Հատված վեպից
…Տղերքը ոտքից մինչև գլուխ զինված, խավարի դռները մեկ-մեկ բացելով, կանգ առան թշնամու խրամատների մատույցներում: Լսելի էին խրամատում պահմտոցի խաղացող ձայները, շան հաչոցը, խրամատի ճակատը քորող քամու անհանգիստ շնչառությունը: Տղերքը մի քանի շաբաթ պատրաստվել էին, ուսումնասիրել տեղանքը, հակառակորդի լեզուն: Մի քանիսն այնքան վարժ էին խոսում, որ անգամ հակառակորդը չէր կարող տարբերել, ինչ-որ բան հասկանալ: Տասնհինգից ամեն մեկն էլ ամենաքիչը մի քսան-երեսուն ճակատամարտի հոտը, փոշին, արյունը, ճիչը ռունգերում, ունկերում ու աչքերում պահում էր, մի քանի անգամ վիրավորվել, մենակ կանգնել էր տասի դեմ ու ետ-ետ չէր գնացել: Եվ հիմա ամեն մեկը ոտքից գլուխ զենք էր, ամենադիմացկուն չորքոտանին անգամ այդ ծանրության տակ կճկռեր: Եթե ասենք, աժդահա տղերք են, սուտ կլիներ: Ո՛չ կարգին բոյ-բուսաթ ունեն, ոչ՝ քաշ, ոչ էլ՝ հաստ բազուկներ: Ամենամարմնեղը հազիվ, այսինքն՝ ոտքերի ծայրերին կանգնած, թող մի հարյուր յոթանասուն սանտիմետր բոյ ունենար, մի վաթսուն-վաթսունհինգ կիլո էլ քաշ, զենքի հետ՝ գուցե յոթանասուն-յոթանասունհինգ կիլո: Մեկը կար, այնքան պուճուրիկ էր, որ սովետի ժամանակ չէին ուզում բանակ տանել, ասում էին՝ փոքրիկ մարդիկ սովետական բանակում տեղ չունեն: Բայց զոռռեց ու գնաց, թեպետ, ճիշտն ասած, ոչ ոք չէր հավատում, որ Սեյրանը, անունը Սեյրան էր, կարող էր, ասենք, շարքում կանգնել, էլ չենք խոսում կրակելու, վազելու, նռնակ նետելու մասին: Բայց մի քանի ամիս անց շնորհակալական հեռագիրը հեռագրի հետևից էր գալիս: Հարազատները չէին հասցնում կարդալ, նրանք կասկածում էին՝ որ ինչ-որ մեկը ինչ-որ բան շփոթել է, որ մեկն ուղղակի չար կատակ էր անում: Միայն հայրն էր, որ այդ ամենն ընդունում էր առանց զարմանքի ու սպասում նորանոր հեռագրերի:
– Որդին իմն է, հունարը գիտեմ: Արևը կծիմ, հորն է քաշել…
Ճիշտն ասած, հայրն էլ էր պուճուրիկ: Որդուց թող մի հինգ սանտիմետր բոյով լիներ, բայց նրան էլ ժամանակին բանակ չէին տանում, նա էլ զոռռեց ու գնաց: Զոռռելը ո՞րն է, ասաց՝ ինձ նման ռազվեդչիկ, հազար տարի փնտրեք, չեք գտնի, ոչ մի տեղից չեմ երևա, գնամ կանգնեմ թշնամու առաջ, չի տեսնի… Չտեսնելը ո՞րն է, չէր ուզում ասել՝ մարդու տեղ չէր դնի: Ճիշտն ասած, ընկերները մեկ-մեկ փորձում էին, իբր ձեռ առնել, բայց Մուրադից, անունը Մուրադ էր, վախենում էլ էին, հետը խորհրդի էին նստում, ամեն տեղից հրավիրում, տխուր բան էր պատահում, կողքին կանգնում էին: Այդ պուճուրիկ արարածի մեջ Աստված այնքան զահմ էր դրել, որ մի ամբողջ տոհմի կհերիքեր: Հիմա էլ որդին է: Երկու տարվա մեջ ստացած շնորհակալական հեռագրերն ավելի շատ էին, քան հորը, մորը, հարազատներին գրած նամակները՝ միասին վերցրած: Տղան մի անգամ նույնիսկ կատակեց, երբ մայրը հորդորում էր հաճախակի գրել.
– Գրեմ՝ որ ի՞նչ, էնա հրամանատարությունն իմ փոխարեն տեղը տեղին ու ժամանակին գրում է, էլի…
Իսկ երբ մայրը խնդրեց, որ որդին գրի, թե բանակում ինչ փեշակ է սովորում, պատասխանեց.
– Ռազվեդչիկ:
Շուշեցի մի ծիծաղող տղեկ, Անտարես, 2023
Զարմացած մայրն էլ փորձեց ամուսնուց իմանալ, թե էդ ռազվեդչիկ ասածն ինչ բան է, ամուսինը բավականին լրջորեն, համարյա մանրամասնորեն բացատրություն տվեց.
– Էդ քո խելքի բանը չէ… Բայց, որ էդքան ուզում ես, ասեմ, կնի՛կ ջան, դա իսկական տղամարդու փեշակ ա…
Հիմա մեր էս աժդահա տղերքը խավարի դռները մեկ-մեկ, իհարկե, առանց ծեծելու, բացելով եկել, թշնամու խրամատի չորս կողմովը պառկել են: Ոչ հազել կլինի, ո՛չ փռշտալ, ո՛չ իրար ազդանշան տալ, ո՛չ քիթ սրբել: Ցանկացած շշուկ քամին կտաներ, կգցեր ուղիղ թշնամու խրամատը: Եվ տղերքն ամեն ինչ նախատեսել էին, բացի… օձից: Նախատեսելս ո՞րն է, օձը եկավ, եկավ, պառկեց Վազգենի ձեռքին (տղերքից մեկի անունն էլ Վազգեն էր): Չէ, ինչ պառկել, անշարժացավ տղայի ձեռքին, շրջապատը հոտոտեց, երկար նայեց Վազգենի աչքերին, կարգին տնտղեց ու… Վազգենը քիչ էր մնում մեռներ, չէ, ի՞նչ մեռնել, Վազգենը չէր շնչում, Վազգենը նայում էր ձեռքին թիկն տված հսկա սողունին ու անիծում այն օրը, երբ իրեն լույս աշխարհ են բերել… Բայց օձը չէր եկել Վազգենին կծելու, օձը եկել էր Վազգենին փորձության ենթարկելու: Վազգենը հետագայում հենց այդպես էլ պատմում էր.
– Էդ, էդ, էդ ախմախը եկավ, եկավ ծանր կանգնեց ձեռքիս: Մի քիչ ինձ այդպես տանջեց, հետո գլուխը դրեց գլխիս, ականջիս ինչ-որ բան ասաց ու էն գնալն է, որ գնաց, ինքն իրեն կորցրած, խաղաղված, ուրախ…
– Ահմա՛դ, այ Ահմա՛դ…
Թուրքի խրամատից քամին ձայնի հերթական ծվենը բերեց, գցեց տղաների գլխին: Օձն արդեն հեռացել էր:
– Ահմադ, բուրալարդա իլան վա՞ր… /այս կողմերում օձեր կա՞ն/:
– Չոխ: Գորխուրսա՞ն… /շատ, վախենում ե՞ս/:
– Բիրազ: /մի քիչ/
– Էրմանիդան դա գորխուրսա՞ն: /հայից էլ ե՞ս վախենում/:
– Յոխ պիր, հա: /չէ մի, չէ/:
Տղաներն այս ամենը պարզ լսում էին, անձայն ծիծաղում, թեպետ քամին ձայները մեկ-մեկ խառնում էր, ձգում, կամ՝ միանգամից կրճատում:
Սեյրանը, չգիտես ինչու, հիշեց, որ բանակում իր հետ թուրքեր էլ էին ծառայում: Ոչ «աջ դարձ»-ը գիտեին, ոչ՝ «ձախ»-ը: Երկու տարում հազիվ «շագոմ մարշ»-ը սովորեցին, «խլեբը», «կամանդիրը», «տուալետը», մոտ մի տաս-տասնհինգ փոքր-մոքր, սակայն ապրելու համար կարեւոր նշանակություն ունեցող բառ: Բայց պինդ տղաներ էլ կային: Լեզու չգիտեին, սակայն կողքիդ կանգնողն էին, ռուսին էլ չէին սիրում, սիրելս ո՞րն է, զզվում էին, հնար լիներ՝ ամեն օր մեկին կմորթեին, արյունն էլ հանգիստ, մեծ-մեծ բաժակներով կխմեին:
– Ռուսի մենակ աղջիկները վերցնես,– մեկը կար, նա էր ասում,– ես դրանց ճերմակ մարմնի համար գժվում եմ, շաքարի նման կարելի է ամբողջ օրը կծոտել… Բա դրանց դոշերը, դրանց մազերը… քամակը…մեկը մեկից լավը: Մերոնք ինչ, մենակ տախտակի նման պառկելը գիտեն: Կարծում են իրենց գործը միայն այդպես պառկելն է, մերն էլ… ոչ մի կայֆ, ոչ մի ուրախություն: Մեկին մի օր ասել եմ՝ դիրքդ փոխիր, ժամերով զռզռոցը դրել էր: Ասում էր՝ ինչ է, ես քեզ համար բոզ ե՞մ…
– Ահմադ, բիր գըզ օլսա, նեյնիյարսա՞ն…/Ահմա՛դ, եթե մի աղջիկ լիներ, ի՞նչ կանեիր/:
– Բուրդա՞… /այստե՞ղ/:
– Հիշո՞ւմ ես, մի հայ աղջիկ էինք բռնել…:
– Հա, չոխ գաշանգ իդի… /հա, շատ գեղեցիկ էր/:
…Հրաչն արվեստագետ մարդ էր և իր ամենահաջողված գործը համարում էր Ուլյանով Լենինի քանդակը: Հարցնեիր բոլոր ժամանակների աշխարհի ամենաանիմաստ բանը ինչն է, առանց ժամանակ կորցնելու, առանց մտածելու կասեր՝ պատերազմը: Բայց մարտ չկար, որին չմասնակցեր, և երբ հարցնում էին՝ ա՛յ տղա, եթե պատերազմն այդքան անիմաստ բան է, ինչո՞ւ ես էդպես քեզ չարչարում, հանգիստ, խաղաղ պատասխանում էր.
– Որովհետև սա պատերազմ չէ, տղա՛ ջան, սա ուրիշ բան է…
– Ահմադ, էրմանի գըզը… /ահմադ, հայի աղջիկը…/
Քամին թուրքի խոսքը պատառոտեց, թողեց կիսատ, կարծես միտումնավոր, որպեսզի տղերքը չլսեն:
Հրաչը հայ ժողովրդի ողբերգության, կորուստների, չարչարանքի, ամեն, ամեն ինչի համար ոչ մեկին չէր մեղադրում, բացի հենց հայ ժողովրդից, հենց միակ, եզակի հայից, որովհետև յուրաքանչյուր հայ, առանձին վերցրած, ինչ-որ ժամանակ, կամա, թե՝ ակամա, գուցե նույնիսկ չգիտակցելով, հրաժարվել է իր բաժին Հայաստանից, այսինքն՝ իր ծովից, իր տափաստանից, իր լեռից, իր ծիրանից, իր արևից, իր… թիվանգից… Այդպես բոլոր ժամանակներում՝ ոգևորվելով, սերունդներին ոգևորելով բարոյական հաղթանակների հավերժ կենդանի, զարմանալիորեն ու ցավալիորեն միշտ բաբախուն գաղափարով:
– Ահմադ, էրմանի նադի՞… /Ահմադ, հայն ինչ է/:
Քամին կրկին տղերքի կողմից էր ու պատասխանը հենց խրամատում էլ սպանեց: Հրաչը ժպտաց ու մատներն ավելի պինդ խրեց հողի մեջ, ավելի ու ավելի խորը, հաստատուն, կրքոտ: Ուզում էր բղավել. տղե՜րք, ահա, ահա մեզանից մեկի կորցրած Հայաստանը:
Հրաչի լացը գալիս էր, Հրաչի խելքը այդ պահին հեկեկալու համար իրենը չէր… լավ է, տղերքը չէին տեսնում, թե չէ, էլի համը հանելու էին.
– Արա՛, Լենին պապիկի քանդակը որտե՜ղ, թուրքի խրամատի առաջ պառկելը՝ որտե՜ղ…
– Ահմադ…
Տղերքն այստեղ չլինեին, Համլետը էդ Ահմադին էլ, էդ րոպեն մեկ Ահմադ կանչողին էլ մի քանի վայրկյանում էն աշխարհը կուղարկեր: Բայց բանակ է, կարգ ու կանոն կա, օրենք, հրաման: Ինքնագլուխ բաներ անելու իրավունք ոչ ոք չունի: Ինքն ո՞վ է, որ մի ոռը քաքուտ Ահմադի պատճառով օրենքին դեմ գնա, տղերքին էլ փաստի առաջ կանգնեցնի: Ընդհանուր առմամբ, Համլետը քեֆչի տղա է, ուտող-խմող, երգ ասող, ժամերով պարող: Ով ինչ անում էր, Համլետի հետեւից անպայման հրավեր էր ուղարկում: Եթե երկու-երեք օր հրավեր ուղարկող չէր լինում, ինքն էր մի բան մոգոնում, կազմակերպում, մարդկանց հավաքում գլխին: Եվ սիրում էր, երբ այդ արարողություններին մասնակցում էին նաև կանայք, ոչ թե մեկը, երկուսը, այլ շատ, տղամարդկանցից շատ: Համլետի համար անասելի հաճույք էր ընտրություն կատարելը, չորսից կամ հինգից մեկին ընտրելը:
…Երկու օր առաջ էին հանդիպել: Որ ասես էդ կնոջ համար հալումաշ էր լինում, այնքան էլ ճիշտ չէր լինի, ասես համարյա անտարբեր էր և, եթե օրերով չտեսներ, չեր էլ հիշի, դա էլ չէր համապատասխանի իրականությանը: Ճիշտն այն էր, որ էդ շան քածի կողքին ինքը կատաղած, ինքն իրեն կորցրած, աշխարհը գլխին հավաքած ցուլի նման էր: Ո՛չ ամոթ կար, ո՛չ քաշվել կար, ո՛չ զսպել կար: Ինչ ունեին, սաղ դնում էին մեջտեղ: Ո՛չ անկողինն էր դիմանում, ոչ՝ բազմոցը, ոչ՝ աթոռ-ները: Ստիպված, իբրև հանդիպման վայր, ընտրում էին հատակը: Առաջ չէին հասցնում անգամ ինչ-որ շոր փռել: Հենց մերկ, սառը հատակին էլ իրար բզկտում էին… բայց պարզվեց, որ դա էլ փրկություն չէր: Հարևաններից յուրաքանչյուրն առանձին պատերազմ հայտարարեց Համլետին: Պարզվում է, ձայնը հինգերորդ հարկից ջրի նման գնում, հասնում էր առաջին հարկ ու կաթում օրորոցում մուշ-մուշ քնած երեխայի տոտիկին ու անհանգստացնում… Մի անգամ էլ էդ առաջին հարկի կատաղածը, երեխան գրկին, հասավ հինգերորդ հարկ ու բառերը փամփուշտների նման շարեց Համլետի անպաշտպան ու բաց կրծքին…
– Դե կա, պահե…
Եվ Համլետը, հազար ու մի բան տեսած, հազար կին սիրած Համլետն իրեն լրիվ կորցրեց: Եվ քիչ էր մնում երեխային վերցներ մոր գրկից, քիչ էր մնում ծնկի գար այդ կատաղած էգի առաջ ու համբուրեր դրա ձեռքերն էլ, ոտքերն էլ, խալաթի կոճակների արանքից երեւացող ճերմակ փորն էլ… Էդ փորձառու գել Համլետը չջոկեց, որ էդ կատաղած էգի մտքինը հենց դա էր, և երեխան պարզապես առիթ էր, պատճառ, հրավեր: Բայց, մեկ է, ջոկեր էլ, ոչինչ չէր կարող ձեռնարկել, ավելի ճիշտ, նման ցանկություն չուներ: Եթե ավելի անկեղծ լինենք, չէր կարող երկուսին միանգամից, չէր կարող էն մեկին թողնել, դրան հոտոտել… հետո էլ ամեն կին չէ, որ Համլետի սրտովն է, ում ծիծիկը պաչելու ցանկություն էր ունենում, ում ցանկանում էր Համլետի մեղքաշատ մարմինը: Համլետը, ընդհանրապես, ուշադրություն չէր դարձնում իր մարմնին և գտնում էր, որ մարմինը կարելի է չարչարել, տանել փորձության, հանգիստ նվիրել կանանց, թողնել ձյան ու անձրեւի տակ, հանձնել արեւի ճառագայթներին, նույնիսկ սպանել, որովհետև մարմինը ժամանակավոր է, մահկանացու, պարզունակ, կարևորը հոգին է, և հենց հոգու դռները պետք է միշտ գոց պահել սատանայի ու կանանց առաջ:
Բայց շան քածը Համլետի հոգու դռներն ինչպե՜ս էր ծեծում, ինչպե՜ս էր ծեծում… Միայն Համլետի մարմինը նրան չէր հերիքում, ոչ էլ մռնչոցը, ոչ էլ խոստովանությունը.
– Երբ գրկում ես, չեմ զգում, որ իմ տերն ես:
Շան քածն այնպես էր զուզա տալիս, ասես աշխարհի վերջն էր, Համլետին էլ տանում են թաղելու: Իսկ Համլետը, ինչքան ուղեղին զոռ էր տալիս, չէր հիշում, որ մեկն իր համար այդպես հոնգուր-հոնգուր լաց լիներ, իրեն այդպես պատառ-պատառ աներ, ասեր՝ եկ ինձ տեր կանգնիր… մի բան, որի համար Համլետն ուղղակի ժամանակ չուներ, թեպետ մեկ-մեկ նման ցանկություն ունենում էր:
– Ահմադ…
…Տղերքի մեջ ամենախղճովն ու սրտից բարակը Վահեն էր: Բոլորը նրան Աստծո մարդ էին ասում և խորհուրդ էին տալիս փարաջա հագնել ու նվիրվել եկեղեցուն, մանուկ կնքել, աղոթք անել մեղավորների հոգու փրկության համար, դարձի բերել շնացողներին, մարդասպաններին, գող-ավազակներին, որկրամոլներին, սուտ վկայություն տվողներին, հարևանների կանանց մտքում տիրություն անողներին, ծնողներից հրաժարվողներին, կնոջ խելքով ապրողներին, միայն նեղ օրն Աստծուն հիշողներին, եկեղեցում սուտի մոմ վառողներին ու Աստված կանչողներին…
Ասում են՝ Վահե տղա, ինչքան մտածում ենք, դու սխալ փեշակ ես ընտրել, փեշակդ պիտի շուտափույթ փոխես: Դու, ավելի լավ է, մի քանի հոգու սատանայի ճանկերից հանես-փրկես, քան մի սատանա սպանես: Մենք էդ սպանելու գործը քեզանից հազար անգամ լավ կանենք, եթե շատ ես ուզում, դրա եղածն ինչ է, քո փոխարեն էլ կանենք: Դու, քանի ուշ չէ, քեզ գցիր եկեղեցի:
Բայց ասողին լսող էլ էր պետք: Վահեն տղերքի ասածը մի ականջով հանգիստ ընդունում, մյուս ականջով անտարբեր բաց էր թողնում, էդ ասածներից ոչ մի բան գլխում չէր պահում: Համոզված էր, մի բառ անգամ, եթե էդ անիմաստ զառանցանքներից մնար, իրեն վնաս կտար, կարող էր նույնիսկ տեսողությանն ազդել, ստամոքսի խանգարումների, մազաթափության պատճառ դառնալ: Ճիշտ է, Վահեի սիրտը մազից էլ բարակ էր, բայց ոչ ոք նրան մարտի ժամանակ պառկած կամ ծնկած չի տեսել: Նա մարտը մղում էր դիք կանգնած: Ոչ թե նրա համար, որ չէր տիրապետում մարտարվեստի ամենասովորական հնարքներին, այլ շատ պարզ մի պատճառով.
– Դեռ իմ մեռնելու ժամանակը չէ,– ասում էր ամեն անգամ, երբ հրամանատարը փորձում էր ինչ-որ բան հասկացնել նրան: Մի անգամ այդ հրամանատարը չկարողացավ զսպել ինքն իրեն ու… Վահեին մի քիչ վիրավորեց, տղաների կարծիքով, իհարկե: Վիրավորելս ո՞րն է, երեսին շարքով մի քանի բառ կանգնեցրեց.
– Հա, էլի, դու բոլորից խելոք ես, բոլորից խիզախ ես, բոլորից անվախ ես, բոլորից…
– Ո՛չ, պարո՛ն կապիտան,– կմկմացել էր Վահեն,– ես պարզապես իմ մեռնելու ժամանակը գիտեմ… Դա մեր մյուս պատերազմում է լինելու: Պառկեմ էլ, չոքեմ էլ, հազար ու մի հնարք էլ օգտագործեմ, բլինդաժներից դուրս էլ չգամ, փախչեմ ուրիշ երկրներ, մեկ է, ինձ խփելու են… Ես, պարո՛ն կապիտան, մեր հաջորդ պատերազմի զոհերից եմ: Էդ հաջորդ պատերազմը, բան է, եթե չլինի, ես ապրելու եմ, կապ չունի հարյուր տարի, հարյուր քսան տարի, հարյուր հիսուն…
Էսպես, ընդհանուր առմամբ, եթե վերցնենք, Վահեին ոչ ոք չէր հասկանում, նույնիսկ մի քիչ ց-դած էին համարում: Քիչ-միչ Լենին պապիկ քանդակող Հրաչն էր հասկանում, քիչ-միչս ո՞րն է, մի օր, կարծես, հասկանում էր, մի օր՝ չէ, թեպետ Վահեն միշտ նույնն էր, անփոփոխ, հավասարակշռված, լուրջ, խաղաղ՝ նույնիսկ ամենաանհավասար ճակատամարտից առաջ: Մի անգամ տղաները չդիմացան ու հենց ականջին գոռացին.
– Ինչո՞ւ ես էդքան անտարբեր…
– Որովհետեւ վախենում եմ…
– Ինչի՞ց ես վախենում, այ մարգարե, մեկ է, քո մեռնելու ժամանակը չէ…
– Ես էս պատերազմի զոհերի համար եմ վախենում…
– Ահմադ… էրմանի գըզը յադընդա դը՞… /Հայ աղջկան հիշո՞ւմ ես/:
– Հա…
– Ադը դեյա բիլարսա՞ն… /անունը կարո՞ղ ես ասել/:
– Անահիտ…
Քամին կրկին ամեն ինչ անփոփոխ, առանց ինչ-որ բան խմբագրելու բերեց, հանձնեց տղաներին: Բայց տղերքը վրեժ լուծելու համար չէ, որ եկել էին, ավելի ճիշտ, եկել-մտել էին թշնամու թիկունք ու ավելի մոտ էին Բաքվին, քան թուրքը: Նման դեպքերում մի քանի մետրը մեծ նշանակություն ուներ, գուցե՝ ճակատագրական: Տղերքը եկել էին մի լավ, կերած-խմած, լեզվին տվող ասկյար գողանալու: Մի քանի օր առաջ դրանց սնայպերը խփել, մեր տասնութ տարեկան, ջահել-ջիվան զինվորին սպանել էր: Տղերքն էլ որոշել են, հազար թոփ էլ տրաքի, պատասխանն այդպես տալ: Ինչ խոսք, տղերքն էլ կարող էին թրխկացնել, մեկի փոխարեն նույնիսկ մի քանիսին, բայց դա շատ պարզունակ պատասխան կլիներ, ոչ մի խորհուրդ չպարունակող, անուղեղ, թեպետ ստիպ-ված մեկ-մեկ այդպես էլ էին անում: Տասնութ-քսան տարեկան խոխեք կան, մազը միջից ուղիղ երկու կես են անում, նրանց աչքերն էլ փակես, էլի խփողն են: Ասում են՝ փամփուշտին ի՞նչ է եղել որ, շան նման բան է, հոտի վրա գնում է… նշան էլ չբռնես, տեղ է հասնելու…
Բայց տղերքն այդ ամենը դրել են մի կողմ ու որոշել են գործն այս անգամ այլ կերպ կազմակերպել, այսինքն՝ ավտոմատի լուլան ուղղել հենց դրանց մեծամեծերի ճակատին ու քամակին:
…Առաջինը պիտի խրամատ մտներ Սեյրանը, կատարեր Ահմադի դերը, դրա հետ զրուցողի գլուխը հազար ու մի ցնդած պատմություն լցներ, մի քիչ մոտեցներ տղերքին, տղերքն էլ՝ հոպ, փակեին դրա բերանն ու էդ լեշը շալակած ծլկեին: Պարզ ու հասարակ: Հաշված րոպեների ընթացքում: Եվ երբ քամին ավարտեց հետախուզությունը, ձայներն էլ մարեցին, ըստ տղաների, Ահմադն էլ գնաց մրափելու… Սեյրանը Երևի իր փորած խրամատում երբեք այդքան վստահ չէր քայլել, քայ-լում էր ու թուրքերեն էլ ինչ-որ մեղեդի փսփսում:
– Դայան /կանգնիր/,– քամին հերթական և ամենաթարմ տվյալները հասցրեց տղերքին,– քիմ-սա՞ն, ադընը դեյ... /ո՞վ ես, անունդ ասա/:
– Այա, յոլդաշընը թանըմըրսա՞ն… /Ա՛յ տղա, ընկերոջդ չես ճանաչո՞ւմ/:
– Ադընը դեյիրամ…/ Անունդ, ասում եմ/:
– Այա, ադըմ բիլմիրսա՞ն… /ա՛յ տղա, անունս չգիտե՞ս/,– քամին Սեյրանի ձայնն էլ փոխանցեց տղերքին: Սեյրանը զգաց, որ ինչ-որ բան այնպես չէ, որ թուրքը կարող է կրակել, ու առանց երկար-բարակ ֆիքիր անելու ասաց իր նոր անունը.
– Ահամադ ամ, այա, Ահմադ…
Եվ կատարվեց այն, ինչ տղերքը չէին նախատեսել կամ էլ պարզապես քամին էր ինչ-որ բան խառնել:
– Նաթար Ահմադ սան, այա, Ահմադ ման ամ… /Ա՛յ տղա, Ահմադը ես եմ/,– ասաց թուրքը, քաշեց ավտոմատի… բայց Սեյրանն այդ գործողությունն ավելի արագ կատարեց, և տղերքը լսեցին ընկնող թուրքի ձայնը.
– Վայ նանա, օլդում…
Բայց թուրքն ընկնելիս, երևի անգիտակցաբար, կրակեց: Եվ տղերքը միանգամից գրոհեցին հենակետը, միասին, մի ակնթարթում, թանձր: Ասկյարներին թվաց՝ սևամորթ վարձկանների մի ամբողջ գումարտակ է նետվել գրոհի ու… Մի քանիսը օդ էին կրակում, ճչում, բառաչում, կաղկանձում, սուգ ու շիվան անում, օգնություն կանչում: Ինչ մնում է տղերքին, սպասելու ժամանակ չունեին: Կամ պիտի բոլորին լռեցնեին կամ էլ… Եվ զգացին, որ լռեցնելն ավելի ճիշտ է, գուցե ավելի մարդասիրական, պատերազմի օրենքների շրջանակներում: Թքած, լեզուն մյուս անգամ կտանեն, կարևորը, թուրքը հասկանա, եթե հրադադար է հայտարարված, էդ հրադադարի պայմանները պետք է հարգել, օրենքի առաջ լինել խոնարհ ու տմարդություն չանել և ամենահեշտ բանը՝ ասածն անել:
Ինչ արին-չարին, տակը գոնե, օրինակի համար, մի կիսատ-պռատ լեզու չմնաց: Եվ տեսնելով, որ էլ անելիք չկա և մնալն էլ արդեն անվտանգ չէ, խավարի դռները իրենց հետևից մեկ-մեկ փակելով, ականները նույնությամբ շարելով, խաղողայգիներով վերադարձան: Ամենահետաքրքիրը, սակայն, Սեյրանի վերլուծականն էր.
– Այնպես էինք վերադառնում, կարծես լեզուն մեր հետևից վազում էր, իսկ մենք չէինք ուզում մեզ հետ բերել… Բայց երևի այդ լեզուն բերելն ավելի հեշտ կլիներ, քան Աստծո մարդ Վահեին… Մարդը չէր գալիս, ասում էր՝ գնում ենք որ ի՞նչ, գնանք զեկուցենք, որ մեծ, սխրանք ե՞նք գործել, որ տասը-տասնհինգ փսլնքոտ ենք ուղարկե՞լ էն աշխարհը, ասենք, որ դրանց հենակետում, ամբողջ ազերիստանում թարսի նման ընդամենը մի Ահմադ կա՞ր: Ասում էր՝ չէ, է՜, չէ, տղե՛րք, ճիշտ է, մենք այնքան էլ մեղավոր չենք, բայց շատ անուղեղ գործ բռնեցինք, եկեք խոստանանք, որ մեր արածի մասին ոչ մեկին, ոչ մի տեղ չենք պատմելու, պատմեցինք՝ ծիծաղի առարկա ենք դառնալու… Պետք է էնքան սպասեինք, մինչև դրանցից մեկը գար ու մեր գլխին քաքեր… տեսաք չէ՞, դրանք խրամատի կողքին կարգին զուգարան էլ չունեին, նշանակում է՝ ինչ անում են, կամ հենց խրամատում են անում կամ էլ խրամատից դուրս, հենց այնտեղ, որտեղ մենք պառկած՝ սպասում էինք…
– Իսկ եթե չգայի՞ն,– ծիծաղում էր Սեյրանը…
– Կգային, հազար տոկոս կգային,– չէր հանձնվում Վահեն:
– Ենթադրենք, էդ սովորական, բնական պահանջը չունեցան:
– Հնարավոր չէ:
– Ո՞նց հնարավոր չէ:
– Ա՛յ տղա ջան, ա՛յ Սեյրան ջան, ա՛յ թարգմանիչ ջան, ա՛յ կուճուր մարդ ջան, ռազվեդչիկ ես, բայց հասարակ բաները չգիտես:
– Օրինակ՝ ի՞նչը…
– Էն, որ վախեցած մարդը էդ քո ասած բնական պահանջն այնքան շատ կունենա, որ չի հասցնի նույնիսկ շալվարն իջեցնել…
Վահեն չէր հանգստանում, Վահեն ինքն իր տերը չէր և այդպես իրեն մի պատից պոկում, տալիս էր մյուս պատին, հետո էլ՝ ճիշտ հակառակը, երբ արվեստագետ Հրաչը հանգիստ, առանց ավելորդ շտապողականության տղաների սիրած բառերը հավաքեց, շարեց իրար կողքի, մի բան, որ Հրաչից ոչ ոք չէր սպասում.
– Վահե՛ ջան, դրա համար էլ կրկնում եմ՝ քանի ուշ չէ, քեզ գցիր եկեղեցի… թե չէ ինքդ քեզ դաժանորեն, առանց խնայելու տանջում ես, իսկ դա արդեն հսկայական մեղք է… հետո, ինչքան էլ ապաշխարես, քեզ լսող չի լինելու:
Ճիշտ է, Վահեն իրեն եկեղեցի չգցեց, բայց, երբ ազերիստանի կողմից մի քանի ամիս ոչ մի փամփուշտ մեր կողմը չեկավ, բոլորի ներկայությամբ, կարծես հենց այնպես, ինքն իր համար խոսեց.
– Ոնց որ վատ գործ չենք արել…
Բայց Վահեի խոստովանությունը դրանով չավարտվեց: Մի անգամ, երբ զորանոցում բոլորը քնած էին, և ինքը, Հրաչի հետ նստած, զրուցում էր, գրպանի ամենախորքերից հանեց մի հսկայական դանակ, դանակս ո՞րն է, մի իսկական թուր ու ասաց.
– Կարո՞ղ ես գուշակել, էս ինչ թուր է… ասե՞մ… Սա քո էն սիրելի Ահմադի թուրն է: Վերջում ե՞ս դուրս եկա, չէ՞, խրամատից: Տեսա գոտիից կախ փայլում է: Եթե էնպես իրենից ուզեի, չէր տա: Ասացի՝ էշն էլ, էշատերն էլ ու… լավն է, չէ՞… արվեստագետ ախպեր ջան, մի սրա ձևը տես, լեզուն տես, փայլը տես… մի տես ի՜նչ կոթ ունի… Ուզո՞ւմ ես նվիրեմ… Ահմադը, մեկ է, չի իմանա, որ իր տվածը ես նվիրել եմ ուրիշի… Դե լավ, չես ուզում, չես ուզում, բայց ասա, որ լավն է, ոնց որ, ոնց որ թիվանգ լինի…
– Ըսեցիե ա շանտըղա, կամ՝ թիվանգը, կամ՝ կարմիր Լենին պապիկները,– ոգևորված պատմում էր հայրս,– Դուզ չը՞մ ըրալ, յանի, ասե, դուզ չը՞մ ըրալ:
Մայրս, իհարկե, չէր կարողանում ասել՝ ա՛յ Աբո, էնա մեկն ունես, էլի, երկրորդն ի՞նչ ես անելու, բայց համարյա դրա նման մի բան ասաց.
– Իսկ եթե էդ նույն թուրքը գնա հայտնի, որ Աբոն թիվանգ ունի, ի՞նչ ես անելու:
Եվ հայրս մորս համարյա համոզեց, որ թուրքը, ճիշտ է, թուրք է, բայց էդքան նամարդ չի, վեր կլոխը տանե, տինի միլիցեքի ծեռքին: Ենթադրենք՝ ասից, էդ շանտըղեքը ասելչը՞ն տու շտըղանը՞ս գուդում, տու հի՞նչ գործ օնիս էդ թիվանգին նհետ, գուցե թիվանգը լհա քու՞ննա: Հետո էլ, թորքը միլիցիա պենն չի ընդունում, ամեն հինչ օզումա ուրան ծեռքավը անե, առանց վկաների ու ակա-նատեսների: Կուղութունեն էլ ա մենակ քինում, սիրեկանի մոտ էլ, էդ շանտըղեքը մինակ հային յը-րայըն ոհմակավ կյամ, էն էլ, գուդու՞մս խե, որովհետև մինակ վախումն, վենները տըկըրներին ծալվում ա, փուխուննեն լցնում են… համ էլ, վախ չկա, որ մի թորք մին օրիշ թորքի ինչ-որ հայի սպանելու համար ծախի, քինի զեկուցե, որ, օրինակ, յաշարը, մամեդը, սաբիրը Հայկին սպանալն: Իսկ, եթե պենա, ասե էլ, էդ նույն յաշարը, մամեդը, սաբիրը կքնին, էդ թորքին թիքի-թիքա անին: Է-լի առանց միլիցեքի: Դա միլիցեքի գործը չի, միլիցիան էլա գուդում, որ դա իր գործը չէ, ամեն ինչ ալլահի կամքովնա, ամենաքիչը՝ մուհամեդի ուզածավ…
– Էնպես որ, կնի՛կ ջան, թիվանգը էդ շանտըղորանցը հետե ուրիշ պենա,– իր կրակոտ ելույթը այսպես ավարտեց հայրս ու թիվանգը վերցրած դուրս եկավ պատշգամբ: Տներում արդեն մեկիկ-մեկիկ վառվում էին լույսերը: Մենք հասկացանք, որ նոր թիվանգը փորձարկելու իսկական ժամն է, և դա հորս ոչ ոք չէր կարող արգելել:
Մի անգամ մեկը հորս հարցրեց՝ Աբո՛, կանա՞նց ես շատ սիրում, թե՞ թիվանգը: Հայրս սկզբում, իհարկե, ծիծաղեց, հետո բավականին լրջացավ, թանձր հառաչեց ու հազիվ լսելի, երևի հենց իր համար էլ զարմանալի ցածր ձայնով, շրջապատը կարգին ուսումնասիրելուց հետո, ասաց.
– Արա՛, կընեգը պըրանիմ, կընեգը ինձ համար կարողա՞ կյանք ա տըռնըլական…
