Ուժեղագույն կապվածությունն իրերին՝ դրանց կենսագրությանը, աշխարհագրությանը, ծնունդին և մահվանը, հանգեցրել էր նրան, որ «Սկորոխոդ» ապրանքանիշի կոշիկի տուփի մեջ դնում էի այն ամենը, ինչի հետ դժվար էր բաժանվել․ ապուպապիս ճենապակյա ճաքած թասը, որի մեջ ժամացույցների ինչ-որ զսպանակներ էր պահում, թեյախմության կոտրված հավաքածուն, որն առաջին ամուսինս անզգուշաբար կոտրել էր՝ ուսով խփելով դարակին, տատիկիս լայքե ձեռնոցները (պարահանդեսայի՜ն), որոնք այնպիսի չափսի էին, որ պատռվել էին, երբ տասներկուամյա մի թմբլիկ աղջնակ ցանկացել էր փորձել դրանք, նախատատիս կիսաքանդված զամբյուղը, որը հայտնի չէ, թե ինչի համար էր նախատեսված, տիկին Սագովոյայի՝ Կալուգայի գիմնազիայի վեհ կրծքանշանը և ծննդատան մոմլաթի կտորը, որի վրա գրված էր զարմիկիս անունը, որն ինձանից տասը տարի հետո է ծնվել։ Ժամանակին այդ ամենը պատրաստվում էի վերանորոգել, վերականգնել, կպցնել, կարկատել կամ ուղղակի ինչ-որ տեղ դնել։ Եվ մոտավորապես երեսուն տարի մի բնակարանից մյուսն էի քարշ տալիս այդ ամենը, մինչև որ վերջին տեղափոխություններիցս մեկի ժամանակ ցանկացած տեսակի հին և անպետք բաներից ազատվելու և մաքրվելու ցանկությամբ համակված՝ աղբամանը չնետեցի այդ բոլոր անպիտան թանկարժեք իրերը։ Մի պահ ինձ թվաց, թե ազատվել եմ անցյալիցս, և այն այլևս չի բռնել կոկորդիցս։ Ոչ մի նման բան․ այդ բոլոր դեն նետված իրերը հինգ մատիս պես հիշում եմ։
Սակայն անցյալի այդ բեկորներն ու մնացորդներն ինչ-որ կերպ ոչ նյութական բաների հետ են կապված։ Դրանք խորհրդանշում էին հիասքանչ սկզբունքները և դրական նպատակները, փոխ առնված գաղափարները և սրամիտ հայացքների համակարգը, որոնք ես ողջ կյանքի ընթացքում մի շենքի մեջ էի հավաքում, և երբեմն նույնիսկ թվում էր, թե այն արդեն ամուր հիմքի վրա էր կանգնած, և բազմամյա ջանքերի շնորհիվ կատարյալ աշխարհայացք էր ձևավորվել։ Պարզվեց, որ շենքի հիմնակմախքն այնքան կարծր և անհարմար էր, որքան միջնադարյան ասպետի զենքն ու զրահը․․․ Ժամանակ առ ժամանակ այդ ամենն ինձ խիստ անհանգստացնում էր․ շնորհակալ եմ Աստծուն, որ կյանքի՝ ամեն րոպե առաջացող հոգսերը հրաշալի կերպով մոռանալ էին տալիս գերագույն իմաստների ձանձրացուցիչ փնտրտուքները։ Չեմ կարող ասել, որ արդյուքները նշանակալի էին։ Շատ քիչ է մնացել նրան, որ դեն նետեմ ստացված կամ վատ ստացված փորձերի բոլոր լաբորատոր տետրերը։ Ցավոք, կոշիկի տուփն ավելի շատ մոդել է կամ գուցե փոխաբերություն, որը նկարագրում է հարստության կուտակման և դրան հաջորդող ազատման համապարփակ գործընթացը։
Պարզվեց, որ ոչինչ էլ հնարավոր չէ դեն նետել։ Կպչուն գիտակցությունը չի ուզում բաժանվել ապակու, երկաթի, փորձի և մտքերի, գիտելիքի և ենթադրությունների զիզի-բիզի բաների հետ։ Թե ինչն է այստեղ կարևոր ու նշանակալից, իսկ ինչը՝ կենսագործունեության երկրորդական արգասիք, չգիտեմ։ Առավել ևս որ երբեմն պարզվում է, որ «Գոմաղբի կույտը» շատ ավելի արժեքավոր է, քան «Մարգարտահատը»։
Հանգուցյալ ապուպապս՝ խեղճ ժամագործը և միակ գրքի ցմահ ընթերցողը, հարգում էր նյութական աշխարհը ոչ պակաս, քան հոգևոր աշխարհը․ երբեք ո՛չ ստվարաթղթի, ո՛չ էլ երկաթի կտոր դեն չէր գցում, մե՛րթ ծռված մեխ, մե՛րթ ժանգոտած օղակ էր դրսից տուն բերում։ Ամեն ինչ տուփերի մեջ էր դասավորում, որոնց վրա գրություններ էր թողնում․ դյույմանոց մեխեր, դռան օղակներ, թելերի կոճեր։ Իսկ արդեն նրա մահից հետո տուփերից մեկի վրա հետևյալ գրությունն էինք վերծանել․ «Պարանիկ, որն արդեն ոչնչի համար պիտանի չէ․․․»։ Այդ դեպքում ինչի՞ համար էր պահում այն։ Չէ՞ որ միշտ ուզում ես ազատվել ոչ պարտադիր, ավելորդ բաներից․․․
«Երբ կորցնեմ ձեռքերս, ոտքերս, գլուխս և տարիքս, ծննդյանս և մահվանս ամսաթիվը, ազգությունս և կրթությունս, երբ կորցնեմ անունս և ազգանունս, այդժամ ամեն բան լավ կլինի»։ Այս տողերը ես ինքս եմ գրել «Մեր ցարի մարդիկ» ժողովածուիս վերջին էջում։
Թարգմանությունը ռուսերենից` Էլիզա Ստեփանյանի
