Այնպես չէ, թե առաջին անգամ էի զոհվում։ Նման դեպք ինձ հետ արդեն պատահել էր։ 2011-ի փետրվարին «Հրապարակ» օրաթերթում պատմել եմ այդ մասին։ Այստեղ այն կարող եք կարդալ։ Մտքովս անգամ չէր անցնի, որ այն, ինչ ինձ հետ արդեն պատահել էր՝ կկրկնվի։
․․․ Ես բոլորովին նման չէի 1993-ին առաջին անգամ զոհված երիտասարդին։ Փոխվել, բոլորովին այլ մարդ էի դարձել։ Երիտասարդական ծայրահեղությունից ու գլխապտույտ առաջացնող ռոմանտիզմից հետք անգամ չէր մնացել։ Հասուն տղամարդ էի։ Ունեի լավ աշխատանք, հեռուն գնացող ծրագրեր, աշխարհի ու մարդու մասին հստակ պատկերացումներ։
Իմ պատկերացումներում չկար պատերազմն ու չկար հարեւանի նկատմամբ թշնամությունը։ Հայ-ադրբեջանական հակամարտությունն, իմ համոզմամբ, վաղուց, դեռ 1990-ականներին, լուծված ու ավարտված պետք է լիներ։ Դրա չլուծումը չարամտություն էի համարում։ Չէի հասկանում, թե ինչպես է կարելի թշնամությամբ ապրել այդքան երկար։
Մի երկու անգամ փորձեցի հրապարակավ խոսել այս մասին, բացատրել մտքերս, բայց ռազմատենչ աղմուկի մեջ ձայնս խլացավ։ Ինձ պարտվողական անվանեցին ու մերժեցին։ Համոզվեցի, որ դեպքերի ընթացքը փոխել չեմ կարող ու մի կողմ քաշվեցի։ Ապրում էի իմ կյանքով։ Չէի խանգարում այլոց ու չէի էլ ցանկանում, որ այլոք ինձ խանգարեն։
Բայց տեղի ունեցավ այն, ինչը նման պարագայում տեղի չունենալ չէր կարող՝ վերսկսվեց պատերազմը։
Մեծ իրարանցում էր ու մեծ ոգեւորություն։ Հեռուստատեսությամբ ու սոցիալական կայքերում հաղթանակների մասին էին խոսում, մարտադաշտ գնալու կոչեր էին հնչում, իսկ ինձ աղետի զգացումը չէր լքում։
Մի օր էլ ծեծեցին դուռս։ Զինկոմիսարիատից էին։ Ես վախկոտ չեմ, ոչ էլ դասալիք՝ հավաքեցի իրերս ու գնացի։ Երկու օրից մարտադաշտում էի։ Պատերազմը չի հարցնում, թե ինչ մտքեր ունես՝ հայրենասե՞ր ես, թե՝ ոչ, դե՞մ ես պատերազմին, թե՝ ոչ, ատո՞ւմ ես հակառակորդ բանակի զինվորին, թե ափսոսում ես նրան այնքան, որքան քեզ ու քո կողքին կանգնած զինվորներին, տանում է քեզ իր հորձանուտը, խառնում է քեզ բոլորին։
Նոյեմբերի 6-ն էր, տաղտկալի ու մառախլապատ մի օր։ Մայրս հիվանդ էր։ Հրամանատարիս հետ պայմանավորվել էի, որ երեկոյան, եթե հարմար լինի, ինձ մորս զանգելու հնարավորություն ընձեռի։ Խոստացել էր։
Հակառակորդն ընդհուպ մոտեցել էր մեր դիրքերին։ Մենք նահանջի հրամանի էինք սպասում, հրամանը, բայց, չկար։ Ուր որ է՝ կսկսեն շրջապատել։ Անդիմադրելի մի ցանկություն ստիպում էր զննել, թե ինչ է կատարվում շուրջ բոլորը։ Վտանգն անտեսելով՝ գլուխս դանդաղ դուրս հանեցի թաքստոցից ու ինձանից մի 60-70 մետր հեռավորության վրա հակառակորդ մի զինվորական տեսա։ Նա մի հաստաբուն ծառի հենված խոսում էր ռացիայով։ Մեր հայացքները հանդիպեցին ու ես հասցրեցի նկատել, թե ինչպես վարժ ու արագ շարժումով նա ձեռքը տարավ դեպի ավտոմատն ու, մինչեւ ամբողջը խավարի մեջ կընկղմվեր, տեսա նաեւ թե ինչպես է ինձ հետ նույն թաքստոցում գտնվող երիտասարդ զինվորը, որին ես անընդհատ գոտեպնդում էի, որին համոզում էի, որ լավ է լինելու, կրակում հաստաբուն ծառի ուղղությամբ։
․․․․ Երբ խավարը ցրվեց՝ գիտեի ստույգ, թե ինչ է կատարվել։ Սա ինձ հետ, 1993-ի գարնանային մի արեւոտ օր, արդեն պատահել էր: Գիտեի, որ զոհվել եմ, որ ինձանից քիչ հեռու տեսնելու եմ իմ անշնչացած մարմինը ու շուտով, շատ շուտով փակելու եմ այս կյանքի հետ իմ բոլոր հաշիվները։ Ափսոս միայն, որ մորս հետ խոսել չհասցրեցի:
Նայեցի անշնչացած մարմնիս: Գնդակը ճակատիս էր դիպել: «Կեցցե՜ս, հակառակորդ զինվորական, – անցավ մտքովս, – այդքան արագ ու այդքան դիպուկ»: Բայց որքան մեծ եղավ զարմանքս, երբ ինձանից քիչ հեռու տեսա նույն այդ զինվորականին: Նա մոլորված շուրջն էր նայում ու, պարզ է, ոչինչ չէր հասկանում։
– Հեյ, եղբայր, – ձայնեցի, – ուշքի արի, մի վախեցիր, ես քեզ կօգնեմ:
– Ո՞վ ես դու, – կասկածանքով հարցրեց նա:
– Ե՞ս: Ես հայ եմ: Հենց նոր դու ինձ սպանեցիր:
Նա էլ ավելի մոլորվեց:
– Կենտրոնացիր, – ասացի, – երկուսս էլ սպանված ենք: Դու ինձ ես սպանել, իսկ իմ ընկերը՝ քեզ: Տես, քեզանից քիչ այն կողմ քո մարմինն է ընկած։
Նա ոչ մի կերպ ուշքի գալ չէր կարողանում: Խոսքերիս իմաստը չէր հասկանում։ Ծառի տակ ընկած իր անշնչացած մարմինը նկատելով էլ ավելի խառնվեց իրար․
– Սա ի՞նչ է։ Ոչ։ Չի կարող պատահել։ Անհնար է։ Ես չեմ ցանկանում ․․․
– Քո ցանկանալով չի, եղբայր, սա իրականություն է, ոչինչ փոխել չես կարող։ Քեզ կենտրոնանալ է պետք։ Կարեւոր է հիմա, որ կենտրոնանաս։
Նա մեկ շուրջն էր նայում, մեկ՝ իր անշնչացած մարմնին։ Ապա իմ վրա մի չար հայացք նետելով՝ նետվեց դեպի իր անշնչացած մարմնից քիչ հեռու ընկած ավտոմատը։
– Դու ինձ արդեն սպանել էս։ Երկրորդ անգամ սպանել չես կարող։ Ավտոմատն այստեղ անիմաստ է ու անօգուտ։ Այն վերցնել անգամ չես կարող։ Ճիշտ կլինի, որ հանգստանաս ու կենտրոնանաս։ Մենք արդեն թշնամիներ չենք։
– Ո՛չ, դու եղել ու մնում ես իմ թշնամին։ Չի կարող հայն ինձ թշնամի չլինել, – չարությամբ վրա բերեց նա։
– Լսիր, նման վիճակում ես արդեն եղել եմ, գիտեմ, թե ինչ է մեզ սպասում։ Ես կարող եմ քեզ օգնել։ Դրա համար, բայց, դու ինձ մեկ անգամ եւս սպանելու փորձի փոխարեն, հատկապես, որ դա ոչ մի կերպ չի ստացվելու, պետք է մտքերդ ի մի բերես։ Քո նոր վիճակում դա անչափ կարեւոր է։
Վերջապես նա դադարեց այս ու այն կողմ նետվելուց ու անկանոն շարժումներ անելուց։ Սկսեց ինձ լսել ավելի ուշադիր։ Մենք նույն հաստաբուն ծառի տակ էինք, որտեղ նա մարտի ժամանակ էր։ Իսկ մարտն արդեն ավարտվել էր։ Մեր երկուսից բացի այլ զոհեր չկային։
Քիչ անց հայկական կողմից մոտեցող մեքենան տարավ իմ մարմինն ու իմ ավտոմատը, իսկ ադրբեջանական կողմից մոտեցողը՝ նրա մարմինն ու ավտոմատը։ Ադրբեջանցու աչքերում հուսահատություն էր, մոլորություն ու անսահման տառապանք։
Տիրեց անպատկերացնելի մի լռությունը։ Այն ինձ ծանոթ էր։ Ես դա արդեն տեսել էի։ Շուրջ բոլորը ոչինչ չկար։ Ողջ տիեզերքում ես էի ու ադրբեջանցին։ Լռությունն ընդհատվեց նրա հեկեկոցով։ Ինձ նրա վիճակը մեծ ցավ էր պատճառում, բայց ոչինչ փոխել չէի կարող։ Այնքան կուզենայի, որ ինձ հետ նույն թաքստոցում գտնվող զինվորը վրիպած լիներ։ Բայց ոչ, նա, ցավոք, չէր վրիպել։ Նրա արձակած երեք փամփուշտներն էլ նպատակին էին հասել ու ադրբեջանցուն հետդարձի ոչ մի հնարավորություն չէին թողել։
– Ես զոհվելու ոչ մի ծրագիր չունեի, – հեկեկոցը զսպելով, մի տեսակ չար ասաց նա, – ես դեռ շատ ծրագրեր ունեի։ Ես ավագ լեյտենանտ էի, գնդապետ պետք է դառնայի, գուցե՝ գեներալ։ Ռազմական ուսումնարանն եմ ավարտել։ Պատանի տարիքից զինվորական դառնալ եմ երազել։ Ես դեռ պետք է կռվեի հայրենիքիս համար։ Պետք է ձեզանից իմ հայրենիքը՝ պապերիս երկիրն ազատագրեի։ Դուք ապրում եք իմ հայրենիքում, դուք պապերիս երկիրն եք յուրացրել։ Հայերն այս տարածքներում երբեք չեն ապրել։ Ձեզ այստեղ ռուսներն են բերել։ Գրիբոյեդովն է ձեզ այստեղ բերել։ Ձեր մայրաքաղաքն անգամ ադրբեջանական է։
Երկու նախադասության մեջ նա մեծ հաջողությամբ տեղավորեց ադրբեջանական ողջ պաշտոնական քարոզչությունն ու մատուցվող պատմության գլխավոր շեշտերը։
– Լսիր, – ասացի, – մենք գտնվում ենք այնտեղ, որտեղ մեր նախկին կյանքում եղած թշնամությունն անիմաստ է։ Ես, իհարկե, կարող էի բացատրել քեզ, որ պատմության մասին քո պատկերացումները սխալ են, կարող էի բացատրել, որ հայերն այստեղ միշտ են ապրել, ապա եկել եք դուք ու ինչ որ պահից մեր ժողովուրդներն այս տարածաշրջանում սկսել են ապրել համատեղ։ Կարող էի ասել, որ առանց թշնամության ու առանց պատերազմների համատեղ կյանքի շատ ավելի երկար շրջաններ ենք ունեցել, քան թշնամության ու պատերազմի շրջաններն են։ Բայց այստեղ, կրկնեմ, նման զրույցներն անիմաստ են։ Այստեղ չկա հայրենիք, չկա Ադրբեջան ու չկա Հայաստան, չկա պետություն ու չկան սահմաններ, այստեղ դու ոչ թե ադրբեջանցի ես, այլ մարդ ես։ Այստեղ ինքդ քեզ ես հաշվետու։ Այստեղ դու ստիպված ես պատասխանել հարցերի, որոնք ոչ թե դրսից են հնչում, այլ ծագում են քո մեջ։ Թե ինչպես է դա տեղի ունենում՝ չգիտեմ, չեմ կարող ասել, բայց տեղի է ունենում։ Այստեղ դու նախկին կյանքում գործած յուրաքանչյուր քայլիդ համար բացատրություն պետք է գտնես ու, որ ավելի կարեւոր է, քո քայլերը պետք է գնահատես։ Քեզ ոչ ոք չի հուշելու, ինքդ պետք է բացատրությունները գտնես, գնահատականներն ինքդ պետք է տաս։ Այն ամենն, ինչ արժեք են եղել քո կյանքում, այստեղ կարող են անարժեք դառնալ։ Ավելին՝ կարող են քո դեմ ուղղվել։ Այստեղ այլ չափորոշիչներ են։ Այստեղ ե՛ւ ես, ե՛ւ դու պետք է ազատվենք անցած կյանքի պատկերացումներից ու կապանքներից։ Շուտով, շատ շուտով մեզանից յուրաքանչյուրի համար մի թունել է բացվելու։ Մենք սլանալու ենք այդ թունելով, թե ուր՝ կիմանանք հետո, իրարից անկախ ու, չի բացառվում, տարբեր վայրերում։ Քեզ կենտրոնանալ է պետք, մենք շատ անելիք ունենք։ Նախկին կյանքդ էլ չկա։ Մի անհանգստացիր բոլորովին։ Կթաղեն քեզ Բաքվի Շահիդների պուրակում։ Քո հարազատները կհպարտանան քեզնով։ Մայրդ կգա գերազմանիդ այցելության ու կարտասվի։ Լինելու է այս ամենը, բայց առանց քեզ ու քեզանից անկախ։
– Մայրս վշտից կխելագարվի, – անասելի ցավով արձագանքեց նա։
– Մեր բոլորի մայրերն էլ խելագարվում են։
Մեր զրույցի կեսից նա հանկարծ ցնցվեց, հայացքը հեռու ինչ որ կետի հառեց ու անջատվեց։ Նա ինձ մոտ էր, իմ կողքին էր, բայց միաժամանակ աներեւակայելի հեռվում էր։ Տեսնում էի նրան, նրա շարժումները, հասկանում էի, որ խոսում է, որ բացատրում է, որ պատասխանում է, բայց ոչինչ չէի լսում։ Նա, պարզ էր արդեն, ինքն իր հետ է, իրեն է փնտրում, իրեն է վերագնահատում, իրեն է հասկանալ փորձում, իր ապագա ճանապարհն է հարթում։ Որքան տեւեց նրա բացակայությունը՝ ասել չեմ կարող։ Բայց երբ վերադարձավ լուսավորված էր ու հանգիստ։
– Լսիր, – ասաց, – այս ի՞նչ է կատարվում։ Ես հիմա բոլորովին այլ մարդ եմ։ Մտքովս անգամ չէր անցնի, թե նման բան հնարավոր է, որ ես իմ կյանքը բոլորովին այլ հայացքով կդիտեմ, կվերագնահատեմ ու այսքան կփոխվեմ։
Ապա մտամոլոր՝
– Ո՞ւմ էր պետք այդքան երկար ձգվող թշնամությունը, որ կար մեր միջեւ։ Հանուն ինչի՞։ Ո՞ւմ են պետք այն արժեքները, որոնցով ապրել ենք։ Ո՞ւմ է պետք այն թշնամությունը, որ այնտեղ, այն կյանքում դեռ շարունակվելու է։ Որ չի թողնելու որ մարդիկ հաշտության ու խաղաղության արժեքը հասկանան։ Իմ ու քո նման զինվորները դեռ սպանելու են իրար։ Ինչո՞ւ, ինչի՞ համար։ Ո՞ւմ են պետք այն արժեքները, հանուն որոնց մենք թողնում ենք մեր հարազատներին, թողնում ենք մեր հիվանդ մորն ու սպանելու համար մարտադաշտ ենք մեկնում։ Ափսոս, ափսոս միայն, որ այն ամենն ինչ գիտեմ հիմա, չեմ իմացել ժամանակին։ Չեմ էլ մտածել այս ուղղությամբ։ Ափսոս։ Ես մարդկանց միայն այս մասին էի ասելու։
Նրա թիկունքում հանկարծ երեւաց ինձ արդեն ծանոթ թունելը, որի վերջում անպատկերացնելի մի լույս էր երեւում։ Պետք չէր հուշել նրան, որ նրա գնալու ժամն է։ Ինքն արդեն գիտեր։ Գիտեր, որ սլանալու է այդ թունելով՝ դեպի անհայտություն, դեպի հույս ներշնչող, նոր սկիզբ խոստացող լույսը։ Նա ժպտաց անասելի հարազատ մի ժպիտով, ձեռքով արեց ու անհայտացավ։ Թունելն արդեն չկար։
․․․ Նրա անհայտանալուց հետո մնացի մենակ։ Ինչ որ բան այն չէր։ Այդպես չպետք է լիներ։ Ինձանից հաշիվ չէր պահանջվում ու չկար իմ թունելը։ Սարսափի զգացում պատեց ինձ։ Մտքերս, որ հստակ էին ու սահուն, հանկարծ սկսեցին խառնվել։ Զգում էի, որ կորցնում եմ գիտակցությունս։ Ծակող մի ցավ զգացի ու ինձ կրկին պատեց այն նույն խավարը, որը կար գնդակը գլխիս մեջ մխրճվելու պահին։ Խավարի միջից ճռինչ հիշեցնող, անընդմեջ կրկնվող անտանելի մի աղմուկ սղոցում էր ուղեղս ու սաստիկ ցավ պատճառում։ Խոսքերի պատառիկներ էին, անհասկանալի բառերի շարան ու չընդհատվող, միալար կրկնվող ճռնչյունը, որը կենտրոնանալ չէր թողնում։ Զգում էի՝ եւս մի քանի վայրկյան ու գլուխս սոսկալի ցավից կպայթի։ Ճիշտ այն պահին, երբ պայթյունն արդեն անխուսափելի էր թվում, ճռնչյունն հանկարծ դադարեց ու հստակ մի ձայն հնչեց․
– Շարունակեք արհեստական շնչառությունը, նա ուշքի է գալիս։
Աչքերս բացեցի հիվանդասենյակում։
․․․ Ի զարմանս ինձ բուժող բժիշկների՝ ապաքինվում էի արագ։ Կարճ ժամանակից ոտքի կանգնեցի ու, որ ամենազարմանալին է, գլխիս ստացած ծանր վիրավորումը ոչ մի անցանկալի հետք չթողեց։ Այժմ առողջ եմ ու առույգ։
Այնպես չէ, թե ես շատ եմ սիրում խոսել այս մասին։ Բոլորովին։ Որովհետեւ մարդիկ լսում ու չեն հասկանում։ Իրենց խելոք երեւակայողները հալյուցինացիաների մասին ինչ որ տխմարություններ են դուրս տալիս, իսկ իրենց ուղղամիտ կարծողները հոգեկան շեղման մասին են ակնարկում։ Ինձ, իրականում, չեն հետաքրքրում ո՛չ այս խելոքները եւ ո՛չ էլ այս ուղղամիտները։ Ինձ բոլորովին չեն հետաքրքրում նաեւ ռազմահայրենասիրութամբ ինքնահաստատվողները։ Ինձ կարդացող եւ թեմայի մեջ խորացողներն են հետաքրքրում։ Ինձ գրվածի մասին մտածող ու դրանից եզրակացություններ անողներն են հետաքրքրում։ Հենց նրանց համար էլ գրել եմ իմ այս պատմությունը եւ այն նախկինը, որ, ինչպես արդեն ասել եմ, ահա այստեղ կարող եք կարդալ։
․․․ Ամեն անգամ Եռաբլուր գնալիս, երբ իմ զոհված մարտական ընկերների գերեզմանին ծաղիկներ եմ դնում, մտովի ծաղիկներ եմ դնում նաեւ Բաքվի Շահիդների պուրակում թաղված իմ բարեկամ ադրբեջանցու գերազմանին։
Գիտեմ հաստատապես, որ մի օր հանդիպելու ենք։ Անպատճառ հանդիպելու ենք։ Նա ինձ կդիմավորի հարազատի պես։ Եթե մեզ նույն տեղում լինել է վիճակված՝ կօգնի, որ կողմնորոշվեմ, ինչպես ես իրեն օգնեցի, իսկ եթե տարբեր են լինելու մեր տեղերը՝ որպես հարազատի կդիմավորի ու կճանապարհի։ Մենք միշտ հարազատ կմնանք, կլինենք փոխկապված, կլրացնենք իրար։ Հեռու լինենք, մոտ լինենք՝ կհիշենք իրար ու կսիրենք։
Մենք նույն արհավիրքի զոհերն ենք։
