Լեզվի մեջ ընկղմվելով՝ մատնվում ես լռության… Շրջում ես լեզվի պարսպի շուրջ, դեպ «Սուփըր հերոսների…» մուտք ես որոնում: Հետո հայտնաբերում ես՝ պարիսպը պատրանք է, «Սուփըր հերոսների…» մոտ հայտնվելու համար կարիք չունես գլխով պարիսպներին զարնվելու: Մուտքն ազատ է: Մեկ քայլ, և սահմաները զանցված են: Բայց սահմաններից այն կողմ՝ լեզվի թվացյալ պարսպից ներս, «Սուփըր հերոսների…» չկան: Մուտք գործելուն պես՝ շուրջդ դարձյալ լեզու է: Մի քայլ առաջ ևս՝ դարձյալ լեզու: Սահմանի երկայնքով, մթնոլորտի մեջ, շուրջբոլորդ՝ սոսկ լեզու… Եվ լեզվի մեջ ընկղմելով մատնվում ես լռության…
Փոքր-ինչ որբ ենք: Դեռ լիարժեքորեն չի գիտակցվել այն իրականությունը, որում գոյավորվեցինք 25 տարի առաջ: Կտրվել է մի էական ներքին թել, որով և մեր պատմությունը ջնջել է իր հիշողությունը և վերսկսել իր նոր ընթացքը, մինչդեռ մեր գիտակցության վրա դեռ շրջում են այդ ջնջված անցյալի ուրվականները: Ոտքի կանգնեցինք ամբողջովին նորովի. այլևս լեռներում թուրքերից թաքնվելու կարիք չկա, այլևս ոչ ոք չի բանտարկում մեր Լեռ կամ Սար-ին և իր հրատարակչություններում չի այլանդակում Կոստան Զարյանի վեպերը: Այլևս ունենք արցախյան հաղթական էջ, որը, ի հեճուկս Եվրոպայի հակապատմական միջավայրի, մեր ներկայությանը միախառնում է ժամանակի զգացողություն: Այն, որ այս նոր իրականության գիտակցումը դեռ ուրվականների մեջ է որոնում իր տեսլականները՝ Ամերիկայից երազում է Արարատ ետ բերել, սփոփվում է այն մտքով, որ մենք աշխարհի ամենահին ազգերից ենք և ուրեմն՝ ամենալավն ենք, որպես ՙդելիկատես՚ սիրում է բաստուրմա, որը թուրքերից լեռներում թաքնվելու համար էր պետքական կերակուր, այս ամենը դեռ խորապես վերաիմաստավորվելու և մեր նոր իրականության հետ կամրջվելու հեռանկար ունի: Բայց ի՞նչն է մեզ այժմ անհանգստացնում. այն, թե ինչ կապ ունենք մենք այսօր Ինտրայի, Եղիայի ու մեհենականների հետ… Դժվար է այս հարցին պատասխանել, քանի դեռ մեր այս նոր՝ ներքնապես վերափոխված իրականությունը չի վերաիմաստավորվել նաև մեր գիտակցության մեջ: Իսկ մինչ դա տեղի ունենա, փոքր-ինչ որբ կմնանք…
Հենց լեզվի այդ համատարած հրամայականն է, որ «Սուփըր հերոսներ…»-ի ողջ տարածության մեջ վերահսկում է ամեն բանի տեղաշարժը: Դա է պատճառը, որ կերպարները լիաթոք շնչում են, իրենց ներկայությունը չեն ծանրաբեռնում ոչ մի ավելորդ ծանրությամբ: Ի թիվս ամենի՝ հեղինակի մտքերն ու զգացմունքները ևս միայն լեզվի հետ իրենց համադրելիության առումով են սողոսկում գրական տարածք և չեն բռնանում կերպարների ներկայության վրա: Հետևաբար՝ կերպարները ապրում են առանց իրենց գրական նշանակությունը զանցելու և ուրեմն՝ իրենք իրենց գերազանցապես համապատասխան:
Սակայն հենց իրականության այդ ներքին վերաիմաստավորումն է յուրակերտում ստեղծագործության դիմագիծն ու հոգին: Որչափ վերաիմաստավորված է ապրվող իրականությունը գիտակցության մեջ, այդչափ խորն ու հաստատուն են ստեղծագործության հիմքերը, և ուրեմն՝ ստեղծագործությունն ավելի համապատասխան է ինքն իրեն, անկախ նրանից, թե որչափ է դա գիտակցվում ստեղծագործողի կողմից:
Այստեղ խոսքն ամենևին այն մասին չէ, թե իբր ստեղծագործողը հայում է այն իրականությունը, որում ապրում է, և արտացոլում վերջինս՝ բեկելով իր ես-ի մեջ: Այլ կերպ է. և՜ իրականությունը, և՜ վերջինիս էսթետիկ վերաիմաստավորումը՝ ստեղծագործությունը, պայմանականորեն ասած, նախասկզբնական ինչ–որ բանի սիմվոլներ են: Որպես այդօրինակ սիմվոլներ՝ դրանք՝ յուրաքանչյուրն իր տարածության մեջ և իր հրամայականով, մարմնավորում են այդ միասնականը և, թեպետ իրենց աշխարհներում գերազանցապես տարբեր են, խորքային իմաստով հենց այդ ինչ-որ միասնականի կրողն են: Հենց այս իմաստով և նաև որպես վերոհիշյալի խտացում պետք է դիտարկել Թ. Ադոռնոյի խոսքերը. «Երաժշտությունը կյանքի ներքին թատրոնն է»…
Անգամ այն որոշ պատմվածքներում, որոնք ընդգրկված չեն «Սուփըր հերոսներ…» –ում և գրված են առաջին դեմքով, այդ «առաջին դեմքը»` ես-ը, վերածվում է հեղինակից ազատագրված կերպարի և, նախևառաջ, փաստում, որ լեզվի հրամայականի ներքո գրական մի բան ստեղծելու ճիգը վերափոխում է ամեն մի սուբյեկտիվ կարելիություն: Ինչ վերաբերում է «Սուփըր հերոսներ…»-ին, այստեղ առօրեականությամբ ներծծված ամեն երևույթ, հակառակ իր սովորականության, հավակնում է դառնալ իր եզակիությամբ անկրկնելի, քանզի դա արդեն գրականության կարելիությունն է…
Եվ հիմա, հարցը ուղիղ դնենք. այդ ո՞ր իրականության սիմվոլն է «Սուփըր հերոսներ…»-ը: Անշուշտ՝ ո՛չ այն իրականության, որը քառորդ դար ի վեր է, ինչ գոյություն ունի այստեղ՝ Արցախի խրամատներից մինչև երևանյան փաբեր, բայցև ամբողջովին օտար էլ չէ այդ իրականությանը: Ուրեմն այն իրականության, որի հետ մեր ներքին թելերը կտրելով՝ վերջ ի վերջո որբացել ենք: Եթե մոռանանք «Սուփըր հերոսներ…» -ի փառահեղ արևմտահայերենը կամ, օրինակ, թարգմանենք այն ֆրանսերեն, հազիվ թե որևէ մեկը ենթադրի, որ այն հրատարակվել է այստեղ՝ Հայաստանում: Սակայն, մյուս կողմից դա փաստ է, և ըստ այդմ՝ մեզ արդեն հետաքրքրում է ոչ միայն այն, թե որ իրականության սիմվոլն է «Սուփըր հերոսներ…»-ը, այլև դրանից բխող հեռանկարները: Գուցե Բատիկեանը, լինելով արևմտահայերենի ավանդույթների կրող, իր հետագա գործերում կամրջվի մեր իրականությանը, և այդպիսով վերացնի այն անդունդը, որը գոյացել է մեր և մեր միջև: Այդ դեպքում անգամ նրա ֆրանսերեն թարգմանված գործերում կբաբախի մեր՝ հայաստանցիներիս ներկայությունը: Կամ ընդհակառակը. մենք՝ հայաստանցիներս, դիտարկելով սա որպես գրական երկխոսության մի հնարավորություն, քայլ առ քայլ կձևավորենք մեր գրական կյանքն արևմտահայ գրականության կշռույթին համապատասխան և դրանով իսկ՝ վերստին կամուրջ կկառուցենք մեր և մեր միջև: Համենայն դեպս՝ վերջին շրջանում Ինտրայի, Զարյանի, Հայաստան պարբերաբար այցելող Պլտեանի և այլոց՝ Երևանում լույս տեսնող հատորներն այս ուղղությամբ ինչ-որ ակնկալիքներ են արթնացնում: Տեսնե՜նք…
Թերևս որդեգրվելու հեռանկար…
Գայթակղություն կա մի շնչով գիրքը կարդալ–ավարտելու: Բայց ամեն պատմվածք համակում է մի տրամադրությամբ, որն ուզում ես ներսումդ տանել հաջորդ ապրվելիք օրվան ընդառաջ: Գիտես՝ այդ տրամադրությունը հաջորդ օրը ժամ առ ժամ մաշվելու է, և ուրեմն՝ մյուս պատմվածքները խնայելու ես մյուս օրերի համար: Դանդաղելուդ հետ մեկտեղ գիտես նաև, որ այդ ամենն ավարտվելու է (գուցե ամռա՞նը), քանզի գրքի վերջին էջն ուր որ է պետք է շրջես և մոռանաս այն գրապահարանում, քանզի «Հերոս ըլլալու համար պատրաստ պիտի ըլլաս օր մը մոռցըւիլ»:
