ԿԱՐԵՆ ՍՎԱՍՅԱՆ | ՌՈՒՍԱՍՏԱՆԸ ԵՎ ԴԵՄՈԿՐԱՏԻԱՆ

Կարեն Սվասյանի այս հոդվածը հրապարակվել է շաֆֆհաուզենյան «Novalis» հանդեսի 1996թ. 2-րդ համարում, ապա թարգմանվել է ռուսերեն և հրապարակվել է «Независимая газета»-ում (19. 09. 2000) և «Новая Россия»-ում (2000/5):Անհնար է թերագնահատել այն նշանակությունը, որը Ռուսաստանը այսօր ունի միջազգային քաղաքականության մեջ, իսկ մեզ` հայերիս համար` մեր և մեր ժողովրդի ճակատագրում: Սակայն երկու հարյուր տարի ապրելով Ռուսաստանի հետ (իհարկե, հիմարն էլ կհասկանա, որ «հետ»-ը այստեղ մեղմասացություն է)` մենք այսօր ճանաչո՞ւմ ենք Ռուսաստանը, մենք գիտե՞նք, թե ի՞նչ բան է այն` իբրև մշակույթ, հոգևորություն և, տվյալ դեպքում, իբրև պետություն, որը այսօր ձգտում է (՞) ժողովրդավարության: Իբրև պետություն` այն ի՞նչ կարող է տալ աշխարհին և մեզ: Մեր մշակույթի մեջ միշտ խոսվել է ռուսական մշակույթի պետական արժեքի մասին, բայց ես չեմ հիշում մի դեպք, որ մերոնք խոսելիս լինեն ռուսական պետության մշակութաբանական արժեքի մասին. եթե մենք պետությունը ընդունում ենք իբրև մշակութաբանական երևույթ (այդպես էր կարծում, օրինակ, Յակոբ Բուրքհարդտը. եթե չեմ սխալվում` «Պետությունը իբրև արվեստի ստեղծագործություն» ձևակերպման կողքին նրան է պատկանում «Մշակույթը իբրև իշխանություն» սահմանումը, որը իր ժամանակակից կերպարանափոխություններով այսօր էլ ամենաակտուալներից է): Համենայն դեպս` Ռուսաց պետության մասին մտածելիս ես դժվարանում եմ պատկերացնել, թե որքանով են այդ մշակույթը և նրա ներկայացուցիչները այնտեղ սահմանել «կյանքի ոճը»: Ընդհակառակը, Ռուսաստանի և նրա այսօրվա մետամորֆոզների մասին մտածելիս ես միշտ հիշում եմ եվրոպականության (իրական, և ոչ թե այսօրվա ամերիկյան «զուգընկերուհու», ինչի մասին ցավով գրում է Կ. Սվասյանը) պետականակերտ երեք չափանիշները, որոնք նշում է Պոլ Վալերին 1919 թ. Գրված իր «Ոգու ճգնաժամ» հոդվածում. հունական Նուսը, հռոմեական Իրավունքը և քրիստոնեական Լոգոսը. այս «Երրորդության» միջին իպոստասը, ավաղ, Ռուսաստանը երբեք չի ապրել, ընդհակառակը, մենք պետք է խոստովանենք, որ Հռոմական իրավունքի փոխարեն (պինդարոսյան «Օրենքն է թագավորը ամենայնի» վսեմ սահմանման տարողությամբ) այդ պետությունը կազմավորել է թուրանա-թաթարական տիրականությունը` մնացյալ երկուսի գրեթե բոլոր դրսևորումները, սկսած կրոնից և վերջացրած հեգեմոնականության պատկերացումներով , ենթարկելով դրա ազդեցությանը:

Հակոբ Մովսես

(Մի մահախոսականի նախապատրաստություն)

Ինչպե՞ս կարող է լինել, շշնջում են Գոգոլի մի կատակերգության մեջ, որ մեր ատենակալի դեմքի ողջ ներքևի մասը ոչխարի է, այսպես ասած: Պատասխան. երբ հանգուցյալ մայրը ծննդաբերում էր` մի ոչխար է մոտեցել պատուհանին և սկսել է կամաց մայել: Ում այս մեկնաբանությունը կատակ կթվա` նա թող ատենակալող անձի դեմքի ներքևի մասի բացատրության ավելի լուրջ, գիտական բացատրություն ման գա: Ասես տիեզերքի առաջացման տասնյակ բարբաջանքները` «նախասկզբնական արգանակի» կամ «նախասկզբնական միգամածության» նման, միայն այն պատճառով ծիծաղելի չեն, որ ո՛չ թե կատակերգության ժանրին, այլ գիտական տեսությանն են պատկանում… Կատակը` կատակ, բայց անլուրջ բան կլիներ ամեն անգամ կատակից գլուխ պրծացնել պարզապես ծիծաղելով: Ուրիշ տարբերակ էլ է հնարավոր: Ծիծաղել-վերջացնել և մտածել: Այսինքն` սպասել, որ ծիծաղելու ծիծաղելին անցնի և դեմ-դիմաց հայտնվել նրա հետ, ինչը ծիծաղելու մեջ ծիծաղելու չէ: Ի՛նչ իմանաս, կարող է լինել, որ այդժամ բանը չսահմանափակվի ատենակալական դեմքի առանձնահատկություններով, այլ մեզ դուրս բերի միանգամայն անսպասելի հեռանկարների մեջ: Ասենք` ռուսական պատմության «ներքևի» և «վերևի» դիալեկտիկայի:
Գոգոլի ենթադրությունը ստուգված է Գյոթեի կանոնով. «Ողջ փաստականը արդեն տեսություն է»: Սա նշանակում է` ո՛չ թե տեսությունն է դրվում փաստերի վրա, այլ առանձնահատուկ մի կերպով խմբավորված փաստերն իրենք են տեսության կերպ ստանում: Օգուտ չունի ոչխարի մայունը բազմապատկել պատմաբանների, քաղաքագետների, սոցիոլոգների և խոսող ու գրող մյուս ախպերների մայունով: Այն ինքը ընդունակ է իրեն ի հայտ բերել իբրև տեսություն` պայմանով, որ այսպես կոչված տեսաբանները իրենց կվարժեցնեն փաստերի լեզուն ականջ դնելուն, այլ ո՛չ թե կճամարտակեն բառերի նրա չխկչխկանով: Եթե, այսպիսով, հնարավոր լինի այժմյան ռուսական պատմությունը (նրա վերջին տասնամյակը) տեսնել իբրև մաքուր փաստ, ապա մաքրությունը շուռ կգա քաոսի մաքրության: Մենք հարց ենք տալիս. ի՞նչ բան է այդ քաոսը: Պատասխանը, որին սկզբում բախվում ենք, միանգամայն համապատասխանում է պլակատի մակարդակին. Ռուսաստանը դեմոկրատիայի ճանապարհին: Այն, որ քաղաքական team at work-ը դեմքի լավ արտահայտություն է ընդունում այս խփված նապաստակով` հազիվ թե ի վիճակի է արդեն որևէ մեկին շփոթեցնել: Քաղաքագետները, որ հավատում են թալեյրանական «Լեզուն մեզ տրված է` մեր մտքերը թաքցնելու համար» արտահայտությանը, հայտնվում են ծիծաղելի մի խաբկանքի գերության մեջ: Քանզի եթե նրանց խոսացածի մեջ ինչ-որ բան թաքնվում է`ապա դա ո՛չ մի դեպքում մտքերը չեն, այլ միայն և միայն մտքի բացակայությունը: Պետք է իսկապես ռնգեղջյուրային լավատեսության տիրապետես, որպեսզի Ռուսաստանը դեմոկրատիայի ճանապարհին կարգախոսը ընդհանրապես միտք համարես: Դա միտք չէ, այլ, ինչպես վերևում ասվեց, մտքի բացակայություն: Միտքը կարող էր սկսվել հետևյալ հարցով. ի՞նչ է նշանակում դեմոկրատիա բառը ռուսական տոպիկայի պայմաններում: Այլ կերպ` ինչպիսի՞ն է այդ քաղաքական-ռեպորտյորային նոմենի իրականությունը: Քաոսի փաստը հենց այստեղ է իրեն ի հայտ բերում իբրև տեսություն, այնպես որ փաստական հարցին ինչ-որ անպայման փաստական պատասխանը ազդարարում է. Ռուսաստանի նոր, հետկոմունիստական կառավարությունը, այն բանից հետո, երբ նա հանգել է բյուզանդական պետական աբսուլյուտիզմի մի ողջ հազարամյակի վրայով Made in USA ֆիրմային նշանով դեմոկրատիայի վրա թռչելու դժվար ընկալելի որոշմանը, այժմ տառապում է դրան համապատասխանող դեմոկրատական հասարակության սին որոնումներով:
Որ դեպի դեմոկրատիա Ռուսաստանի ուղին ողողված է բարի մտադրություններով` ոչ մի կասկած չի հարուցում: Որ այդ ուղին, մյուս կողմից, դժոխքի է հասցրել, ո՛չ միայն չի հակասում հիշյալ մտադրություններին, այլ ուղիղ բխում է դրանցից: Արդյոք կարելի՞ է լրջորեն հույս դնել դեմոկրատիային քիչ թե շատ նման մի բանի վրա այնտեղ, որտեղ ինքնակարգավորվող հասարակության քիչ թե շատ կայուն ոչ մի նշան չկա: Այս հարցի պատասխաններով, ի միջի այլոց, կարելի կլինի ձանձրալի ընդդիմախոսներին տարբերել ոչ ձանձրալիներից: Ձանձրալիները կսկսեն առարկել և հակառակն ապացուցել: Նրանց հետ վիճելը դույզն ինչ ավելի իմաստ չէր ունենա, քան բացակայող լսողությամբ խանդավառյալին բեմից երգելուն հետ համոզելու փորձը: Անհամեմատ ավելի հետաքրքիր դուրս կգան ոչ ձանձրալի ընդդիմախոսները, ասենք` այնպիսինները, որոնք, ամենևին չվիճարկելով վերոբերյալ փաստարկը, նրան կառարկեն հասարակ և տրամաբանորեն թևաթափ անող փռշտոցով. հետո ի՞նչ. մի՞թե դեմոկրատիան առանց հասարակության ավելի անհեթեթ և անմիտ է, քան ասենք, հոգեբանությունն առանց հոգու կամ ճանաչողության տեսությունը` առանց ճանաչող սուբյեկտի կամ, ծայրահեղ դեպքում, աստվածաբանությունն առանց Աստծո: Իսկ մինչդեռ հիշյալ գիտակարգերը փթթում են արևմտյան համալսարանական գիտականության ջերմոցներում` բնավ չշփոթվելով իրենց մետրիկաների անիմաստությամբ: Ըստ որում (ավելացնում են ոչ ձանձրալի ընդդիմախոսները) հարցը ո՛չ թե պետք է դնել նման կոշտ ձևով, այլ բազմաթիվ չափանիշերի նկատառմամբ: Հոգեբանությունը առանց հոգու, կամ աստվածաբանությունը առանց Աստծո` հոգու կամ Աստծո բացակայություն չի նշանակում, այլ` միայն նրանց պարզունակ գաղափարների: Ինչի հետ որ նրանք գործ ունեն` դա ո՛չ թե ինչ-որ քնարական հոգի է կամ ինչ-որ միստիկական Աստված, այլ` փսիխոսոմատիկական գործառույթների որոշակի մի անսամբլ, որոնց գործունեության մոդուսները նկարագրվում են (սուբյեկտիվորեն)` իբրև հոգի, կամ (օբյեկտիվորեն)` իբրև Աստված: Ոչինչ չի խանգարում այս աճպարարությունը կիրառել նաև առանց հասարակության դեմոկրատիայի նկատմամբ: Ասել է թե` «առանցը» այստեղ պետք է կարդացվի իբրև «հետ», համապատասխանաբար` «առանց» հասարակության նշանակում է` գործառույթների որոշակի կոմպլեքսի «հետ», որոնք տերմինոլոգիական իներցիայի ուժով և հանուն հարմարության` հասարակություն են կոչվում: Որոշակի. եթե մտքի պատմության մեջ եղել են մտքի նահատակներ` ապա նրանում ինչո՞ւ չհայտնվեն նաև մտքի կատակասերնե~րը:
Ազգային իմմունոլոգիայի առանձնահատկությունները:– Ռուսաստանով հոգևոր ճամփորդության ելնելու մտադրություն ունեցող արտասահմանցիներին վաղուց հանձնարարվում է պատվաստումներ անել ամեն կարգի պարադոքսների և անհեթեթությունների դեմ: Համալսարանական տրամաբանությունը հանդգնում է փայտացման մեջ ընկնել` ենթադրելով, թե ռուսական թեմայից գլուխ կհանի նույն ինքնավստահությամբ, որով առաջնորդվում է իր հետևաբանություններով: Ռուսաստանի ոչէվկլիդյան տարածություններում մոլորված նապոլեոնյան մեծ բանակի (grande armee’) ողբերգական ճակատագիրը իբրև նախազգուշացում է ծառայում այն խիզախների համար, ում խելքին կփչի թեթև, եվրոպական հոգեկան կլիմային համապատասխան հանդերձանքով նետվել հայրենական բուքուբորանային հայտնութենականության դեմ: Նման նախազգուշացման դասական տոպոսը մենք գտնում ենք տյուտչևյան «Ռուսաստանը մտքով չես հասկանա» («Умом Россию не понять») արտահայտության մեջ: Ոմն կատակասեր (վերը չնշված) դեռևս վերջերս կվիճարկեր այս միտքը` այն փոխադրելով վիսոցկի-օկուջավայական տոնայնության. «ժամանակն է, ժամանակն է, սրա մերը ք…../ Ռուսաստանը մտքով հասկանալու» («Пора, пора ядрена мать / умом Россию понимать»): Շատ ծիծաղելի հարված, բայց, հանդգնելով փչացնել տպավորությունը, համենայն դեպս հարց տանք. ի՞նչ կմնա նրանից, եթե կրկին քամենք ծիծաղելին և կենտրոնանանք էության վրա (էությունը – Տյուտչևի ժխտումն է): Կմնա սրախոսին տրվող հարցը. ո՞ր, թույլ տվեք ասել, մտքով է այստեղ նա կոչ անում հասկանալ: Ֆրոյդ-վեբերյա՞ն: Ֆեդոտավ-բերդյաևյա՞ն: Թե՞ հետգորբաչովյան տասնամյակի ինտելեկտուալ ցուրտը տարածների մտքով: Իսկ չէ՞ որ տյուտչևյան միտքը ագնոստիկական չէ, ինչպես կարող է թվալ առաջին հայացքից, այլ` փաստական: Նրանում որակազրկված «միտքը» – համենայն դեպս միևնույն` անցյալ և մեր դարի սնապարծ և շատախոս ինտելիգենտական միտքն է, որը ենթադրում է, որ հասկանալ նշանակում է հասկացությամբ դրոշմավորել: Որ «Ռուսաստան» փաստը մի կողմից իրական և նատուրալիստական է, սակայն մյուս կողմից` համապատասխանում է ֆանտաստիկայի բոլոր ժանրային քմահաճություններին – սա խոստովանելիս համընկել են ռուսական terra incognita-ի արևմտյան այնպիսի նախաճանապարհորդներ, ինչպիսիք են Ժոզեֆ դե Մեստրը և մարկիզ դե Կյուստենը: Եթե միտքը իրերը գաղափարներով ամրագրելու ունակությունն է, ապա Ռուսաստանը մտքով հասկանալը նույնն է, ինչ միջատացանցով արևի շողքերի հետևից ընկնելը: Դեպքի առանձնահատկությունն այն է, որ այստեղ ո՛չ թե ինչ-որ հաստատուն և ավարտուն բան է հասկացվում (կամ հենց չի հասկացվում), այլ բոլոր հարաբերություններով ինչ-որ կայացող մի բան, այնպես որ հասկանալը (կամ չհասկանալը) ո՛չ թե տեսական կարգի օժանդակ պրոցեդուրա է դուրս գալիս, այլ իր` կայացողի անքակտելի բաղկացուցիչ մասը, վերջին հաշվով` նրա ճակատագիրը: Ոչ ոք չի ժխտի, որ բժշկի ախտորոշումը ազդում է հիվանդության ընթացքի վրա և օբյեկտիվորեն գործում է բուն հիվանդության մեջ – իբրև առողջացում կամ վատթարացում: Խոսում են կայացող Ռուսաստանը հոշոտած բռնակալների, բռնավորների, չարագործների մասին: Բայց ին՛չ են նշանակում բոլոր այդ հոշոտումները այն վնասի համեմատությամբ, որը նրան նրա մտավորականնե~րն է պատճառել: Կասկած չկա, որ սկզբում աքսորյալ, իսկ այժմ տուն վերադարձած դարասկզբի ռուսական փիլիսոփայության բարեկամների տեսանկյունից ասվածը ցինիկ և անգամ սրբապիղծ կթվա, բայց դա մի անգամ պետք է ասվի: Կարելի է ենթադրել, որ մտավորապես ավելի ուժեղ և բարոյապես ավելի խիզախ ժամանակներում, քան մերն է, ինչ-որ Բերդյաևներ, Բուլգակովներ և Շեստովներ, բառերի և շնչի հոսքի միջով, կերևան իբրև Ստալինի հինգերորդ շարասյունը Ռուսաստանի դեմ նրա կործանարար պատերազմում:
Անկասկած, արևմտյան մարդը ավելի լավ գլուխ կհանի ռուսական էկզոտիկայից, եթե այն դիտարկի ո՛չ թե ինքնըստինքյան, այլ իբրև արևմտյան էկզոտիկայի ինչ-որ շուռ տված նմանություն: Վերջ ի վերջո այն կառավարությունը, որը իրեն իր հասարակությունն է փնտրում, դույզն ինչ ավելի էկզոտիկ չէ այն հասարակությունից, որը իր կառավարությունն է փնտրում, ինչպես որ դա ի ցույց է հանում, ասենք, Ֆրանսիայի պատմությունը 1789 թ. հետո: Իսկ մինչդեռ չգիտես ինչու ոչ ոք չի խոսում առեղծվածաին ֆրանսիական հոգու մասին, մատը չի տնկում վերջին երկու դարերի ֆրանսիական պատմության վրա, որը – նրա հազարամյա միապետության ամբողջ ֆիլոգենեզը ռեկապիտուլյացիայի ենթարկած կորսիկանցու փոթորկալից կադենցիայից անմիջապես հետո և մինչև մեր օրերը – իրենից այլ բան չի ներկայացնում, քան ինչ-որ socie’te-ի շարունակական տենդ, socie’te, որը տառապում է ֆանտոմային ցավով մի տեղում, որտեղ ինչ-որ ժամանակ գլուխն էր տեղադրված: (Արևմուտքը զուր տեղը ծիծաղում է իր ռուսական գործակցի աչքի գերանի վրա, փոխանակ տագնապ հնչեցնի սեփական աչքի փայտամթերումների առիթով: Այդտեղ նրան կարող է օգնել հենց Ռուսաստանը` եթե նա չտառապի դարերով իր գլուխը մտցրած անլիարժեքության բարդույթով: Արդեն ժամանակն է, որ նա ծանոթանա իր կուռքի անլիարժեքություններին և սկսի – վերջապես – ծիծաղել և ձեռ առնել Արևմուտքին, և ո՛չ թե վեհերի և անշնորհք խոսքահաչ տա այնտեղից ներմուծված ամեն մի անհեթեթության առջև: Նախկին ռուս նախագահի անկանխատեսելիությունների զինանոցի այդ ի՛նչ արարք պիտի լինի, որ համեմատվի այժմյան ֆրանսիացի նախագահի հիմարության հետ, ով որոշել է ընտրվելուց հետո իր առաջին նախագահական գիշերն անցկացնել… դը Գոլի անկողնո~ւմ): Ռուսական դեպքի յուրօրինակությունը լավագույնս պարզվում է արևմտյան առանձնահատկության կոնտրաստային ֆոնին, և, ուշադություն եմ խնդրում, ամենևին ո՛չ կոմունիստական-հակակոմունիստական լավ-վատ մոդելով, այլ նրա իրական օրինակով` վատ-վատ: Եվրոպայի սոցիալական ինքնորոշումը, նրա contrat social–ը, որի սաղմերը դեռևս Միջին դարերից ի հայտ են գալիս մունիցիպալ հեղափոխության մեջ, և որը գագաթնակետին է հասնում 17-18-րդ դարերում, ճշգրտությամբ ներկայացնում է Ռուսաստանի սոցիալական անորոշության հակա-պատկերը, որտեղ հասարակական նախաձեռնությունները–հասարակության` իբրև այդպիսինի բացակայության պատճառով – միշտ իրականանում էին պետական միջոցառումների շրջանակներում: Մերեժկովսկու դիպուկ դիտարկումը Պետրոսի մասին` իբրև առաջին ռուս մտավորականի, նշում է ռուսական իրականության շրջանակներում Կեսարին ամենևին էլ ո՛չ միայն Կեսարինը տալու անհրաժետությունը: Ոչնչից ռուսական հասարակություն ստեղծելու Պետրոսի նախաձեռնությունը համեմատություն թույլ է տալիս գուցե միայն ճահճից հյուսիսային` եվրոպական մայրաքաղաքը ստեղծելու հետ. այդ հասարակությունը, «ամենաֆանտաստիկական քաղաքի» հետ միասին, պատմության մեջ մնում է իբրև միապետի ամենաբացառիկ քմահաճույք, որը մի դեմքով ներկայացնում է ո՛չ միայն պապի և իմպերատորի բուն արևմտյան դերերը, այլ միաժամանակ նաև Լութերին, Էրազմին և Վոլտերին: Ոչ ոք չէր ուզում լինել դրանք, դրանք ստիպված դարձավ – ցարը: Պետրոսյան ժամանակներից սկսած, այն պահից, երբ Ռուսաստանի եվրոպականացումը պաշտոնապես հայտարարվում է իբրև պետական ծրագիր (յուրատեսակ նախավերակառուցում), Ռուսաստանի միֆն է` հասնել և անցնել Եվրոպային, ավելի՛ Եվրոպա լինել, քան ինքը` Եվրոպան: Մենք ներկա ենք «առեղծվածային ռուսական հոգու» ծնունդին, որի առեղծվածայնությունը ոչ վերջին հերթին բացատրվում է ավելի շատ եվրոպական հոգի (Կանտի և Լուսավորության դարաշրջանի) թվալու ցանկությամբ, քան այն լինելու կարողությամբ իրեն խաբելով: Այդ ժամանակվանից ընդունված է տարբերել Ռուսաստանը «իր մեջ» և Ռուսաստանը արևմտյան պատկերացումների լոռնետի միջով:- Իբրև «անլուր չափումների Ռուսաստանը» (Ռիլկե) և իբրև եվրոպական բարբաջարանների թութակ Ռուսաստանը: Դուք ունեք համալսարաններ, ակադեմիաներ, սալոններ, քաղաքացիական իրավունքներ, խոսքի ազատություն, հասարակական կարծիք: Ահա, խնդրեմ, դրանք մենք էլ ունենք: Կարող եք գալ և սեփական աչքերով տեսնել:- Չգիտես` ինչո՛վ ավելի շատ զարմանաս. իշխան Պատյոմկինի սերունդների ճարպկությա՛մբ, թե նրանց կլիենտների թուլամտությա՛մբ: Ժամանակակից միջին եվրոպացին, զինված հիվանդանոցային դրամարկղերով և ամեն կարգի ապահովագրություններով, ռուսական դեմոկրատիայի հաջողությունը ուղիղ կախման մեջ է դնում BigMac-ի առկայությունից և, այդպիսով, իր համեստ լուման է բերում ի սպաս հանրաճանաչ մատերիալիզմի, որի համաձայն մարդը (= հարկատու+ընտրող) նա է, ինչը որ նա կա (կամ, ավելի ճշմարտանման` ռեվերսային խմբագրմամբ` նա այն է, ինչ ուտում է): Արևմտյան դեմոկրատիայի միֆը զարմանալիորեն հիշեցնում է Միդաս թագավորի մասին հին հունական առակը: Այն ամենը, ինչին նա ձեռք է տվել, դառնում է հիմարություն: Դեռևս վերջերս խելոքի համբավ ունեցող մարդիկ, բոլոր այդ նախկին այլախոհները, իրավունքի պաշտպանները, պիկետ անո
ղները, ռեժիմի դեմ մարտնչողները աչքի առաջ փոխվում են, հենց որ մեն-մենակ են մնում իրենց դեմոկրատական համոզմունքների հետ: Ի՛նչ ասես միայն չարժե այժմյան չեխ նախագահի, ամբողջատիրության տառապյալի և տիկին Օլբրայտի ընկերոջ օրինակը (լռում եմ մեր տառապյալների մասին, որոնք հնար գտան ընտրողների մեջ Ստալինի և կոմունիստական ժամանակների կարոտ առաջացնելու համար): Թեորեմ. դեմոկրատների մտքի աստիճանը ուղիղ համեմատական է նրանց հալածվածության և ընդհատակյաության աստիճանին:
Ի հակադրություն իր եվրոպացի եղբայրակցի` ռուս ցարը միշտ համարվել է հայր, անգամ հերիկ (батюшкой), ինչի հետևանքով նրա ինքնիշխանութունը ներթափանցված է եղել ո՛չ միայն աստվածապետականությամբ, այլ նաև ինչ-որ միանգամայն մտերմավարի ինտիմությամբ: Եվրոպայում նման աստիճանի չի արժանացել ո՛չ մի միապետ: Եվրոպայի տիրակալները կարող էին պատվվել հետևյալ մականուններով. Սուրբ, Բարեպաշտ, Գեղեցիկ, Քաջարի, անգամ Սիրեցյալ: Առավել ևս` նրանցից ոչ ոքի մտքով չի էլ անցել հուսալ հայրության ժողովրդական ընդունմանը: Այդ պատճառով Եվրոպայի ժողովուրդները մշտապես քաղաքացու տեղ են դրվել և երբեք, ինչպես Ռուսաստանում, երեխաների: Որ հայրը կարող է բարի կամ չար, խելոք կամ երանելի լինել` հասկանալի է եղել ինքնըստինքյան: Ըստ այդմ` հույսերը ստիպված են եղել դնել հետևյալի վրա. Բախտները կբերի՛, թե չի՛ բերի: Ցար-հայրը հոգ է տանում երեխաների համար: Նա նրանց պատժում կամ ներում է: Նա է որոշում ամեն ինչ: Անգամ նրա թուլամտությունը գործերին չի խանգարում: Նրա հետ հաշտվում են նույն հնազանդությամբ, ինչպես բախտի (կամ չար բախտի հետ): Հեշտ է կռահելը, որ Արևմուտքից ներկրվող դատողականությունը պետք է բախման մեջ մտներ այս ինքնազգացողության հետ: Չի կարելի քաղաքացի դառնալ` մնալով երեխա: Քաղաքացիները իրենց երկար սպասեցնել չեն տալիս, եթե տիրակալից ազատվելու անհրաժեշտությունը զոռով պատմության դասագրքեր է խցկվում: Նրանք նրան մահապատժի են ենթարկում` նախօրոք նստեցնելով դատապարտյալի աթոռին և նրան պաշտպանվելու (նոմինալ) հնարավորություն տալով: Երեխաները հանդուրժում են հայրերին, բայց եթե նրանց ներշնչում են, որ պատմականորեն այլ բան է հարկավոր, ապա անգամ այդ դեպքում նրանք հայրերին մահապատժի չեն ենթարկում, այլ պարզապես նրա վերջը տալիս են: Վաղուց նկատված է զարմանալի մի հանգամանք, որ Ռուսաստանում ցարերին կարողացել են ներել ի՛նչ ուզես, բայց միայն թե ո՛չ լիբերալիզմը: Ավանդականորեն Ռուսաստանում ահեղ տիրակալները մեծարվել են, և լիբերալների վերջը տրվել է: Ալեքսանդր 2-րդը, ում Ռուսաստանը պարտական է Էրմիտաժը, Պետական գրադարանը, Գեղարվեստների ակադեմիան, ութ համալսարան, Բալկանների ազատագրումը և ճորտատիրական իրավունքի վերացումը, ռումբով ցրիվ տրվեց: Ստալինը, ով ավելի քան երեսում տարի մեթոդաբար բնաջնջում և կլոնավորում էր սեփական ժողովրդին, իր մահվան օրը համաժողովրդական ողբի արժանացավ, ինչպես մինչ այդ ոչ մեկը: Եթե, ի դեպ, եվրոպական տիրակալներից մեկը, բան է, ժամանակ առ ժամանակ խելքը թռցնելու և ուռճացրած անհեթեթությունների պահանջ էր ունենում (այս կապակցությամբ կարելի է հիշել թեկուզ և իսպանական պետականության 1568 թ. փետրվարի 18-ի ակտի ունիկումը, որի համաձայն Նիդեռլանդների բոլոր բնակիչները իբրև հերետիկոսներ դատապարտվում էին մահապատժի)` ապա հազիվ թե նրանցից որևէ մեկի մտքով ընդհանրապես անցներ, որ ինքը այդ պատճառով կարող է ավելի շատ հարազատի և հայրականի անուն հանել: Պրուսացի Ֆրիդրիխ 1-ը Բեռլինի փողոցներում լարում էր իր հպատակների հետևներից, նրանց բզում էր մահակով և անզոր կատաղությամբ մռնչում. «Ինձ էդ ինչի՞ համար չեք սիրում, քոսոտ շներ»: Պատկերացնել դա Ռուսաստանում, որտեղ ինչ ուզես կարելի է պատկերացնել, չի կարելի: Եվրոպան (իբրև հասարակություն) իր սոցիալական ազատությունները պահանջում էր իր իշխաններից, և, ի դեպ, ստանում էր դրանք, անգամ եթե դա պիտի այդ իշխանների գլուխն արժենար: Ռուսական պատմության անփոփոխ կանխավարկածը եղել է հակառակը. իշխանությունը, լինելով մենակ, կարգավորում է սոցիալական ազատությունները, որոնց նա պահանջի դեպքում ճգնում է անհրաժեշտ սոցիում գտնել: Ռուս ցարը, հեթանոսական աստվածների նման, իր վերևում լոկ մի իշխանություն գիտի` ճակատագրի իշխանությունը: Ճակատագիր էր, որ պատանի ցար Պետրոսը մեկնեց Եվրոպա և կորցրեց իր սիրտը «Հայդելբերգում»: (Գերմանական հանրահայտ մի երգի կրկներգը. «Ich hab’ mein Herz in Heidelberg verloren»): Քանի որ, սակայն, անգամ ցարական սիրտը չէր կարող նրա մարմնի գործողության ոլորտից դուրս տանջվել, քանի որ, մյուս կողմից, հնարավոր չէր երևում «Հայդելբերգը» Ռուսաստանին փոխպատվաստելը, մինչև ականջները սիրահարված երիտասարդ բատյուշկան որոշում ընդունեց Ռուսաստանը վերափոխել Եվրոպայի, այսպես ասած`յուրատիպ մի «եվրովերանորոգում» կազմակերպել երկրագնդի մեկ վեցերորդի մասշտաբներով (կամ` այն ժամանակ գրեթե մեկ վեցերորդի): Ռուսական «Լուսավորության» նախաերևույթին պետք է հարկ եղածը մատուցել Գոգոլի տրամաբանության միջոցներով. ոմն սատանա (սլավյանոֆիլների մեկնակերպով) կամ ոմն աստված (արևմտյան մեկնակերպով) պատանի ցարին բզեց պատուհան բացել դեպի Եվրոպա: Այդ պատուհանի միջով Ռուսաստանի` գալիքով հղի լռության մեջ խուժեց հանրագիտարանային մայունը, ինչից հետո նրա ատենակալների դեմքի վերին մասը սկսեց ցնցվել europaesk ջղաձգություններով: Միայն թե պետք չէ քամահրել 18-րդ դարի այդ վերակառուցումը, եթե չես ուզում կորչել 20-րդ դարի վերակառուցման մեջ: Լուսավորությունը ռուսերեն նշանակում է. ցարն է որոշում` առավոտները պետք է օղի խմ
ել (պապական սովորությամբ), թե սուրճ (ինչպես «Հայդելբերգում»): Ցարն է հրաման տալիս. կորչե~ն մորուքները, կեցցե~ն կեղծամները: Ցարը այնուհետև պատվիրում է. սովորել – ճիպոտների հարվածների սարսափի տակ – խոսել գերմաներեն և ֆրանսերեն: Ուզում ես խնչել` դա արա ո՛չ թե թևքիդ մեջ կամ որտեղ պատահի, այլ թաշկինակի մեջ, և եթե քո մերձավորը քո ներկայությամբ փռշտում է` քաջություն հավաքիր և ասա` «առողջությո~ւն»:- Ժամանակները փոխվում են և նոր բուտաֆորիաներ են պահանջում: Եթե այժմ ռուսական սիրտը գերադասում է կորսված լինել ո՛չ թե «Հայդելբերգում», այլ «Վաշինգտոնում», ապա այդտեղ մեղավոր են արդեն ո՛չ թե ռուսական ճակատագրերի, այլ Եվրոպայի ճակատագրերի քմահաճույքները:
Ոչ թե` որ գործը կարելի էր պարզեցնել այն աստիճանի, թե իբր կուսակցական հերթական ընտրյալ Գորբաչովը իր առջև յոթանասունամյա բոլշևիկյան փորկապությունը պառլամենտական ժողովրդավարության լուծողականով մաքրելու նպատակ էր դրել: Պարզապես իր կոմունիստական ձևի մեջ իրեն սպառած կոմունիստական գաղափարը հանդերձավորվում է այլ` ավելի կենսունակ ձևերով: Ո՛չ թե ուղղահայաց տարբերությունները, այլ խորին նմանությունն է բացում ընկալման հեռանկարները: Ռուսաստանի դեմոկրատացումը – ինչքան էլ մոլեգնած դուրս տան նրա ճարտար հեռուստազազրախոսներն ու զազրախոսուհիները – եղել և մնում է միայն կոմունիստական չար կատակ, պայտերը տնկած զառամախտավորի հրաժեշտի խոզությունը, կարճ` Քաղբյուրոյի վերջին որոշումը: Ծանր է տեսնելը, թե ինչ պարզունակությամբ (կամ անխղճությամբ) են ձգտում ուշադրություն չդարձնել դրա վրա և տակավին օգտվում են լավ-վատ հին սցենարից, ըստ որի այսօր վատ է այն ամենը, ինչը երեկ լավ էր համարվում: Ողջ կոմունիստականին իրենց այս հակադրումը երբեմն ծիծաղ է հարուցում, երբեմն հուսահատեցնում է: Կլոնավորված ռուսական բարենորոգիչները էլ ի՛նչ հայելու մեջ կկարողանային ճանաչել սեփական անխորտակ կոմունիստականության մետաստազային մնացուկները: Այժմյան ժողովրդավարական բարենորոգումը Ռուսաստանում բացառություն չի կազմում մնացյալ բոլոր նախորդների մեջ. սկզբում հրաման եղավ, ապա` ամեն ինչ գնաց յաբախտի: Մի՞թե «ռուս տղաները», որոնք ինչ-որ ժամանակ Դոստոևսկու մոտ գլուխ էին ջարդում անեծքի տակ գցող հարցերի վրա, իսկ այժմ, հասունանալով և խելոքանալով, սլանում են արևմտյան ավտոմեքենաներով և հաշիվներ են փակում կրեդիտ քարտերով, լրջորեն կարծում են, որ խորամանկելով խույս են տվել ռուսական ինքնակալության հազարամյակից: Ըստ որում, եթե ավելի ուշադիր նայենք տեղի ունեցածին և չտրվենք արտահայտությունների հիպնոսին, կարելի կլինի տեսնել անսպասելուց էլ անսպասելի մի բան, այն է` նախկին բեռլինյան պատի երկու կողմերի գաղափարախոսական գերիշխանության ինչ-որ նենգամիտ փոխատեղություն. որքան մոլեգին է հետկոմունիստական Ռուսաստանը քափուքրտինք մտած յուրացնում եվրոպական ժողովրդավարության հմտությունները` Եվրոպայում այդքան ակնառու են ի հայտ գալիս կոմունիստական վարքուբարքերը: Եվրոպական մտավորականները – զույգ Մաների, Ռոլանի, Շոուի, Ֆոյխտվանգերի և այլքի նման – ռուսական բոլշևիզմի հանդեպ իրենց համակրանքից երբեք գաղտնիք չեն սարքել: 68–ի սերնդի նրանց շառավիղները այդ համակրանքները տարածեցին անգամ միջազգային ահաբեկչության վրա: Եթե բեռլինյան պատի արևելյան կողմում կապիտալիզմը գայթակղում էր շալվարներով և սիգարետներով, ապա արևմտյան կողմում գայթակղում էր սոցիալիզմը, ըստ որում` մի ճշգրտմամբ. «մարդկային դեմքով», ինչը նշանակում էր. մենք ռուսներից կվերցնենք նրանց մարքսիզմը և այն կվերափոխենք մեր ձևով: Եվրոմիությունը այսօր – ո՛չ թե Եվրոպայի Միացյալ Նահանգներ է, այլ Եվրոպայի Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն (15~~~)` Բրյուսել մայրաքաղաքով, որտեղից ոչ վաղուցվա Մոսկվայի օրինակով իրականացվում է եղբայրական երկրների ղեկավարությունը: Բրյուսելը որոշում է կամ պատրաստվում է որոշել այսօրվա Եվրոպայում ամեն ինչ. Համաեվրոպական տարածքում օգտագործվող ձմերուկների ստանդարտ մեծությունը (ոչ ստանդարտների ոչնչացմամբ) սահմանելուց մինչև առանձին հանրապետությունների (ոչ ստանդարտ) դեմ սանկցիաները` ընդհուպ մինչև դրանք խտրական վերաբերմունքի արժանացնելը կամ պարզապես ռմբակոծելը: Քանզի, վստահեցնում են այդ նորաթուխ Քաղբյուրոյի անդամները, բանը գերագույն արժեքներն են. մարդու իրավունքները և ժողովրդավարական լուսավոր ապագան, հանուն որի մենք ոչ մի բանի առաջ կանգ չենք առնի, անգամ համաշխարհային սպանդի: Այսպես էին խոսում ընկերներ Տրոցկին և Լենինը: Ամենևին պարտադիր չէ բոլոր այդ Շիրակներից և Շրյոդերներից գիտելիքներ պահանջել պատմության այդքան հեռավոր փաստերի մասին, ինչպիսին են Տրոցկին և Լենինը, բայց թե անհարմա~ր է այն աստիճանի սույնվայրկենական լինել, որ չճանաչես այն déjà vu-ն, որը արևմուտքում հայտնի է «Բրեժնևի դոկտրինա» անվամբ: Համենայն դեպս` դժվար է թոթափել այն տպավորությունը, որ այժմյան Ռուսաստանի` Եվրոմիություն մտնելու անիմաստ և ապարդյուն ձգտումը ձայնակցում է Բուլղարիայի` եղբայրական սովետական հանրապետությունների ընտանիքի մեջ մտնելու երբեմնի զուր ջանքերին:
Ո՞ւր ենք մենք գնում:– Հին ազնիվ ժամանակներում Ռուսաստանի լավագույն հոգիները Արևմուտքին հավասարվել էին ոգու Եվրոպային հասնելու և անցնելու ձգտմամբ: Հետագայում այդ կիրքը փոխանցվեց նրանց դեղավիժեցված լաքեյներին, բնականաբար, համապատասխան խմբագրմամբ. Արդեն անցնում էին ո՛չ թե հոգևոր Եվրոպայից, այլ մսա-կաթնա-եգիպտացորենային Ամերիկայից: Արևմտյան ոգուն հավասարվելը տեղը զիջեց արևմտյան փորին հավասարվելուն: Հարց. ինչի՞ն ենք մենք հավասարվում այժմ հետցարական և հետկոմունիստական դեմոկրատական Ռուսաստանում: Ասել` արևմտյան ժողովրդավարության փորձին,- նշանակում է դեռ ոչինչ չասել: Ի՞նչ բան է արևմտյան ժողովրդավարությունը և որտե՞ղ է այն ի հայտ եկել` իբրև նմուշ: Կասկած չկա. Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում: Մնացյալը տրվում է հարկավոր ստեղնները սեղմելու ճանապարհով. եթե համաշխարհային ժողովրդավարության գագաթնակետը Ամերիկան է, ապա ամերիկյան դեմոկրատիայի գագաթնակետը, ակնհայտ է, նրա համաժողովրդականորեն ընտրված նախագահն է (հայերեն` ատենակալ): Ո՞վ է ամերիկյան նախագահը: Who is Mr. Clinton? Բոլոր հնարավոր վկայություններից ես ընտրում եմ որոշիչը. հենց օրիորդ Լևինսկու հետ ֆուլմինատային սկանդալից հետո Միացյալ Նահանգներում լույս տեսած մի էսսե, որի վերնագիրն է. «Նախագահի պենիսը» (հեղինակը կին է). Որոշակիորեն` հայրենական ատենակալի դեմքի ստորին մասի ծագման գոգոլյան հարացույցը այստեղ գերազանցված է բոլոր իմաստներով: Անդրօվկիանոսային ատենակալի դեմքի ստորին մասը, դեմք, որը մարմնավորում է, ըստ սահմանման, արևմտյան ժողովրդավարության նմուշը, տեղադրված է – գոտուց ներքև: Իհարկե, այնուհետև կարելի է քեզ պահել այնպես, ասես ոչինչ էլ չի եղել, նախկին աքսորյալ և այժմյան խղճի թոշակառու Վացլավ Հավելի հետ կրկնելով (հենց վերոհիշյալ սկանդալի կապակցությամբ). «Ես շատ եմ սիրում Ամերիկան, թեև այնտեղ կան բաներ, որոնք հասկանալուց ես հրաժարվում եմ», բայց եթե իր սիրտը Վաշինգտոնում կորցրած դեմոկրատական Ռուսաստանը ուզենա իրեն մի կարգախոս ընտրել (կամ, ժամանակակից լինելու համար, սայթ ինտերնետում), ապա հազիվ թե հնարավոր լինի նրան ավելի համապատասխան ազդակոչ առաջարկել, քան հին Quos deus perdere vult, dementat ptius!-ը (Ում Աստված ուզում է պատժել` նրան նախ զրկում է բանականությունից):