Ամերիկացի գրող Ռեյմոնդ Քարվերը (1938-1988) աչքի է ընկնում մինիմալիստական ոճով, չնայած ինքը երբեք չի սիրել այդ պիտակավորումը: Մեծանալով սոցիալապես անապահով ընտանիքում, հետագայում ծանր աշխատանքներ կատարելով ու լինելով ծայրաստիճան հարբեցող՝ դարձել է «կեղտոտ ռեալիզմի» վառ ներկայացուցիչներից մեկը: Նրա պատմվածքները պարզ են՝ առանց չափազանցությունների: Նկարագրություններ, ածականներ, մակբայներ գրեթե չկան, ինչն ընթերցողին թույլ է տալիս ազատորեն երևակայել:
«Տաճարը» պատմում է մի մարդու մասին, որը սահմանափակ պատկերացում ունի կյանքի, մարդկանց ու նրանց զգացմունքների մասին: Կհաջողվի՞ նրան «տեսնել» իրականությունը:
Էս կույր մարդը, որը կնոջս վաղեմի ընկերն է, մեր տուն հյուր էր գալիս։ Կինը մահացել էր։ Ինքն էլ այցելության էր գնացել մահացած կնոջ հարազատներին, որոնք ապրում էին Կոնեկտիկուտում։ Հենց խնամիների տնից զանգահարել էր կնոջս։ Պայմանավորվեցին, որ գնացքով կգա (հինգ ժամվա ճանապարհ էր), իսկ կինս նրան կայարանում կդիմավորի: Վերջին անգամ տասը տարի առաջ ամռանն էին իրար տեսել, երբ Սիեթլում էդ կույրի մոտ էր աշխատում, թեև կապը միշտ պահպանել են։ Փոստով մեկը մյուսին ձայնապնակներ էին ուղարկում։ Նրա այցելությունն ինձ, բնավ, չէր գոհացնում։ Բոլորովին օտար էր։ Դա էլ բավական չէ, կույր էր, ինչն իսկապես մտահոգիչ էր։ Կույրերին միայն ֆիլմերում էի տեսել։ Իսկ ֆիլմերում նրանք դանդաղ էին շարժվում ու երբեք չէին ծիծաղում։ Երբեմն էլ շուն-ուղեկցորդով էին քայլում։ Մի խոսքով, կույր մարդու ներկայությունն իմ տանը հեչ սրտովս չէր։
Այդ ամառ Սիեթլում կինս աշխատանքի կարիք ուներ։ Գումար ընդհանրապես չուներ։ Տղամարդը, որի հետ հաջորդ ամառ պիտի ամուսնանար, զինվորական վերապատրաստման դասընթացների էր ու նույնպես գումար չուներ։ Բայց նա սիրահարված էր էդ տղամարդուն, իսկ տղամարդը սիրահարված էր նրան և այլն։ Կինս մի տեղ կարդում է․ «Պահանջվում է օգնական՝պատրաստ ընթերցելու կույր մարդու համար», իսկ ներքևում հեռախոսահամար էր նշված։ Զանգահարում է։ Նրան կանչում են ու անմիջապես աշխատանքի վերցնում։ Ողջ ամառ կույրի մոտ էր աշխատում։ Նրա համար տարբեր բաներ էր ընթերցում՝ թեմատիկ հետազոտություններ, զեկույցներ, նմանատիպ բաներ։ Օգնում էր կարգի բերել փոքրիկ աշխատասենյակը (կույրն աշխատում էր տեղի սոցիալական ծառայության վարչությունում)։ Նրանք մտերիմ ընկերներ էին դարձել, կինս ու էդ կույրը։ Աշխատանքային վերջին օրը էդ կույրը խնդրել էր դիպչել կնոջս դեմքին։ Նա համաձայնել էր։ Կինս պատմում էր, որ մատներով շոշափել է դեմքի բոլոր մասերը՝ քիթը, նույնիսկ վիզը։ Երբեք չէր մոռանում։ Անգամ այդ մասին պոեմ էր ուզում գրել։ Պոեմ գրելու ցանկություն միշտ է ունեցել։ Տարվա մեջ մեկ կամ երկու բան գրում էր, սովորաբար երբ ինչ-որ շատ կարևոր բան էր կատարվում իր կյանքում։
Երբ դեռ նոր էինք սկսել հանդիպել, ինձ ցույց տվեց պոեմը, այն մեկը, որ կույր մարդու մատների մասին էր։ Նկարագրել էր, թե ինչպես էին դրանք սահում ողջ դեմքի վրայով, նաև այդ պահին իր զգացողությունները, թե ինչ էր մտածում, երբ էդ կույրը դիպչում էր քթին ու շուրթերին։ Հիշում եմ, որ մեծ կարևորություն չէի տալիս էդ պոեմին։ Իհարկե, նրան դա ցույց չէի տալիս։ Գուցե պոեզիան իմ խելքի բանը չէ։ Խոստովանում եմ, երբ ինչ-որ բան եմ ուզում կարդալ, առաջին բանը, որ մտքիս գալիս է, հաստատ պոեզիան չէ։
Ինչևէ, տղամարդը, որն առաջինն էր վայելել կնոջս բարեհաճությունը, էդ ապագա սպան, կնոջս մանկական սերն էր։ Դա մի կողմ։ Ինչ էի ուզում ասել, ամռան վերջին կինս թույլ էր տվել, որ կույրը դիպչի երեսին, այնուհետև հրաժեշտ էր տվել նրան ու հեռացել Սիեթլից, ապա ամուսնացել էր իր մանկական ս… մի խոսքով, որն էդ ժամանակ արդեն զորացրվել էր։ Բայց նրանք կապը պահում էին, կինս ու էդ կույրը։ Առաջինը կինս էր կապի դուրս եկել։ Մի գիշեր՝ մոտ մի տարի անց, Ալաբամայի ռազմաօդային ուժերի կայանից զանգ էր տվել նրան։ Ուզում էր զրուցել։ Զրուցեցին։ Կույրը խնդրել էր ձայնագրություն ուղարկել ու պատմել իր կյանքի մասին։ Այդպես էլ արել էր։ Ձայնագրության մեջ պատմում էր, որ սիրում է իր ամուսնուն, բայց չի սիրում իրենց ապրելավայրը, նաև դուր չի գալիս, որ իր ամուսինը ռազմաարդյունաբերության մեջ է թաթախված։ Իր գրած պոեմից էր պատմում, էն մեկի, որ կույրին էր նվիրված, նաև պատմում էր, որ նորն է գրում, այն մասին, թե ինչ է նշանակում լինել սպայի կին։ Պոեմը դեռ կիսատ էր։ Բայց գրում էր։ Հետո էդ կույրն էր ձայնագրություն ուղարկում։ Հետո՝ կինս։ Ու էսպես տարիներ շարունակ։ Կնոջս սպային մե՛կ մի կայան էին ուղարկում, մե՛կ ուրիշ։ Այդ իսկ պատճառով, ձայնագրություններ էր ուղարկում Մուդի կայանից, ՄըքԳուայրից, ՄըքՔոնելից, իսկ վերջում՝ Սակրամենտոյին կից Թրեվիսից։ Հենց այստեղ էլ մի գիշեր հասկացել է, որ միայնակ է ու կտրված մարդկանցից, որոնց հերթով կորցնում է փոփոխական ապրելակերպի պատճառով, և որ այլևս առաջ շարժվելու ուժ չունի։ Դեղատուփի մեջ եղած բոլոր հաբերն ու դեղապատիճները կուլ է տվել, վրայից էլ մի շիշ ջին խմել։ Այնուհետև մտել է տաք լոգարանի մեջ ու գիտակցությունը կորցրել։
Բայց չի մահացել։ Սիրտը խառնել է, հետ է տվել։ Նրա սպան (ինչու՞ պիտի անունը տամ, չէ՞ որ մանկական սերն էր, դրանից ավելի ի՞նչ է ուզում) չգիտես որտեղից տուն է վերադառնում, նրան այդ վիճակում գտնում ու շտապօգնություն կանչում։ Որոշ ժամանակ անց այս ամենը ձայնագրում է ու ուղարկում էդ կույրին։ Տարիներ շարունակ եղած-չեղածը ձայնագրում էր ու կայծակնային արագությամբ ուղարկում։ Կարծում եմ, տարին մի քանի պոեմ գրելուց բացի դա նրա համար հոգսերից կտրվելու լավագույն միջոցն էր։ Ձայնագրություններից մեկում էդ կույրին ասել էր, որ մտադիր է մի որոշ ժամանակ առանձին ապրել։ Հաջորդ ձայնագրության մեջ հայտնել էր, որ ամուսնալուծվել է։ Ես և նա սկսեցինք հանդիպել։ Ու, դե իհարկե, այդ մասին տեղեկացրեց կույրին։ Նրան ամեն ինչ պատմում էր, համենայնդեպս, ինձ այդպես էր թվում։ Մի անգամ առաջարկեց լսել նրա ուղարկած վերջին ձայնագրությունը։ Մեկ տարի առաջ էր։ Ասաց, որ ես էլ կամ էդ ձայնագրության մեջ։ Դե, ասացի՝ լավ, կլսեմ։ Մեզ համար խմելու բան վերցրի, հարմար տեղավորվեցինք հյուրասենյակում։ Մնում էր միայն ձայնագրությունը միացնել։ Նախ ձայնապնակը դրեց նվագարկչի մեջ, այնուհետև մի քանի կարգավորումներ արեց ու սեղմեց կոճակը։ Ձայնապնակը սվսվաց, հետո ինչ-որ մեկը սկսեց բարձրաձայն խոսել։ Կինս ցածրացրեց ձայնը։ Մի քանի րոպե անիմաստ բարբաջանքից հետո իմ անունը լսեցի մի անծանոթի, էդ կույր մարդու բերանից, որին չէի էլ ճանաչում։ Հետո լսեցի հետևյալը․ «Նրա մասին էդքան պատմածներիցդ մի բան կարող եմ եզրակացնել․․․»։ Բայց մեզ ընդհատեցին։ Դուռն էր։ Հետո մի ուրիշ բան։ Ու էդպես էլ մինչև վերջ չլսեցի։ Գուցե այդպես ավելի լավ էր։ Ինչ ուզում էի, արդեն լսել էի։
Ու հիմա էս կույրը պիտի գար, իմ տանը քներ։
– Կարող եմ նրան բոուլինգ խաղալու տանել,- ասացի կնոջս։ Նա լվացարանակոնքի մոտ կարտոֆիլ էր մաքրում։ Ձեռքի դանակը ցած դրեց ու շրջվեց իմ կողմ։
– Եթե ինձ սիրում ես,- ասաց նա,- հանուն ինձ ամեն ինչ կանես։ Եթե չես սիրում, բարի։ Բայց եթե քո ընկերը մեզ այցի գար, ցանկացած ընկեր, էնպես կանեի, որ իրեն ազատ զգար,- խոհանոցի սրբիչով մաքրեց ձեռքերը։
– Ես ոչ մի կույր ընկեր չունեմ,- ասացի։
– Դու ոչ մի ընկեր չունես, էդքան բան,- ասաց նա,- բացի այդ, կինը նոր է մահացել, գրողը տանի։ Գլուխդ չի՞ մտնում։ Մարդը կնոջն է կորցրել։
Չպատասխանեցի։ Մի երկու բան պատմել էր էդ կույրի կնոջ մասին։ Նրա անունը Բյուլա էր։ Բյու՛լա։ Իսկը սևամորթի անուն է։
– Դրա կինը նե՞գր էր,- հարցրի։
– Գի՞ժ ես,- ասաց կինս,- խելքդ թռցրե՞լ ես, ինչ է,- մի կարտոֆիլ վերցրեց։ Տեսա, թե ոնց ձեռքից ընկավ, խփվեց գետնին ու գլորվեց սալօջախի տակ,- քեզ ի՞նչ է եղել, խմա՞ծ ես։
– Ուղղակի հարցնում էի,- ասացի։
Էդ լսելուց հետո կինս էնքան շատ մանրամասներով գլուխս լցրեց, քան ինձ հետաքրքրում էր։ Խմիչքս թարմացրի, հարմար տեղավորվեցի խոհանոցի սեղանի մոտ ու նայեցի, թե ինչպես են պատմության տարբեր հատվածներ միահյուսվում իրար։
Բյուլան աշխատանքի էր անցել էդ կույրի մոտ հենց այն նույն ամառ, երբ կինս հեռացել էր աշխատանքից։ Շուտով նրանք եկեղեցում պսակադրվում են։ Փոքր հարսանիք էր (դե, ո՞վ կուզեր նման հարսանիք գնալ), միայն երկուսով, հա, ու քահանան՝ կնոջ հետ։ Ինչ որ է, ամուսնացան եկեղեցում։ Կույրի խոսքերով Բյուլան էր այդպես ցանկացել, որը հավանաբար դեռ այդ ժամանակից գեղձերի քաղցկեղ ուներ։ Ութ տարի իրարից անբաժան էին (անբաժան՝ կնոջս խոսքերով), սակայն Բյուլայի առողջական վիճակը կտրուկ վատթարանում է։ Երբ նա մահացավ Սիեթլի հիվանդանոցում, կույրը նստել էր նրա կողքին ու ամուր բռնել ձեռքը։ Նրանք ամուսնացան, ապրեցին, աշխատեցին իրար հետ, քնեցին միևնույն անկողնում, անշուշտ սիրով զբաղվեցին, իսկ հետո էդ կույր մարդը ստիպված էր հողին հանձնել նրան։ Ու էս ամենը առանց էդ անիծյալ կնոջ դեմքը տեսնելու։ Չէ, էսքանը հասկանալը ուժերիցս վեր էր։ Այս ամենը լսելով՝ մի քիչ խղճացի էդ կույրին։ Բայց հաջորդ պահին Բյուլայի մասին էի մտածում, թե ինչ խղճուկ կյանք է ունեցել։ Միայն պատկերացրեք՝ ինչ կզգա կինը՝ երբեք չիմանալով, թե ինչպիսին է իր սիրելիի աչքերով։ Կին, որն ամեն օրն ապրում է՝ առանց սիրելիից գեթ մի փոքրիկ հաճոյախոսություն լսելու։ Կին, որի ամուսինը երբեք չի կարդա դեմքի արտահայտությունը, լինի դա թախիծ, թե ուրախություն։ Կին, որը կարող է շրջել տնով մեկ՝ շպարով կամ առանց, ամուսնու համար մեկ է։ Ցանկության դեպքում կարող էր մի աչքը կանաչ ներկել, քթօղ դակել, մանուշակագույն կոշիկների հետ դեղին շալվար հագնել, ի՞նչ տարբերություն։ Իսկ երբ արդեն մահվան շեմին էր՝ կույր ամուսինը ձեռքը ամուր սեղմած՝ կույր աչքերից արցունքներ հոսելիս, նրա վերջին միտքը հավանաբար այն է եղել, որ իր սիրելին այդպես էլ չիմացավ, թե ինչ տեսք ուներ, իսկ ինքն արդեն մի ոտքով գերեզմանում էր։ Ռոբերտին մի չնչին ապահովագրավճար բաժին հասավ ու քսան մեքսիկական պեսոյի կեսը։ Իսկ մյուս կեսը Բյուլայի հետ թաղեցին։ Ինչ պաթետիկ է։
Ժամանակն էր։ Կինս գնաց կայարան՝ նրան բերելու։ Ինձ այլ բան չէր մնում, քան սպասելը, ու ո՞վ էր դրա մեղավորը, իհարկե, էդ կույրը։ Հեռուստացույցի առջև նստած՝ խմում էի, երբ մեքենայի ձայն լսեցի։ Բազմոցից վեր ցատկեցի ու բաժակը ձեռքիս մոտեցա պատուհանին։
Տեսա, թե ոնց էր կինս ծիծաղելով կայանում մեքենան։ Քիչ անց դուրս եկավ մեքենայից, դուռը փակեց։ Դեռ ժպտում էր։ Դե երանի ինձ։ Մեքենայի մյուս կողմից մոտեցավ էդ կույրին, որն արդեն դուրս էր գալիս։ Էդ կույրը, ուշադրություն, խիտ մորուքով էր։ Մորուք կույրի դեմքին։ Կարծում եմ, չափից դուրս է։ Նա ձգվեց դեպի հետևի նստատեղը ու դուրս քաշեց ճամպրուկը։ Կինս բռնեց ձեռքը, փակեց մեքենայի դուռն ու անդադար խոսելով՝ ուղեկցեց դեպի սանդղամուտք։ Անջատեցի հեռուստացույցը։ Կիսատ խմիչքս քաշեցի գլուխս, բաժակը ողողեցի, ձեռքերս չորացրի։ Այնուհետև գնացի դռան մոտ։
Կինս ասաց․
– Ծանոթացիր, Ռոբերտն է։ Ռոբե՛րտ, ամուսինս է։ Նրա մասին ամեն ինչ պատմել եմ,- լայն ժպիտը դեմքին՝ կախվել էր էդ կույրի վերարկուի թևքից։
Կույրը ցած դրեց ճամպրուկն ու ձեռքը վեր պարզեց։
Բռնեցի ձեռքը։ Ուժեղ սեղմեց, մի պահ պահեց, ապա բաց թողեց։
– Զգացողություն է, ասես արդեն հանդիպել ենք,- թնդաց նրա ձայնը։
– Նմանապես,- ասացի։ Չգիտեի ուրիշ ինչ ասել։ Հետո ավելացրի,- բարով եք եկել, Ձեր մասին շատ եմ լսել։
Մուտքից տեղափոխվեցինք հյուրասենյակ։ Կինս թևանցուկ ուղեկցում էր նրան։ Կույրը մյուս ձեռքով ճամպրուկն էր տանում։ Կինս հուշումներ էր անում․ «Քեզնից ձախ, Ռոբե՛րտ, այ էդպես, զգու՛յշ, աթոռ է։ Ահա՛, էստեղ նստիր։ Սա բազմոցն է։ Ընդամենը երկու շաբաթ առաջ ենք գնել»։
Ուզում էի հին բազմոցից խոսք բացել։ Ինձ դուր էր գալիս մեր հին բազմոցը։ Բայց բան էլ չասացի։ Հետո մտածում էի թեթև զրույցի բռնվել հետը, դեսից-դենից խոսել, էն մասին, թե Հուդզոնի երկայնքով ինչ գեղատեսիլ ճանապարհ է ձգվում, և որ Նյու Յորք գնալիս պետք է գնացքի աջ կողմում նստել, իսկ Նյու Յորքից վերադառնալիս՝ ձախ կողմում։
– Ուղևորությունը լա՞վ անցավ,- ի վերջո ասացի,- իմիջիայլոց, գնացքի ո՞ր կողմում էիք նստել։
– Էդ ի՞նչ հարց է,- ասաց կինս,- որ կողմում, ի՞նչ կարևոր է, թե որ կողմում։
– Ուղղակի հարցրի։
– Աջ կողմում,- ասաց կույրը,- արդեն քառասուն տարի կլինի, գնացք չէի նստել։ Փոքր տարիքում ծնողներիս հետ եմ նստել։ Ահագին ժամանակ է անցել։ Գրեթե մոռացել էի՝ ինչ բան է։ Իսկ հիմա մորուքս ճերմակել է։ Համենայնդեպս, ինձ էդպես են ասել,- այնուհետև կնոջս հարցրեց,- վայելուչ տեսք ունե՞մ, թանկագի՛նս։
– Տեսքդ վայելուչ է, Ռոբե՛րտ,- ասաց կինս,- Ռոբե՛րտ, էնքան ուրախ եմ քեզ տեսնել։
Կինս վերջապես աչքը կտրեց էդ կույրից ու նայեց ինձ։ Վախենամ, տեսածն աչքին հաճելի չէր։ Ուսերս թոթվեցի։
Երբեք չեմ տեսել կամ անձնապես չեմ ճանաչել մեկին, որ կույր էր։ Էդ կույրը քառասունն անց էր, փարթամ մարմնով, ճաղատ գլխով, կախ ընկած ուսերով, ասես ծանր բեռ էր քարշ տալիս։ Հագին լայնոտ դարչնագույն շալվար էր, դարչնագույն կոշիկներ, բաց դարչնագույն վերնաշապիկ, փողկապ ու սպորտային վերարկու։ Ոճ եմ ասել։ Ու էսքանին գումարած՝ խիտ մորուքը։ Բայց նա ձեռնափայտով չէր, ոչ էլ մուգ ակնոցով։ Միշտ կարծել եմ, թե կույրերի համար մուգ ակնոցը պարտադիր է։ Անկեղծ ասած, ակնոցը չէր խանգարի։ Առաջին հայացքից աչքերն այնպիսին էին, ինչպես բոլորինը, բայց մոտիկից նայելիս տարբերությունը նկատելի էր։ Ծիածանաթաղանթը սովորականից ավելի սպիտակ էր, էդ մեկ, իսկ բիբերը, թվում էր, պտտվում էին, իսկ ինքը բանից անտեղյակ էր կամ չէր կարողանում կանգնեցնել։ Զարհուրելի էր։ Մինչ պլշած նայում էի դեմքին, նկատեցի, որ ձախ բիբը քթին էր մոտենում, մինչդեռ մյուսը ջանում էր մնալ նույն տեղում։ Բայց առայժմ միայն ջանում էր, որովհետև էդ բիբը թափառում էր՝ առանց նրա իմացության կամ ցանկության։
– Եկեք, ես Ձեզ խմելու բան հյուրասիրեմ։ Ի՞նչ կկամենաք։ Ամեն ինչից մի քիչ ունենք։ Սիրում ենք խմիչքներ հավաքել։
– Իմը սկոտչն է, եղբա՛յր,- բավականին արագ պատասխանեց նա։
– Հա, դե իհարկե, էդպես էլ գիտեի,- ասացի։ «Եղբայր»։
Մատներով շոշափեց ճամպրուկը, որ դրված էր բազմոցի մոտ։ Փորձում էր կողմնորոշվել նոր տարածության մեջ։ Նրան մեղադրելու չէր։
– Ճամպրուկդ կբարձրացնեմ քո սենյակ,- ասաց կինս։
– Չէ, կարիք չկա,- բարձրաձայն ասաց կույրը,- հետս կբարձրացնեմ։
– Սկոտչի հետ ջուր խառնե՞մ,- հարցրի։
– Քիչ։
– Էդպես էլ գիտեի։
– Շատ քիչ: Էդ հարցում իռլանդացի դերասան Բարրի Ֆիցջերալդի նման եմ։ Ֆիցջերալդն ասում էր․ «Եթե ջուր եմ խմում, ուրեմն միայն ջուր, եթե վիսկի եմ խմում, ուրեմն միայն վիսկի»։
Կինս ծիծաղեց։ Կույրը ձեռքը դրեց մորուքի տակ, դանդաղ քաշեց վերև ու բաց թողեց։
Մեր խմիչքը պատրաստ էր։ Երեք մեծ բաժակ սկոտչ՝ ջուրը քիչ։ Հարմար տեղավորվեցինք ու զրույցի բռնվեցինք։ Թեման Ռոբերտի ուղևորություններն էին՝ Ուեսթ Քոսթից Կոնեկտիկուտ երկար թռիչքը, հետո Կոնեկտիկուտից գնացքով ուղևորությունը դեպի մեր տուն։ Էս մեկի պատվին մի բաժակ էլ խմեցինք։
Հիշեցի, որ մի տեղ կարդացել էի, թե իբր կույրերը չեն ծխում՝ հիմնավորելով, թե չեն տեսնում իրենց բերանից արձակած ծուխը։ Շատ բան չգիտեի կույր մարդկանց մասին, թերևս միայն այդքանը։ Բայց էս կույրը ծխում էր։ Մինչև ֆիլտրը ծխում էր, հետո՝ հաջորդը վառում։ Մոխրամանը լցրել էր։ Կինս դատարկեց։
Նստեցինք սեղանի շուրջ, բայց նախքան ընթրելը մի բաժակ էլ խմեցինք։ Կինս Ռոբերտի ափսեի մեջ ուտելիք լցրեց․ մի կտոր սթեյք, կարտոֆիլով ջեռեփուկ, կանաչ ոլոռ։ Հացին կարագ քսեցի ու ասացի․
– Վերցրեք, կարագ ու հաց է։
Մի կում խմեցի ու ավելացրի․
– Իսկ հիմա եկեք, աղոթենք,- կույրը գլուխը խոնարհեց։ Կինս շվարած ինձ նայեց,- աղոթենք, որ հեռախոսը չզանգի, ու ուտելիքը չսառչի։
Անցանք ուտելու գործին։ Սեղանին ինչ կար, լցրինք փորներս։ Այնպես էինք ուտում, ասես աշխարհի վերջն էր։ Չէինք խոսում։ Ուտում էինք։ Խժռում էինք։ Սեղանը սրբում էինք։ Կենտրոնացել էինք միայն ուտելու վրա։ Կույրն իր ափսեի մեջ կոկիկ տեղաբաշխել էր ուտելիքը, այնպես, որ հստակ գիտեր՝ ինչը որտեղ էր։ Հիացած նայում էի, թե ոնց էր դանակ-պատառաքաղով մսից օգտվում։ Միսը երկու մասի բաժանեց, պատառաքաղով վերցրեց ու դրեց բերանը, հետո անցավ կարտոֆիլով ջեռեփուկին, հետո կանաչ ոլոռին, այնուհետև կարագով հացից մի կտոր պոկեց ու կերավ։ Իսկ էդ ամենի վրայից կաթ խմեց։ Երբեմն մատներով էր ուտում ու, կարծես, չէր էլ նեղվում։
Ողջ ուտելիքի վերջը տվեցինք՝ ներառյալ ելակով տորթի կեսը։ Մի քանի րոպե շշմած նստել էինք։ Դեմքներիցս քրտինք էր հոսում։ Վերջապես վեր կացանք տեղներիցս՝ կեղտոտ ափսեները թողնելով սեղանին։ Ոչ էլ հետ նայեցինք։ Մեզ նետեցինք հյուրասենյակ և նստեցինք մեր հին տեղերում՝ Ռոբերտն ու կինս բազմոցին, ես՝ մեծ աթոռին։ Եվս երկու-երեք բաժակ խմեցինք, մինչ նրանք կարևոր բաներից էին խոսում, էն, թե էդ տասը տարիների ընթացքում ինչերի միջով էին անցել։ Ես հիմնականում լսողի դերում էի։ Տեղ-տեղ ինձ մեջ էի գցում։ Չէի ուզում, որ էդ կույրը մտածեր, թե սենյակում չեմ, կամ կինս մտածեր, թե ինձ լքված եմ զգում։ Պատմում էին, թե էդ տասը տարիներին ինչեր էին կատարվել իրենց հետ։ Իրենց հետ։ Զուր էի սպասում, թե կնոջս քաղցր շուրթերից անունս կլսեմ, կամ նման մի բան՝ «Իսկ հետո հայտնվեց իմ սիրելի ամուսինը»։ Սակայն ոչինչ չասաց։ Ավելի շատ Ռոբերտից էին խոսում։ Կարելի էր ենթադրել, թե Ռոբերտն ամեն ինչ կարողանում էր, կույրի ձեռքից ամեն ինչ գալիս էր։ Վերջին տարիներին ինքն ու կինը «Էմվեյ» ապրանքանիշի մասնաճյուղ էին բացել, ու ոնց հասկացա, դրանով էին ապրուստի միջոց հայթայթում։ Կույրը նաև ռադիոսիրող էր։ Բարձրաձայն պատմում էր երիտասարդ ռադիոսիրողների հետ ունեցած զրույցների մասին։ Նրանք զանգում էին Գուամից, Ֆիլիպիններից, Ալյասկայից, անգամ Տահիտիից։ Ասում էր, որ բազմաթիվ ընկերներ ունի այդ վայրերում, և որ կինս ցանկության դեպքում կարող է այցելել։ Ժամանակ առ ժամանակ կույր դեմքը թեքում էր իմ կողմ, ձեռքը դնում մորուքի տակ ու ինչ-որ բան հարցնում․ «Որքա՞ն ժամանակ է ներկայիս գործին ես»՝ «Երեք տարի», «Դուրդ գալի՞ս է»՝ «Չէ՛», «Մտադիր ես նույն տեղու՞մ մնալ»՝ «Այլընտրանք կա՞»։
Ի վերջո, երբ մտածեցի, թե էդ կույրն արդեն ուժասպառ է, վեր կացա ու միացրի հեռուստացույցը։
Կինս փրփրած ինձ նայեց։ Ուր որ է, ջղայնությունից կպայթեր։ Հետո նայեց կույր մարդուն ու ասաց․
– Ռոբե՛րտ, տանը հեռուստացույց ունե՞ս։
– Թանկագի՛նս, ես երկու հեռուստացույց ունեմ։ Մեկը գունավոր, մյուսը սև ու սպիտակ, հնուց մնացած բան է։ Զավեշտը գիտե՞ս՝ որն է, երբ միացնում եմ, իսկ դա հաճախ է լինում, միշտ գունավորն եմ միացնում։ Ծիծաղելի է, չէ՞։
Չգիտեի ինչ պատասխանել։ Բան էլ չկար ասելու։ Լուրերին էի հետևում ու փորձում էի լսել, թե մեկնաբանն ինչ էր ասում։
– Սա գունավոր հեռուստացույց է,- ասաց կույրը,- մի՛ հարցրեք, ինքս էլ չգիտեմ՝ ոնց է ստացվում։
– Վերջերս ենք գնել,- ասացի։
Կույրը խմիչքից մի կում արեց, բարձրացրեց մորուքը, հոտոտեց ու նորից բաց թողեց։ Փոքր-ինչ առաջ ձգվեց, մոխրամանը դրեց սուրճի սեղանին, հետո կրակայրիչը մոտեցրեց սիգարետին։ Դարձյալ հենվեց բազմոցին ու ոտքը ոտքին գցեց։
Կինս ձեռքը դրեց բերանին ու սկսեց հորանջել։ Այնուհետև ճմլկոտեց ու ասաց․
– Բարձրանամ, խալաթս հագնեմ։ Բայց երևի շորերս էլ փոխեմ։ Ռոբե՛րտ, դու հարմար տեղավորվիր։
– Ինձ հարմար է,- ասաց կույրը։
– Ուզում եմ՝ քեզ ազատ զգաս էս տանը։
– Ես ինձ ազատ եմ զգում։
Նրա գնալուց հետո ես և կույրը եղանակի տեսությունը լսեցինք, այնուհետև՝ սպորտային նորությունները։ Կինս այնքան երկար մնաց վերևում, որ արդեն չէի հավատում, թե երբևէ հետ կգա։ Մտածում էի, գուցե պառկել է։ Երազում էի, թե երբ է իջնելու աստիճաններով։ Կույր մարդու հետ մնալու ցանկություն չունեի։ Նրան նորից խմելու բան առաջարկեցի։ Հաճույքով համաձայնեց։ Ապա հարցրի․
– Հետս կանեփ կծխե՞ս,- ասացի, որ հենց նոր եմ փաթաթել, բայց իրականում նոր էի պատրաստվում։
– Քեզ հետ կծխեմ։
– Ընտիր որոշում է, ճիշտն էլ դու կանես։
Վերցրի մեր խմիչքներն ու նրա հետ նստեցի բազմոցին։ Հետո երկու մեծ գլանակ փաթաթեցի։ Մեկը վառեցի ու դրեցի մատների արանքում։ Վերցրեց ու ծխեց։
– Ինչքան կարող ես երկար պահիր ծուխը,- ասացի․ երևում էր, առաջին անգամն էր։
Կինս վերադարձավ՝ հագին վարդագույն խալաթն ու վարդագույն հողաթափերը։
– Էս ի՞նչ հոտ է,- հարցրեց նա։
– Որոշեցինք կանաբիս ծխել,- ասացի։
Կինս խոժոռ հայացքով ինձ նայեց։ Հետո շրջվեց դեպի կույրն ու ասաց․
– Ռոբե՛րտ, չգիտեի, որ ծխում ես։
– Արդեն ծխում եմ, թանկագի՛նս, ամեն ինչ առաջին անգամ է լինում։ Բայց դեռ բան չեմ զգում։
– Թեթև, թույլ բան է,- ասացի,- էս կանեփից վատ չես զգա։
– Բայց բոլորովին բան չեմ զգում, եղբա՛յր,- ասաց նա ու ծիծաղեց։
Կինս նստեց իմ ու կույր մարդու մեջտեղում։ Գլանակը նրան տվեցի։ Վերցրեց, ծխեց, ապա հետ փոխանցեց։
– Սա ո՞նց է ազդում,- հարցրեց նա,- իզուր ծխեցի, հազիվ եմ աչքերս բաց պահում։ Ընթրիքն ինձ հալից գցեց։ Պետք չէր էդքան ուտել։
– Հաստատ ելակով տորթն է մեղավոր,- ասաց կույրն ու իր բարձր ձայնով հռհռաց։ Ապա գլուխը թափահարեց։
– Ելակով տորթից մնացել է,- ասացի։
– Ռոբե՛րտ, կուզե՞ս մի կտոր,- հարցրեց կինս։
– Քիչ հետո կարելի է։
Հեռուստացույց էինք նայում։ Կինս նորից հորանջեց ու ասաց․
– Անկողինդ պատրաստ է, Ռոբե՛րտ, երբ ուզես, կարող ես պառկել։ Գիտեմ, երկար օր ես ունեցել։ Հենց որ ցանկանաս քնել, ասա,- թևից քաշեց,- Ռոբե՞րտ։
Իրար եկավ ու ասաց․
– Օրս իսկապես հիանալի անցավ։ Սա մագնիտոֆոն է, չէ՞։
Գլանակը դրեցի մատների արանքում։ Քաշեց, ծուխը պահեց, հետո փչեց։ Ասես ինը տարեկանից էդ գործին էր։
– Շնորհակալ եմ, եղբա՛յր, բայց երևի թե հերիք է, ոնց որ սկսում եմ զգալ,- վառած գլանակը կնոջս մեկնեց։
– Ես նույնպես,- ասաց նա,- բավ է,- վերցրեց գլանակն ու ինձ տվեց,- որ թողնեք, այ էսպես կնստեմ ձեր մեջտեղում ու կքնեմ, տղանե՛ր։ Բայց եթե խանգարում եմ, ասեք, լա՞վ։ Եթե որևէ մեկիդ խանգարում եմ, էդպես էլ ասեք։ Թե չէ, էնքան կնստեմ, մինչև որոշեք քնել,- հետո ավելացրեց,- անկողինդ պատրաստ է, Ռոբե՛րտ։ Սենյակդ վերևում է՝ անմիջապես մեր սենյակի մոտ։ Հենց ուզես պառկել, կուղեկցենք։ Տղանե՛ր, արթնացրեք ինձ, հենց աչքս կպչի։
Սա ասելուց հետո աչքերը փակեց ու քնեց։
Լուրերի հաղորդումն ավարտվեց։ Վեր կացա, փոխեցի ալիքը, հետո նորից նստեցի բազմոցին։ Երանի կինս էդպես չանջատվեր։ Գլուխը դրել էր բազմոցի թիկնակին՝ բերանը բաց։ Երբ դիրքը փոխեց, խալաթն այնպես սահեց ոտքից, որ հյութեղ ազդրը բացվեց։ Ձգվեցի, որ փակեմ, ու էդ պահին նայեցի կույր մարդուն։ Գրողը տանի։ Խալաթը նորից հետ քաշեցի։
– Հենց ելակով տորթ ուզես, ձայն հանիր,- ասացի։
– Եղավ։
– Չե՞ս հոգնել, կուզե՞ս սենյակ ուղեկցեմ։ Քունդ չի՞ տանում։
– Դեռ չէ,- ասաց նա,- մինչև քնելդ կնստեմ քեզ հետ, եղբա՛յր, եթե դեմ չես։ Մեզ խոսելու հերթ չհասավ։ Հասկանու՞մ ես՝ ինչ նկատի ունեմ։ Ինձ թվում է, ես ու կինդ մենաշնորհել էինք երեկոն,- վերցրեց սիգարետն ու կրակայրիչը։
– Խնդիր չկա,- ասացի,- հաճելի է, երբ հետդ մեկը կա։
Կարծում եմ, իսկապես հաճելի էր։ Ամեն գիշեր կանեփ էի ծխում ու մեն-մենակ նստում, մինչև քունը վրա հասներ։ Ես ու կինս հազվադեպ էինք միասին անկողին մտնում։ Երբ պառկում էի քնելու, տարբեր երազներ էի տեսնում։ Երբեմն քնից զարթնում էի՝ տեսնելով, որ սիրտս խելագարի պես է զարկում։
Հեռուստացույցով եկեղեցիների ու Միջնադարի մասին ինչ-որ հաղորդում էր։ Անիմաստ հեռուստաշոու։ Ուզում էի ուրիշ բան նայել։ Ալիքները փոխեցի։ Բայց ոչ մի կարգին բան չկար։ Նորից նույն ալիքը միացրի ու ներողություն խնդրեցի։
– Եղբա՛յր, ամեն ինչ կարգին է, իմ մասին մի՛ մտածիր,- ասաց նա,- ինչ ուզում ես, էն էլ նայիր, խնդիր չկա։ Միշտ ինչ-որ բան եմ սովորում։ Սովորելը երբեք չի վերջանում։ Ոչ մի վնաս չի լինի, որ էսօր էլ մի նոր բան սովորեմ։ Ականջ էլ հո ունեմ։
Որոշ ժամանակ լուռ էինք։ Մարմինն առաջ էր ձգել, գլուխն իմ կողմ թեքել՝ աջ ականջը հեռուստացույցի կողմ պահած։ Շփոթեցնող էր։ Մերթընդմերթ կոպերը փակվում էին, հետո վայրկենապես բացվում։ Մերթընդմերթ մատները տանում էր մորուքի տակ, քաշում, ասես լսածի մասին էր մտորում։
Հեռուստացույցով կմախքի ու սատանայի շորեր հագած տղամարդիկ հարձակվում ու տանջահարում էին վանականի շորեր հագած մի խումբ տղամարդկանց։ Սատանայի հագուստով տղամարդիկ նաև դիմակներ, պոզեր ու երկար պոչեր ունեին։ Էդ ցուցամոլությունը շքերթի մի մասն էր։ Անգլիացի մեկնաբանն ասում էր, որ Իսպանիայում տարին մեկ անգամ նման երթեր են կազմակերպվում։ Փորձեցի կույր մարդուն բացատրել, թե ինչ էր կատարվում։
– Կմախքնե՞ր, գիտեմ, թե ինչ է կմախքը,- ասաց նա ու գլխով արեց։
Հեռուստացույցով ինչ-որ տաճար էին ցույց տալիս։ Այնուհետև ուրիշը հայտնվեց, որը տարբեր կողմերից ցուցադրեցին՝ երկար ու դանդաղ։ Վերջապես էկրանին երևաց Փարիզի հայտնի տաճարը՝ իր արկբուտաններով ու վեր խոյացող սայրաձողերով։ Այնուհետև ցույց տվեցին երկնակամար ձգվող տաճարի ամբողջական պատկերը։
Երբեմն անգլիացի մեկնաբանը լռում էր, և էկրանին միայն տաճարն էր երևում կամ գյուղական տարածքները՝ դաշտերով ու եզնարած մարդկանցով։ Հնարավորինս զսպեցի ինձ։ Բայց հետո զգացի, որ մի բան պիտի ասեմ․
– Հիմա տաճարի արտաքին մասն են ցույց տալիս, գարգոլները՝ հրեշների կերպարանքով փոքրիկ արձանները։ Հիմա, եթե չեմ սխալվում, Իտալիան է։ Հա, Իտալիան է։ Էս եկեղեցու պատին նկարներ կան։
– Որմնանկարնե՞ր են, եղբա՛յր,- հարցրեց, այնուհետև խմիչքից մի կում արեց։
Բաժակս վերցրի, բայց դատարկ էր։ Փորձեցի հիշել քիչ առաջ լսածս․
– Հարցնում ես, որմնանկարնե՞ր են, լավ հարց է։ Չգիտեմ։
Այժմ Լիսաբոնի տաճարն էին ցույց տալիս։ Պորտուգալական տաճարն այնքան էլ չէր տարբերվում ֆրանսիական ու իտալական տաճարներից։ Բայց որոշ նրբերանգներ կային, հիմնականում ներքին տեսքի հետ կապված։ Հանկարծ մի միտք ծագեց․
– Մի միտք ծագեց գլխումս։ Գիտե՞ս՝ ինչ բան է տաճարը, ինչ տեսք ունի։ Հասկանու՞մ ես՝ ինչ եմ ուզում ասել։ Երբ լսում ես տաճար բառը, ինչ-որ պատկերացում ունե՞ս, մտքիդ ի՞նչ է գալիս։ Կամ ի՞նչ տարբերություն կա տաճարի ու բապտիստական եկեղեցու միջև։
Թողեց, որ ծուխը դանդաղ դուրս գա բերանից․
– Գիտեմ, որ հարյուրավոր տարիներ են պահանջվում կառուցելու համար,- ասաց նա,- քիչ առաջ մեկնաբանն ասաց։ Գիտեմ, որ մի ընտանիքից տարբեր սերունդներ մասնակցում են միևնույն տաճարի կառուցմանը։ Դա էլ նոր լսեցի։ Մարդիկ ողջ կյանքում կառուցում են, բայց էնքան չեն ապրում, որ ավարտուն տեսնեն։ Էդ առումով մեզանից բոլորովին չեն տարբերվում, ճիշտ չե՞մ, եղբա՛յր։
Ծիծաղեց։ Հետո կոպերը կրկին փակվեցին։ Գլուխն օրորվում էր։ Կարծես, ննջում էր։ Երևի իրեն Պորտուգալիայում էր պատկերացնում։ Իսկ էդ պահին ուրիշ տաճար էին ցույց տալիս։ Էդ մեկը Գերմանիայում էր։ Անգլիացին դարձյալ տաղտկալի ձայնով շարունակեց խոսել։
– Տաճարները…,- տեղը նստեց ու սկսեց գլուխը հետ ու առաջ շարժել,- եթե ուզում ես ճիշտն իմանալ, եղբա՛յր, դրանից ավել բան չգիտեմ։ Ինչ գիտեի, ասացի։ Դա էլ քիչ առաջ լսեցի։ Բայց միգուցե դու՞ ինձ օգնես: Երանի նկարագրեիր, թե ինչ է տաճարը: Շատ կուզեի, որովհետև լավ չեմ պատկերացնում։
Երկար նայեցի տաճարին, որն էդ պահին էկրանին էր։ Չգիտեի ինչից սկսել։ Բայց ենթադրենք՝ կյանքս դրանից էր կախված, ենթադրենք՝ մի մոլագար սպառնում էր սպանել ինձ, եթե չնկարագրեի։
Նորից նայեցի տաճարին, այնքան, մինչև որ քաղաքի պատկերը հայտնվեց։ Անօգուտ էր։
– Նախ և առաջ, տաճարները շատ բարձր են,- նայեցի շուրջս՝ հուշումներ գտնելու,- շատ-շատ բարձր։ Երկնքին են հասնում։ Էնքան մեծ են, որ որոշներին հենարաններ են հարկավոր, որ կանգուն մնան։ Էդ հենարաններին որմնահեց են անվանում։ Ինչ-որ չափով ուղեկամուրջ են հիշեցնում։ Երևի ոչ էլ ուղեկամուրջը գիտես։ Տաճարների ճակատային մասում երբեմն սատանաներ կամ նման բաներ են քանդակում, երբեմն լորդեր ու լեդիներ։ Չհարցնես՝ ինչու։
Դադարեց գլուխը հետ ու առաջ շարժել, ձգվեց դեպի բազմոցի ծայրը։ Մինչ լսում էր ինձ, մատներով մորուքի հետ էր խաղում։ Ասածիցս բան չէր հասկանում, վստահ եմ։ Բայց սպասում էր, որ շարունակեմ։ Գլխով արեց, ասես քաջալերում էր ինձ։ Մտածում էի, թե ուրիշ ինչ կարելի էր ասել։
– Իսկապես շատ մեծ են,- ասացի,- հսկայական են։ Կառուցված են քարից, երբեմն նաև մարմարից։ Վաղ ժամանակներում տաճարներ էին կառուցում, որպեսզի Աստծուն մոտ լինեն։ Հին օրերում Աստված բոլորի կյանքում կարևոր տեղ է ունեցել։ Դժվար չէ ենթադրել՝ տեսնելով, թե ինչպես են տաճարներ կառուցել։ Կներես, բայց, երևում է, սրանից ավել բան չեմ կարող ասել։ Էնքան էլ լավ չի ստացվում։
– Բան չկա, եղբա՛յր,- ասաց կույրը:- Է՛յ, լսիր, մի բան հարցնեմ, հուսամ՝ դեմ չես լինի։ Պարզ բան է, ասա հա կամ չէ։ Պարզապես հետաքրքրեց, նեղանալ չկա։ Ես քո հյուրն եմ, բայց թույլ տուր հարցնել, հավատք ունե՞ս։ Ոչի՞նչ, որ հարցնում եմ։
Գլխով բացասական նշան արեցի։ Չնայած, ո՞նց տեսներ։ Կույր մարդու համար մեկ է, գլխով կանես, թե աչքով։
– Կարծում եմ, չեմ հավատում Աստծուն։ Ոչ մի բանի չեմ հավատում։ Երբեմն ամեն ինչ շատ բարդ է։ Հասկանու՞մ ես՝ ինչ եմ ասում։
– Իհարկե, հասկանում եմ,- ասաց նա։
– Լավ է։
Անգլիացին դեռ շարունակում էր։ Կինս քնի մեջ հոգոց հանեց։ Խորը շունչ քաշեց ու էլի քնեց։
– Դու ինձ ներիր,- ասացի,- բայց չեմ կարող բացատրել, թե տաճարն ինչ տեսք ունի։ Իմ ուժերից վեր է։ Ավելին չեմ կարող։
Գլուխը ցած, մեջքը ուղիղ՝ ինձ էր լսում։
– Իրականում տաճարներն ինձ համար մեծ նշանակություն չունեն։ Ոչինչ են։ Տաճարներ։ Ուշ երեկոյան հեռուստացույցով նայելու համար են։ Ահա՛, թե ինչ են,- ասացի։
Էդտեղ կույրը կոկորդը մաքրեց։ Հետևի գրպանից ինչ-որ բան հանեց։ Թաշկինակն էր։ Այնուհետև ասաց․
– Հասկանում եմ, եղբա՛յր, բան չկա։ Պատահում է։ Մի՛ մտածիր,- ապա ավելացրեց,- է՛յ, լսիր, մի խնդրանք ունեմ։ Հաստ թուղթ ու գրիչ կբերե՞ս։ Բան եմ մտածել: Միասին տաճար ենք նկարելու։ Մեզ հաստ թուղթ ու մի գրիչ է հարկավոր։ Դե, եղբա՛յր, բե՛ր:
Բարձրացա սենյակ։ Ոտքերիս մեջ ուժ չկար։ Կարծես նոր էի վազել։ Կնոջս սենյակում փնտրեցի։ Նրա սեղանի արկղից մի գրիչ գտա։ Հետո փորձում էի հասկանալ, թե որտեղից գտնեմ նրա ուզած թուղթը։
Ներքևի հարկում՝ խոհանոցում, թղթից տոպրակ գտա, որի մեջ սոխի կճեպներ էին միայն։ Դատարկեցի, թափ տվեցի տոպրակն ու հետս տարա հյուրասենյակ։ Նստեցի հատակին՝ նրա ոտքերի մոտ։ Սեղանն ազատեցի, հարթեցրի տոպրակի ծալքերն ու փռեցի։ Կույրը վեր կացավ բազմոցից ու ինձ հետ նստեց։
Մատներով շոշափեց ողջ տոպրակը՝ կողքերը, անկյունները, անգամ ծայրերը։
– Էսպես, էսպես,- ասաց նա,- արի սկսենք։
Ձեռքը դրեց ձեռքիս, ձեռքումս՝ գրիչը:
– Սկսի՛ր, եղբա՛յր,- ասաց նա,- նկարիր ու կտեսնես, քեզ հետ հավասար կնկարեմ։ Ուղղակի արա էն, ինչ ասում եմ: Դե, գործի անցիր։
Ու ես սկսեցի։ Նախ մի քառակուսի նկարեցի, ասես տուն լիներ։ Կարծես, հենց մեր տունը լիներ։ Հետո տանիք նկարեցի, տանիքի երկու կողմերում՝ սայրաձողեր։ Հիմար բան։
– Հոյակապ է,- ասաց նա,- ընտիր։ Շատ լավ է ստացվում։ Մտքովդ երբեք չէր անցնի, որ հետդ նման բան կկատարվի, չէ՞, եղբա՛յր։ Դեհ, կյանքը տարօրինակ է, բոլորս գիտենք։ Շարունակի՛ր։ Հետ չմնաս։
Պատուհաններով կամարներ ավելացրի։ Արկբուտաններ։ Խոշոր դռներ։ Չէի ուզում կանգ առնել։ Հեռուստահաղորդումն ավարտվել էր։ Գրիչս վայր դրեցի, մատներս բացուխուփ արեցի։ Կույրը ձեռքերը սահեցրեց ողջ թղթի վրայով։ Մատների ծայրերով շոշափեց նկարը, ապա գլխով արեց ու ասաց.
– Լավ է ստացվում։
Նորից վերցրի գրիչը, ձեռքը դրեց ձեռքիս, ու շարունակեցինք։ Ես նկարիչ չեմ։ Բայց ուզում էի շարունակ նկարել։
Կինս բացեց աչքերը, նայեց մեզ ու նստեց բազմոցին՝ խալաթի փեշը բաց։
– Ի՞նչ եք անում: Ասե՛ք, տեսնեմ,- ասաց նա:
Չպատասխանեցի։
Կույրն ասաց.
– Տաճար ենք նկարում։ Ես և նա հենց հիմա էդ գործին ենք։ Ուժեղ սեղմի՛ր,- ասաց ինձ,- ա՛յ էդպես, լավ է: Հաստատ ստացվում է, եղբա՛յր: Ես զգում եմ։ Կարծում էիր՝ չես կարողանա, բայց կարողանում ես, չէ՞։ Խմորն արդեն թխվում է։ Մի րոպեից տես, թե ինչ է լինելու։ Ձեռքդ ո՞նց է։ Իսկ հիմա մարդիկ ավելացրու։ Էլ ինչ տաճար՝ առանց մարդկանց։
– Ի՞նչ է կատարվում, Ռոբե՛րտ, ի՞նչ եք անում, սա ի՞նչ է,- հարցրեց կինս:
– Ամեն ինչ կարգին է,- ասաց կնոջս,- իսկ հիմա փակի՛ր աչքերդ,- ասաց ինձ։
Փակեցի։ Արեցի այն, ինչ ասում էր։
– Փակեցի՞ր,- հարցրեց նա,- խարդախություն չանե՛ս:
– Փակել եմ։
– Ապրե՛ս: Կանգ չառնես,- ասաց նա,- շարունակիր նկարել։
Շարունակեցինք նկարել։ Նրա մատները համընթաց շարժվում էին մատներիս հետ: Երբեք նման բան չէր եղել ինձ հետ։
– Կարծում եմ՝ քեզ հաջողվեց։ Արդեն կարող ես նայել,- այնուհետև հարցրեց,- ի՞նչ կասես:
Բայց չէի ուզում աչքերս բացել։ Ուզում էի մի փոքր էլ այդպես մնալ. ես գտել էի այն, ինչ ինձ պետք էր:
– Ի՞նչ ես տեսնում,- հարցրեց նա։
Աչքերս դեռ փակ էին։ Ես իմ տան մեջ էի։ Հստակ գիտեի։ Բայց զգացողություն էր, թե բաց տարածության մեջ եմ։
– Արտակարգ բան է։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լիանա Հովհաննիսյանի
