Տատս մեռավ մարտին` երբ չոչ անող երեխեքից մինչև կռացած տարեցներ տարված էին կարտոֆիլի ցանքով: Գուցե նա կուզենար մեռնել բերքահավաքին. բահը հողին տալու հետ ընկներ ու էլ վեր չկենար: Տեսներ վերջին բերքն ու նոր մեռներ: Վերջին թուփը մաքրեր վնասատուներից:
Բայց տատս մեռավ մեր նոր տան մահճակալին, բերանը բաց, հայացքն` առաստաղին. ես իր սենյակ չմտա բայց հորս քայլերի արանքից աչքս ծակեծ նրա սև սանրվածքը, որ, նոր հագուցյալի սփրթնած ֆոնին, դժոխային սև էր, ու հանկարծ, մահվան հետ անռնչվելու անփորձությունից, թե սգալու երեխայական անկարողությունից, ես փախա մոտակա հարևանի ու, բախտի բերմամբ, Մացո բիձիկի տուն:
Երկու ամիս չանցած ես էլ փախչելու տեղ չունեի. Մացոն գնաց: Ես երեխա էի ու նախընտրում էի հավատալ, որ մահը երկնքում մի լավ տեղ է` ռուսաստանի մոտակայքում, որ մահը երկրորդ լավն տեղն է` ռուսաստանից հետո:
Ամեն աստծու առավոտ` դպրոց գնալուց առաջ ու առաջին դասաժամերի փոխարեն մենք գնում էինք Մացոյի տուն. դռան մոտ ծխում էր Վրեժը, որին մայրն այդպես էր կնքել, որ մեծանա ու անծանոթ հորից վրեժ լուծի, վառարանի կողքին կռացած էր Սերիկը, որ հարիսա էր եփում ազգուտակի ամենանշանավոր առիթներին, նաև, որ ժամանակին Վրեժի ջահել մորը դուրս էր գցել ու որդուն ամուսնացրել Ջուլիետի հետ: Ջուլիետը նույնն էր. ինչպես միշտ ալերգիա ուներ կիվիից, ինչը, ճիշտ է, մեր կողմերում նոր տարուց նոր տարի էր պատահում, ինչպես միշտ սիրում էր Նունե Եսայանին, մարմնեղ էր ու տձև, սիրում էր բողոքել ամուսնուց, մեկ, որ աշխատածը լրբերի վրա է ծախսում, մեկ էլ, որ քաղցկեղ ունի:
Հորս ջարդուփշուր Վոլգայով, հորս` նոթերը կիտած մտածմունքների ճնշող ֆոնին, Մացոյի տան ճամփան կտրուկ երկարել էր: Հիվանդատեսը նոր դասաժամ էր: Նոր ծես: Առավոտյան պատարագ:
Ապրողների սովորական ապաշխարանք մեռնողների առաջ:
Մացոն գնաց: Ես ուրախ էի նրա համար. այդ տանը, որտեղ միայն ես ունեի 39-ից փոքր հողաթափ, որտեղ ինձնից բացի դեղձով պաղպաղակ սիրող չկար, այդ տանը, որտեղ ես չէի կարող մշտապես լինել ու որտեղ իմ կամ սիրո պակաս կար… նա ինչ ուներ անելու:
Իսկ տատիս մահը ես չտեսա. Մացո բիձիկի կատակասեր գրկում, նրա խոհանոցի շռայլ սեղանի շուրջ, որտեղ ինձ դեղձ էին տալիս ու պաղպաղակ` ինչքան սիրտս ուզեր, որտեղ ինձ, իհարկե, երես էին տալիս, ես մնացի օրեր, մինչդեռ հորս ջղայն տառապանքից մորս ճաշը մեկ անալի էր, մեկ` անհամ, մեկ ձվածեղն էր վառված, մեկ թեյը` դառը:
Ես չտեսա տատիս մահը, այսինքն` մորս սուգը, որ նման էր փեշից քար թափելուն ու նաև նման էր նախաամանորյա պատրաստության` իր հաց սարքելու խնդրով, աման ճարելու խնդրով, մեծ քրոջս պատասխանատու սուգը, հեռու բարեկամների ձևական սուգը, թազա հարսների սուգը, որ նաև հնարավորություն էր կանացի շնորքը ի ցույց դնելու, հարևանի որդու սուգը, որ իրացվում էր մի մեծ իշաոտնուկ մեր տուն բերելով, բոլորի ընդհանրական սուգը, որ օրեր անց ես հայտնաբերեցի մեր տան պատի տակ, մեր ափսեներից առանձին… որ պետք էր վերադարձնել:
Երկու մահը շատ էր այդ տարիքի համար: Երևի շատ էր: Պիտի շատ լիներ. ես չիմացա:
Մենք երեխա էինք, մի բան էլ` գալիքն ամառ էր. մենք մեզ սարերին էինք տալիս, Բոյով պապի ձիու քուռակին թաքուն տանում զբոսանքի, մենք թրև էինք գալիս անձրևների տակ, թաց հողը` ոտքներիս, անձրևներից հոդացավ էիք ընկնում ու էլի վազում էինք, գերեզմաններով հասնում մատուռ, աստծո տան դիմաց մոռթում էին գառներին իսկ վերևում երկինքն էր. արևն ուղիղ պսպղում էր մեր աչքերի մեջ:
Եվ արևը, սերը, մահը, կապտուկը` մեր ծնկներին, մեր անկոտրում ոտքերը, գողացած շլորի թթվաշությունը, մածունը` երբ մեղուն կծում էր, մամայի պաչիկը, թե մածունը չօգներ, Միշուլիկի կարմիր թշերն ու անհաջող ակնոցները, կարտոֆիլի մարգերը, արևը, սերը, մահը առօրեական էին. չկային ու կային, կորչում ու ծնվում էին երեկվա ու այսօրվա մեջ, երբ ծնունդդ ոչ թե 4 օրից էր, այլ, հենց 4 անգամ քնես-արթնանաս…
Տատիս մահը ես տեսա անհաշվելի անգամներ քնել-արթնանալուց հետո, երբ արդեն հետաքրքրվում էի սիրուն շորերով ու պոեզիայով: Տատիս մահը ես գտա մեր ձեղնահարկում, մանր խեղճուկրակ կապոցների մեջ, որոնց թելը կտրվել ու կապվել էր, աստված գիտի` քանի անգամ, որը տատիս հորական Դսեղից հասել էր Մեղրուտ, տնից տուն ընկել ու, հոգապահուստ թղթադրամի պես հարյուր ծալ եղած, տատիցս երկար ապրել:
Տաստիս մահը ես տեսա հարյուրավոր թղթերի վրա, տեսա բոլոր օրերը երբ տատս լավ չէր քնել, երբ լաց էին եղել, հատկապես` փոքրը, տեսա մորս, որի «ձեռքից բան չէր գալիս», ու մորս, որի ձեռքից բան չէր ուտում:
Տեսա տատիս` ջահել, սև մազերը էն պսպղուն արևի տակ, ցանքով տարված, եղբայրների հոգսն ուսերին ապրելով, ապրելով, դեռ ապրիլին հաշվարկելով գալիք աշնան անասունների գլախաքանակն ու չսխալվելով, կերակրելով եղբայրներին ու հորը, կորցնելով հորն ու եղբորը` ձորի բերանին,
ու էլի կարտոֆիլի մարգերի արքում վաստակելով օրվա ճաշը,
կլպելով, կլպելով օրն ի բուն,
մինչև կկլպեր արևը`
շերտը շերտին պոկելով,
ու կմթնեին օրերն այդպես:
