտելիքի բեկումնային զարգացմամբ, որը բոլոր ուղղութիւններով առաջ է մղում մարդկային ճանաչողութիւնը՝ մեծապէս ընդլայնելով ինքնագիտակցութեան եւ դրանով իսկ՝ գոյութեան սահմանները։ Այդ երկու վճռորոշ գործօնների երջանիկ զուգադիպութիւնն ու փոխներգործութիւնը իւրաքանչուր առանձին դէպքում ստեղծում է հէնց այն բնաշրջական երեւոյթը, որ կոչւում է քաղաքակրթութիւն։
Մինչ այժմ փաստացի յայտնի են մի բուռ այդպիսի քաղաքակրթական օջախներ։ Դրանց թուին կարելի է դասել՝ հին եգիպտական, շումերամիջագետքեան, յունահռոմէական, հին հնդկական, հին չինական, բուն ամերիկեան (Մայաներ, Ինկեր, Ացտեկներ եւ այլն) եւ ներկայ եւրոպական՝ արեւմտեան քաղաքակրթութիւնները։ Որ այդ օջախները սոսկ անուանապէս են կապուած կրող հանրոյթների հետ եւ պայմանաւորուած չեն ազգային (ինչ էլ որ այդ բառը նշանակի) առանձնայատկութիւններով՝ ապացուցւում է նրանով, որ քաղաքակրթական գիտելիքը յարատեւում է՝ անկախ այն բանից, թէ արդեօք այն ստեղծող հանրոյթները կենդանի՞ են, թէ՞ մեռած, գործո՞ւն են, թէ՞ խամրած (հին յունական քաղաքակրթութեան հիմնական ժառանգորդները ոչ միայն արդի յոյներն են, այլեւ, գլխաւորապէս, արեւմտեան ազգերը)։ Կարելի է ասել, որ քաղաքակրթութիւնն ի՛նքն է որոշում իր բնաշրջական ժառանգորդութիւնը՝ մանրէի պէս ընտրելով իր «վարակի» տարածման յաջորդական թիրախները։
Դա նշանակում է, որ քաղաքակրթութեան զարգացումը կանգնեցնել հնարաւոր չէ, ինչպէս հնարաւոր չէ կանգնեցնել այն մոլորակի պտոյտը, որի վրայ գնալով այն աւելի ու աւելի է տարածւում։
Թէ այդ զարգացումը մարդկութեանը հասցնելու է մի նոր բնաշրջական իրավիճակի՞, թէ՞ յարուցելու է նրա համընդհանուր կործանումը՝ սկզբունքօրէն անհնար է կանխատեսել։
Դա հակադարձօրէն ցոյց է տալիս, որ ինքնագիտակցութիւնն իրականում այլ բան չէ, քան մի իւրատեսակ անգիտակցութիւն։
Այդ հանգամանքը գուցէ եւ դուռ է բացում դէպի մի նոր իրականութիւն, որտեղ այլեւս կարեւոր չէ, թէ ինչ-որ բան գոյութիւն ունի՞, թէ՞ ոչ՝ անենթակայ եւ անառարկայ ճանաչողութեան, այսինքն՝ մաքուր իմացութեան մի աշխարհ։
Մինչ այդ ինքնագիտակցութիւնը կայ եւ կմնայ որպէս միակ հնարաւոր ճանաչողութիւնը։
16․06․2023թ․,
Երեւան
———————————————————————————————
* Հեղինակի յաւելումը, որը բացակայում է գերմաներէն բնագրում (ծանօթ․ հեղ․)։
** Նոյնը (ծանօթ․ հեղ․)։
*** Ինքնակազմակերպուած վիճակից դէպի քայքայում ու փոշիացում (սփիւռք) ընթացող պետականութեան համակարգի մի օրինակ է հայոց պարագան․ վերջին հազարամեակում հայ հանրոյթը, անընդհատ կորցնելով իր «մոլորակային զանգուածը» (ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի եւ Արեւելեան Հայաստանի կէսի՝ բռնի, Նախիջեւանի՝ խաղաղ եւ մեր օրերում ազատագրուած Արցախի գրեթէ «կամաւոր» կորուստը), բացառութեամբ դիմադարձութեան մի կարճ միջոցի (1988 – 1998թ․թ․), այժմ սպառնալիօրէն մօտեցել է այն վերջնագծին, որից այն կողմ վիճակագրական ճշգրտութեամբ կանխատեսելի է նրա անվերադարձ փլուզումը, երբ նա վերջնականապէս կկորցնի ինքնուրոյն «մոլորակ» կազմելու իր բնաշրջական կարողութիւնը՝ վերածուելով, ի վերջոյ, կա՛մ մի «թզուկ արբանեակի», կա՛մ մի «թափառող ասուպի» (ծանօթ․ հեղ․)։
