Ես հապաղեցի պատասխանել Ձեր հարցմանը, դա ճիշտ քայլ չէր իմ կողմից, եղունգներս չէին այրվում դրանից: Նախ` ես ոչ մի վայրկյան չեմ ամաչում խոստովանել, որ իմ հարցերն ու մտահոգություններն այժմ իմ երկրի ճակատագրին են վերաբերում, Գերմանիայի` հողի նկատմամբ իր իրավունքների համար մղվող դժվարին պայքարին, եւ երկրորդ` հայտնի է այն փաստը, որ քիմիայի պրոֆեսորներն անձամբ են մտահոգված քաղաքականությամբ, քանի որ հոգեւոր ոլորտում ամեն ինչ անէական ու ավարտուն են համարում: Իսկ վերջում կասեմ, թե ինչու: Առայժմ, որպես իմ անտարբերության արդարացում, նկատեմ, որ մենք` գերմանացիներս, կարող ենք այս պահին որոշ չափով ազատվել մարդկային ցեղի համերաշխության մասին երազելու պարտավորությունից: Անհանգստացնո՞ւմ է, Ձեզ, արդյոք, Եվրոպայի միասնությունը: Եվրոպան, սակայն, միասնական է, շատ ավելի միասնական. աշխարհը միավորված է (կամ դա եղել է աղետից հետո առաջին ամիսներին) Գերմանիայի դեմ: Եկեք հանգիստ ձայնով խոստովանենք. այն, ինչ այս ժողովուրդը պետք է թույլ տար իրեն ասել եւ անել պատերազմի սկզբից ի վեր, հեռահար էր եւ նախատեսված էր ազգային-կուսակցական մակարդակում արթնացնելու նույնիսկ ամենաանվստահելի անհատներին: Ես Ձեզ ցույց կտամ մի նկար: Գերմանացի բանտարկյալներին հսկող նեգրը`բարձի պես հաստ շրթունքներով կենդանին, մոխրագույն թաթով բռնում է կոկորդը եւ կչկչում. «Նրանց պետք է ուղղել: Նրանք բարբարոսներ են»: Եվ ի՞նչ: Կարո՞ղ եմ հուսալ, որ Ձեզ դուր կգա այդ նկարը: Բայց միգուցե Դուք այդ ամենը հասկանաք, երբ մենք` գերմանացիներս, որոշ ժամանակ «մարդկային ցեղը» դիտարկենք իր հաճելի ներկայացուցչի կերպարով:
Կարճ ասած`ի՞նչ է պատահել Գերմանիային: Որո՞նք են նրա հանցանքները: Ասում են, թե նա պատերազմ էր ուզում եւ սկսեց այն: Եվ դա նաեւ դրսեւորվել է բարբարոսական ձեւերով: Կարո՞ղ եմ ես այսօր դրան հակադարձել երկու պարզ բառով:
Նախ եւ առաջ ես կարծում եմ, որ Եվրոպան, հպարտանալով իր կրթությամբ, չպետք է այդքան կատաղի կերպով հրաժարվեր իր`առաջին իսկ հնարավորության դեպքում ձեռք բերած հոգեւոր դաստիարակությունից այն դեպքում, երբ արժեր օգտվել դրանից: Չպետք է նաեւ դպրոցականի նման արտահայտվել «մեղքի » եւ «չար կամքի » մասին`միեւնույն ժամանակ քաջ իմանալով, որ այն հարցը, թե Գերմանիան ցանկանում էր պատերազմ, ազատ կամքով ուղղորդում է դեպի երբեք չպատկերացրած խնդրի խորխորատը, եւ միայն խիզախության համար են խոսում մի ժողովրդի մարդկային հպարտության մասին, երբ նա ազատ է ցանկանալ այն, ինչը պարտադրում է նրան իր ճակատագիրը: Յուրաքանչյուր ոք, որը ծանոթ է եւ սիրում է Ֆրիդրիխ Մեծի պատմությունը, ցնցված եւ գրեթե հմայված է 1914 թվականի ամառվա կեսի եւ 1756 թվականի ամառվա կեսի ներքին իրավիճակների ապշեցուցիչ նմանությունից: Թագավորը որքա՜ն պետք է արհամարհեր այն ջանասիրությունը, որով այնտեղ գտնվող ավազակախմբերը փորձում էին ներկայանալ անմեղ, պաշտպանվել, ագրեսորի ձայնն ուղղել նրա կողմը, ով հոգեբանորեն վեր էր կեղծիքից ու պարզունակությունից, ինչպես եւ տարբերում էր «վիրավորանքն» ու «պաշտպանությունը» եւ բոլորովին չէր վախենում մեղքից եւ ատելությունից: Ինչպիսի՜ խաբեբաներ են նրանք, որոնք լինելով միանգամայն մեղավոր, չեն ցանկանում ընդունել իրենց մեղքը: Լավ: Ենթադրելով եւ պայմանականորեն ընդունելով, որ այս պատերազմի անմիջական նախաձեռնությունը Գերմանիայինն էր, եւ որ Եվրոպան այնքան արժեքավոր էր պատերազմից առաջ, այնքան արժանի էր սիրո եւ գուրգուրանքի, կարո՞ղ ենք ասել, որ նողկալի էր նրա հեղաշրջմանը հասնելու ճանապարհը: Արդյո՞ք այս վիճակն ընդհանրապես անհնարին եւ անտանելի չէր: Եվրոպայի հավասարակշռությունը… իրականում դա Եվրոպայի անզորությունն էր, խայտառակությունը, որին մեկ անգամ չէ, որ ականատես ենք եղել: Եվ եթե մայրցամաքի այս անզորությունը, որը սավառնում է խանդոտ եւ լարված հավասարակշռության մեջ, ելնելով համաշխարհային տերությունների շահերից` միշտ եղել է քաղաքականապես ոչ եվրոպական, նույնիսկ` հակաեվրոպական, ապա ոչ մի տեղ գրված չէ, որ այդ շահը պետք է գերիշխի հավերժ: Մի քիչ համարձակություն է պետք ոգու պարզության համար, հարգելի պարոնա՛յք: Պատերազմ ղեկավարելու համար անհրաժեշտ են երկու կամ ավելի անձինք, եւ եթե միայն Գերմանիան վերջնական պատրաստ լիներ դրան, եթե մյուսները, ինչպես ճիշտ ձեւակերպված է, պատերազմ չվարեին «իրենց կամքով» եւ չոգեւորվեին Գերմանիայի դիվանագիտական հաջողությամբ, այդպես չէր լինի: Չէ՞ որ բոլորն իրենց հույսերն ու սպասելիքներն ունեին: Ոչ բոլո՞րն էին հետաքրքրված պատերազմով: Ռուսաստանը ցանկանում էր հաղթել Կոստանդնուպոլսում եւ բաց ծովում, Ֆրանսիան` վերանվաճել կորցրած գավառները, Անգլիան` ջախջախել գերմանական մրցակցությունը, եւ նրանք բոլորը միասին փայփայում էին Գերմանիային անվնաս դարձնելու ջերմեռանդ հույսը: Այդ ամենը հնարավոր չէր լինի իրականացնել առանց պատերազմի: Միայն Գերմանիան ստիպված չէր լինի պատերազմ մղել իր ճանապարհը բացելու համար: Եվ, այնուամենայնիվ, նա անցել է հարձակման: Կարելի է առարկել, որ հարձակումն անհրաժեշտությունից դրդված է, եւ որ այն ոչ թե հարձակում է, այլ պաշտպանություն: Բայց Գերմանիան գրավեցին հարձակմամբ: Երբ երեքը գործում են մեկի դեմ, երեքի համար երբեւէ դժվա՞ր կլինի մեկի վրա հարձակվելը: Դա ամենեւին էլ դժվար չէ, այլ բավականին դյուրին: Սակայն դրան հակադրվում է այն փաստը, որ Գերմանիան ցանկանում էր պատերազմ`«կանխարգելիչ պատերազմ»: Այն կարող էր լինել ցանկալի կանխարգելիչ պատերազմ, երբ Անգլիան դեռ պատերազմում էր, Ֆրանսիային արդեն չէր բավականացնում իր վառոդը, իսկ Ռուսաստանը այնքան էլ պատրաստ չէր հաղթելու ճապոնացիներին: Եվ նա դա չէր ցանկանում: Բայց հիմա նա անցել է հարձակման: Որքա՜ն ցանկալի է այն գործը, որը նախասահմանված է ճակատագրով, այն գործը, որը ստեղծարար է` համեմատած մարդկային խոսքերի տակ քողարկվող կեղծիքի հետ:
Գերմանիան, սակայն, վիրավորել է քաղաքակրթությանը` հաստատելով եւ գործելով այնպես, որ կայսրությունը միշտ իրավացի է:
Դա թյուրիմացություն է: Պրուսիա-Գերմանիան երբեք դա՛ չի ուսուցանել: Առավելագույնը եւ վատագույն դեպքում նա մեզ սովորեցրեց եւ հետո գործեց այնպես, որ կարիքը բխում է իրավունքի պահանջից, եւ որ իրավունքն իշխանություն է: Սա հոռետեսական իրավունքի փիլիսոփայություն է, որին աշխարհը հանգել է հարյուրամյակների քաղաքական թշվառության ընթացքում: Ժողովուրդների պատմությունը ստեղծվում է նրանց կրթությամբ, իսկ Գերմանիայի պատմությունը, աշխարհից ստացած կրթությունը չէին ծառայում նրա ոգին մարդասիրական լավատեսությամբ լցնելու համար: Գերմանիան վաղուց ամբողջովին հորինված էր: Այն իրականություն դարձավ ուշ, եւ երբ սկսեց նայել երկրագնդին, հասկացավ, որ իրավունքի տեսանկյունից իշխանությունը ճիշտ է գործում: Մարդը որոշ ժամանակ դա համարել է դաժան, բայց որպեսզի կարողանա հոգեբանորեն արդարացնել այն, պետք է իմանա, որ այստեղ խոսվում է մտքում չտեղավորվող դաժանության, աշխարհին պիտանի լինելու եւ կարողություն ցուցաբերելու կամքի մասին: Դուք դա հասկանո՞ւմ եք: Դա մի դաժանություն է, որն ամենեւին էլ չի նշանակում դաժանություն, այլ` սրբագրում, հրաժարական: Գերմանիան, որը խիստ արմատական է հոգեւոր ոլորտում, երբեք չի ցանկացել այդպիսին լինել իրական կյանքում: Դա բխում է նրա առատաձեռնությունից, մանկամտությունից: Իրականում մեզ պակասում է այն առատաձեռն ու նրբանկատ ժեստը, որից կառչում են ֆրանսիացիները: Բիսմարկի պոզիտիվիզմը, «ռեալպոլիտիկը », նրա`կայսրության կազմավորումը. այս ամենը խորությամբ եւ ընդգծված կերպով առնչվում են Կանտի գործնական բանականությանը`հակադրվելով «մաքուր» բանականությանը (գերմաներեն` կատեգորիկ հրամայականն է, ամենածանր թերահավատությունից անդին): Իրականության նկատմամբ գերմանական սերը ճշմարիտ եւ կրքոտ է, ինչպես ցանկացած այլ զգացմունք, հեգնական է եւ մելամաղձոտ, ինչ-որ չափով մռայլ, եւ դա արտահայտվում է ոչ առանց արհամարհանքի: Ահա թե ինչու աշխարհը չի ցանկանում նրան ազատություն տալ. այս անգլիական աշխարհը, որը լցված է անմեղսունակությամբ եւ պաշտպանում է դրա դեմ «իրավունքը», իշխանությունից անկախ իրավունքը, որն ինքն է երեւի հազար անգամ տրորել փոշու մեջ`առանց ամոթի նշույլի, եւ որի խախտումը Գերմանիայի կողմից նշանակում է բնության խիստ եւ անխիղճ աղճատում:
Որքա՜ն տարօրինակ է դա: Այս անհանդուրժողականությունը չի՞ արտահայտվում Գերմանիայի նկատմամբ գրեթե կրոնական հարգանքով: Հոգու խաղաղ հակումը դեպի հայրենի եզերքը, լեզվի հարստությունն ու խորն իմացությունը, բանաստեղծական հոգատարությունը հայրենիքի հանդեպ. ահա այսպիսի սերն է անհիշելի ժամանակներից տրվել գերմանացիներին, եւ այն երբեք վիրավորական չի թվացել օտարներին: Այնուամենայնիվ, գերմանական իշխանության եւ Գերմանիայում քաղաքացիական իրավունքների մասին ցանկացած պնդում հայրենասիրության մի տեսակ է, որն այսօր ընկալվում է որպես գերմանական էության խեղաթյուրում, մի բան, որն անթույլատրելի է ինչպես մեզ համար, այնպես էլ` մյուս պարկեշտ ժողովուրդների: Ուժի եւ ոգու դուալիզմը մեզ համար պետք է լինի անձեռնմխելի այնպես, ինչպիսին երբեք չի եղել ուրիշների համար: Ռադյարդ Քիփլինգն, օրինակ, հրաշալի պատմող է, մեծ պոետ, նույնիսկ Ջունգլիների գիրքն է գրել. նա անգլիացի իմպերիալիստ է եւ ծանոթ է քաղաքական ատելությանը: Դա նրան չի նսեմացնում, չի այլանդակում նրա դեմքը, ամենեւին էլ բացասական կերպարով չի ներկայացնում նրան: Ենթադրենք, սակայն, որ գերմանացի գրողը կամ արվեստագետը զայրացել է նրանց վրա, որոնք ցանկանում էին թույլ չտալ, որ ժողովրդի մեծամասնությունը մասնակցի երկրի կառավարմանը` իր ուշ հայտնաբերած կարողությունների չափով: Այդ մարդիկ ամեն կերպ ձգտում են նսեմացնել ու գոմաղբի մեջ քաշել եվրոպական ոգու վսեմ ու կարեւոր բազմազանությունը, վայրի բնության հրոսակախումբը առաջնորդել մի երկրի դեմ, որի տերերն այնքան բան են արել մարդկության ազատագրման եւ ազնվացման համար: Այդ իսկ պատճառով էլ ակնհայտ էր նրա ամոթալի հիացմունքը: Սա երկակի չափանիշ է, եւ ո՞վ կարող է կասկածել, որ դա պատվաբեր է եւ այն պետք է պարտադրել գերմանացիներին: Դա նաեւ անարդար է, անհասկանալի, եւ, ի վերջո, ծառայում է միայն որպես խորամանկ գործիք: Եվրոպայի սիրտը, խիղճը, մտքի երկիրը, «երազանքի» երկիրը. մի՞թե այդ ամենը կյանքի կոչելուն թույլ չի տալիս քաղաքական կամքը, քանի որ դա ցավալի է նրա համար: Եվ Քիփլինգը պետք է Աստծո անունից անձնատուր լինի ազգային ատելությանն ու իշխանության տենչին, քանի որ նա պարզապես անգլիացի՞ է: Այո՛, Գերմանիան պետք է մնա մաքուր, մաքուր եւ կամազուրկ: Աշխարհը ցանկանում է նրա աչքում բարձրացնել իրեն: Մարդը ցանկանում է հարգել նրան` առանց վախենալու: Բայց դա այնքան էլ հարմար չէ: Այլ հաշվարկներով`այդ իդեալիզմը չափազանց համընկնում է ձեր շահերին: Ենթադրվում է, որ Գերմանիան ձեր խիղճն է, ձեր ոգու եւ հայեցողության ապաստանը, եւ դուք ցանկանում եք դրա փոխարեն ունենալ երկրի առավելությունները` հարգելով, բայց եւ միաժամանակ ծաղրելով նրան: Այդպես էր, եւ այդպես էլ պետք է մնար: Բայց մենք պարտավոր ենք հարգել ճակատագիրը, բաղձալի կամքը, ժողովրդի յուրօրինակ ուղին, որն իր միջից ծնեց տղամարդկանց, իրենց տեսակով իրական եւ խորը կերպարների, որոնք էլ նրան առաջնորդեցին դեպի իրականություն եւ կյանք: Ֆրիդրիխն ու Բիսմարկը ոչ պակաս գերմանացի են, քան Գյոթեն, որն, ի դեպ, տեսնում էր ուժեղ, «երկյուղած» հայրենիք: Ձեր կողմից դա սենտիմենտալ քայլ է, վախենում եմ, որ շատ վատ է Գերմանիայի ականջին անընդհատ բղավելը`Դուք չափազանց լավն եք մեզ նման լինելու համար: Մենք ուզում ենք կանգնեցնել Ձեզ: Եվ մենք ցանկանում ենք հայացքներս հառել դեպի վեր:
Ինչո՞ւ Գերմանիան ողջունեց այս պատերազմը եւ բռնկման ժամանակ աջակցեց նրան, ինչը նա երբեք չէր ցանկանա, եթե չստիպեին, եւ որին նա անվստահ, բայց բարեխիղճ ձեւով պատրաստվում էր: Այն պարզ պատճառով, որ նա իր մեջ ճանաչեց Երրորդ Ռայխը ստեղծողին: Ո՞րն է նրա Երրորդ Ռայխը: Դա ուժի եւ ոգու համադրությունն է, դա նրա երազանքն ու իղձն է, նրա պատերազմի բարձրագույն նպատակը, ոչ թե Կալենը, «ժողովուրդների ստրկացումը» կամ Կոնգոն: Գերմանիայում կան ռեակցիոներներ. նրանք առաջին Ռայխի մտավորականների հավատարիմներն են: Կան պահպանողականներ. նրանք երկրորդի`հզոր կայսրության անվերապահ ջատագովներն են: Կան նաեւ ապագային հավատացողներ. նրանք նկատի ունեն երրորդը…
Ես լսեցի, որ բառացի ասվում էր. «Երբ սկսվեց պատերազմը Գերմանիայում, իշխող դարձավ պարկեշտ մտքերի անպիտան վաճառքը »: Դա հիմարություն է: Դա նշանակում է, որ երբ սկսվեց պատերազմը, մեր մտավորականները, գիտնականները, կրթված բուրժուազիան հրաժարվեցին Բիսմարկի դեմ վերջին բողոքից, 48-ի իդեալներին վերջին հավատարմությունից եւ կուրորեն ու վայրագ նետվեցին գիշերվա գիրկը: Մի՛ հավատացեք դրան, խնդրում եմ: 1813թ. 48-ի իդեալները հարություն են առել մեր օրերում, նրանցով խանդավառությունը արժանացել է հավանության, քանի որ փառաբանում էր Գերմանիայի ուժն ու անհրաժեշտությունը, համոզմունքը, այն ընկալումը, որ այդ իդեալները, այդ ոգեւորությունն այժմ գործնականում հնարավոր կլինի կյանքի կոչել: Գերմանիան չէր կարողացել կռել իր ոգին: Իշխանության սկզբունքը որդեգրել եւ իրագործել էր միասնության գաղափարը («թագավորի գաղափարը», ինչպես կասեր Իբսենի Յարլ Սքուլենը): Նրա կուրացուցիչ, եթե կուզեք, ապշեցուցիչ հաջողությունը դաշտից դուրս մղեց նրան, ճնշեց, այդպես մասամբ ապրեց հանգիստ ընդվզելով, մասամբ էլ հաշտվեց հաղթական սկզբունքով: Այժմ, երբ հնչեց ճակատագրի զանգը, նա անմիջապես զգաց, որ եկել է իր ժամը, որ Գերմանիան ուժեղ եւ ամուր է, թեեւ անպարտելի իշխանության մռայլ ստվերում էր, եւ նա հիմա բիսմարկյան դարաշրջանից մուտք է գործում դեպի նոր դարաշրջան… Կրթությունը միշտ բխել է գերմանական ոգուց. հավատացե՛ք ինձ, ամենուր, ինչպես այստեղ, պատերազմի փորձը ձեռք է բերվում կրթության միջոցով: Այո՛, Գերմանիան մուտք է գործում քաղաքականապես կրթվելու նոր դարաշրջան: Քաջատեղյակ իր եւ ուրիշների գործունեությանը, աշխարհին ավելի ծանոթ, քան` նախկինում, միասնության մեջ ձեւավորված հզոր փորձով, ճանաչված որպես հավասար իրավունքներ ունեցող եւ ընդունված եվրոպական պետությունների հանրության կողմից. սա այն քննությունն է, որը եթե անցել է Գերմանիան պրուսական իշխանության սկզբունքով, այլեւս կարիք չունի վերակառուցվելու, ինչպես նախկինում, այլ կարող է իրեն թույլ տալ ազատական ոգու շքեղություն, երջանկություն (քանի որ երջանկությունը շքեղություն է): Նա կհասնի իր գոյության գագաթնակետին, կձգտի լուսավորությանը, կենսասիրությանը, մարդասիրությանն ու ազատությանը` օգտագործելով Կարլ Լամպրեխտի արտահայտությունը, իսկ հետո տեղի կունենա հայրենիքի եւ գաղութա-գերմանական էության հավասարեցում, ինչն իրականում նշանակում է ոգու եւ իշխանության հավասարեցում, եւ որն այդ պատմաբանը տեւական ժամանակ անվանում է մեր պատմության ամենակարեւոր իրադարձությունը: Իսկ պատերազմի ինտելեկտուալ պատկերացումը ազատագրական պայքարն էր, պատերազմը արտաքին ներխուժման եւ ներքին խավարի դեմ: Եվրոպայի պետությունները կարող են իրենց ներսում խոստովանել, որ Գերմանիայի հետ ապրելը հրաշալի կլինի, քանի որ նրա իրավահավասարությունը, անձեռնմխելիությունը եւ երկրային հավասարությունը ճանաչված են: Սակայն եթե ինչ-որ անհեթեթ բան պատահեր, եւ Գերմանիան պարտություն կրեր իր պայքարում, այս ժողովուրդը չէր կարող եւ իրավունք չէր ունենա հանգստանալու, մինչեւ չվերադառնար այնտեղ, որտեղ ներկա է, իսկ նման ձախողման դեպքում դեռ շարունակվելու էին Եվրոպայի դժբախտություններն ու պատմական տառապանքները: Խաղաղությունը Գերմանիայի ինքնահաստատման եւ ինքնակատարելագործման ուղին է:
Եվ այնժամ խաղաղություն կլինի: Անբնական եւ հիմար աշխարհը Գերմանիայի դեմ է, եւ դա արդեն հոգնեցուցիչ է. կարճ ժամանակ անց ամեն ինչ կհանդարտվի, կաճի հարգանքը երկրագնդի այդ խիզախ ժողովրդի նկատմամբ, որը լինելով բարոյապես ուժեղ, սառնասրտորեն կհանձնվեր հակառակորդի ճնշումներին: Այդ հարգանքը կենսունակ է բոլոր երկրներում եւ կթափանցի ամենուր ու տիրապետող կդառնա, ո՜վ գիտե, թե արդյոք այդ զգացմունքը չի՞ փոխակերպվի հակառակի, իսկ հիացմունքը չի՞ աճի նույնքան կատաղի կերպով, որքան զզվանքն էր: Ամեն դեպքում Գերմանիան ոտքի կկանգնի վերջնականապես, ճանաչված, հպարտ, եւ մյուս ժողովուրդները ստիպված կլինեն ապրել նրա հետ: Գերմանիան պարզապես ֆիզիկական ուժ չէ, այն նախ եւ առաջ հոգեւոր իրականություն է, եվրոպական ոգու անբաժանելի մաս, առանց որի Եվրոպան այլ տեսք կունենա, պակաս նշանակալից ու իրականությանը մոտ, բայց ամեն դեպքում` տարբեր: «Գերմանիան չպետք է նվաստացվի»,- վերջերս բղավեց ծերուկ Գեորգ Բրանդեսը` ի նշան Կլեմանսոյի անանուն զայրույթի: Արդյո՞ք նա նկատի ուներ ավելին, թե՞ պարզապես այն ամենն, ինչին հրեաները շատ լավ տիրապետում են Գերմանիայում: Ո՛չ, Գերմանիան չպետք է նվաստացվի, նա չպետք է ներքուստ կոտրվի, չպետք է շփոթվի եւ հայտնվի ցնցումների մեջ իր նկատմամբ արեւմուտք-արեւելք դաշինքի հաղթանակի հավատքով: Դա չպետք է լինի ոչ միայն հանուն գերմանացիների, այլեւ հանուն եվրոպական ապագայի…
Միջազգային մշակութային գործունեությանը եւ քիմիայի պրոֆեսորներին վերադառնալու համար, կարծում եմ, որ, ինչպես հակված են մտածել որոշ կորիֆեյներ, եվրոպական ինտելեկտուալ կյանքը, եվրոպական հասարակական դաշտը չպետք է դիտարկել որպես բնագետների կոնգրես, որից Գերմանիայի եւ Ավստրիայի ներկայացուցիչներն այսուհետ կարող են դուրս մնալ: Անգլիական լաբորատորիաներից դուրս ավելի քիչ են զգայական եւ սոցիալական պատկերացումները հրապարակայնության մասին: Անտեսանելի, լուռ եւ կրքոտ գործունեությունը ոգեղեն ոլորտում, որին մենք մասնակցում ենք, երբ մտածում ենք, կարդում եւ գրում, պայքարի ժամանակ բոլորի կամքի, կարծիքների եւ կարոտների ներդաշնակությունը, խանդավառ բառի հանդարտ, հեռահար ազդեցությունը, երկրների եւ դարաշրջանների միջեւ բարեկամությունն ու թշնամանքը, անունը` որպես հասկացություն, անհատականությունը` որպես համբավ. չէ՞ որ հենց դա ենք մենք հասկանում եվրոպական հրապարակայնություն ասելով: Այնտեղ չեն լինում ոստիկանական հավաքներ եւ վարկաբեկիչ որոշումներ: Ինչպես նախկինում` դրան մաս կկազմի գերմանական միտքը: Իսկ ով թերթեր կարդալով կցանկանար հրապարակային հայտարարել Գերմանիայի` ավերված լինելու մասին, ավելի շուտ կանմահանար իր ծիծաղելիությամբ, քան` իր հայտնագործություններով:
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի:
1. Ջունգլիների գիրքը Ռադյարդ Քիփլինգի պատմվածքների ժողովածուն է: Այն ունի շարունակություն, որը կոչվում է «Երկրորդ գիրք ջունգլիների մասին»: Երկու գրքերն էլ իրենց մեջ ներառում են ուսուցողական պատմվածքներ. Որոնք առաջին անգամ տպագրվել են 1893-1894թթ., ամսագրերում:
2. Կալե (Calais)- քաղաք եւ նավահանգիստ Ֆրանսիայում: Բնակչությամբ ամենամեծ քաղաքն է Նոր-Պա-դը-Կալե երկրամասում: Կալեն Անգլիային ամենամոտ ֆրանսիական բնակավայրն է: Անգլիայից ուղիղ գծով գտնվում է 34 կմ հեռավորության վրա:
3. Կարլ Լամպրեխտ- գերմանացի պատմաբան, որը մասնագիտացել էր գերմանական արվեստի եւ տնտեսական պատմության մեջ:
4. Գեորգ Բրանդես- դանիացի նշանավոր քննադատ: Գ. Բրանդեսն ունի արժեքավոր ուսումնասիրություններ Շեքսպիրի, Իբսենի, Նիցշեի եւ 19-րդ դարի մի շարք նշանավոր դեմքերի մասին, ինչպիսիք են` Տոլստոյը, Տուրգենեւը, Դոստոեւսկին, Գորկին, այլք:
5. Ժորժ Կլեմանսո- ֆրանսիացի պետական եւ քաղաքական գործիչ, Ֆրանսիական ակադեմիայի անդամ: 1919-1920թթ. եղել է Փարիզի հաշտության կոնֆերանսի նախագահ եւ Վերսալյան հաշտության պայմանագրի հեղինակներից:
Թարգմանությունը գերմաներենից՝ Թագուհի Հակոբյանի
