The New York Times | Հայաստանի գոյատևման գաղտնիքը

The New York Times պարբերականը հանդես է եկել Հայաստանի ու նրա պատմության մասին ծավալուն հոդվածով: Ներկայացնում ենք այն ամբողջությամբ:

Վենետիկ – Հայկական քաղաքակրթությունը Մերձավոր Արևելքում գոյատևած ամենահին քաղաքակրթություններից մեկն է, բայց իր պատմության մեծ մասի ընթացքում այն զուրկ է եղել պետականությունից: Սրա շնորհիվ հայկական մշակույթում մեծ նշանակություն է տրվել գրավոր և բանավոր խոսքին` այն հիմնական միջոցներին, որոնց շնորհիվ պահպանվել է հայկական ինքնությունը:

Դարերի ընթացքում հատուկ վերաբերմունք է ձևավորվել գրքերի և դրանց պահպանման նկատմամբ: Գրիչները գրառումներ էին անում այն մասին, թե ինչպես պետք է ճիշտ խնամել և պահպանել գրքերը, ինչպես պետք է դրանք թաքցնել վտանգավոր պահերին, և նույնիսկ այն մասին, թե ինչպես փրկագնով ետ վերցնել գրքերը, երբ ընկել են սխալ մարդու ձեռքին: Ըստ 19-րդ դարի վերջին մի անգլիացի ճանապարհորդի դիտարկումների` հայերը տպագրությանը վերաբերվում էին «նույն քնքշությամբ և ակնածանքով, ինչպես պարսիկները` հրացանին»:

1511-1512 թվականներին (ճշգրիտ տարեթիվը անհայտ է) Վենետիկում տպագրվեց առաջին հայկական գիրքը: Այս իրադարձությունը հատկապես կարևոր էր տարացրիվ ժողովրդի համար, որը մինչև 1918 թվականը չուներ պետություն և միայն այդ ժամանակ ձեռք բերեց իր նախնիների երկրի միայն մի փոքրիկ մասը:

Այս իրադարձության հոբելյանը նշելու համար կազմակերպվեց «Հայաստան. Քաղաքակրթության Դրոշմները» խորագրով ցուցահանդես Գաբրիելա Ուլուհողյանի, Լևոն Զեքյանի և Վարդան Կարապետյանի ջանքերով, որտեղ ներկայացվեցին հայկական գրի հազարամյա պատմության ավելի քան 200 աշխատանքներ: Դրանցում ընդգրկված էին արձանագրություններից և ձեռագրերից մինչև տպագիր և պատկերազարդ գրքեր, ինչպես նաև շատ հազվագյուտ աշխատանքներ, որոնք հավաքվել են Եվրոպայից և Հայաստանից:

Ցուցահանդեսում նաև ցուցադրվեց Երևանի Ազգային պատկերասրահից բերված Հայ նկարիչ Այվազովսկու` 1889 թվականին արված նկարը` «Նոյը Արարատից իջնելիս»: Այն պատկերում է Հին Կտակարանի նախահորը, ով առաջնորդում է իր ընտանիքը և մի շարք կենդանիների` վերաբնակեցնելու համար երկիրը:

Այն տարօրինակ ազդեցությունը, որ այս լեռն ունի հայկական պատկերացումների ձևավորման վրա, ակնհայտորեն արտահայտվում է քանդակագործության, Հայկական Եկեղեցու և կոնաձև գմբեթի կառուցման մեջ. այս ճարտարապետական առանձնահատկությունը, որը խորհրդանշում է մարդկային ցեղի փրկությունը, հետագայում բազմիցս վերարտադրվել է հայկական եկեղեցիների կառուցման մեջ:

Քրիստոնեությունը մուտք գործեց Հայաստան առաջին դարում կամ երկրորդ դարի սկզբում: Եվ հայերը առաջին ազգությունն են, որ հավատքը դարձրեցին պետական կրոն 301 թվականին, ինչպես նշվում է Հայկական Եկեղեցու կողմից:

Դրան հետևեց հայկական էթնոսի անսասանության ևս մեկ հիմք` դա հայոց այբուբենն էր, որն ի զորու էր մատուցել լեզվի բարդ հնչյունական համակարգը: Սա հնարավոր դարձրեց Աստվածաշնչի թարգմանությունը և Հայ Գրականության հիմնումը` իր բոլոր դրսևորումներով` հոգևոր և աշխարհիկ:

Հայկական արվեստի զարգացման համար խթան հանդիսացավ նաև շարականներ և այլ եկեղեցական երգեր գրելու ցանկությունը, ինչպես նաև այն փաստը, որ Հայաստանը գտնվում էր մի քանի քաղաքակրթությունների խաչմերուկում:

Ցուցահանդեսում պատկերազարդ գրքերը ներկայացնում են 15-րդ դարի պահպանված լավագույն օրինակները, և հետաքրքիր է, որ Հայաստանում նույնիսկ տպագրության հայտնվելուց հետո ձեռագիր մատյաններ գրելու սովորույթը շարունակեց պահպանվել հետագա երկուսուկես դարերի ընթացքում:

Հայ մանրանկարչությունը իր գագաթնակետին հասավ 19-րդ դարում Կիլիկյան Հայկական Թագավորության ընթացքում (1198-1375), որը ղեկավարում էր Փոքր Ասիայի զգալի մասը:

Հայաստանը Վենետիկի հետ սկսել է կապեր հաստատել այն ժամանակ, երբ նորաստեղծ հանրապետությունը Բյուզանդիայի հեռավոր արևմտյան դաշնակիցն էր, որտեղ հայերը ղեկավարումէին բարձր վարչական և զինվորական պաշտոններ:

Կապերը ավելի ամրապնդվեցին Կիլիկյան Հայաստանի ժամանակաշրջանում, երբ վենետիկցի առևտրականները իրենց գործունեության շրջանակները տարածում էին արևելք, իսկ նրանց հայ գործընկերներն էլ փնտրում էին նոր հնարավորություններ Եվրոպայում:

1235 թվականին վենետիկցի ազնվական Մարկո Զիանին Սան Զուլիան շրջանում հայ համայնքին թողել է տուն, որը հետագայում անվանվել է Casa Armena և կենտրոն է հանդիսացել Վենետիկի բազմաթիվ հայ բնակիչների և այցելուների համար:

1354 թվականին տանտիրուհու` «Հայուհի Մարիայի» կտակի համաձայն` այդ ժամանակ կար ոչ միայն առևտրականների, այլ նաև դպիրների և արքեպիսկոպոսների մեծ համայնք, որոնց նա թողել է իր 6 սիրամարգերին: Հետագայում այդ վայրում կառուցվեց եկեղեցի, որը մինչև հիմա հայերի համար պաշտամունքի վայր է: Եվ Մարկո Զիանիի, և Մարիայի կտակները ցուցադրվում են ցուցահանդեսում:

1511-1512 թվականներին տպագրված առաջին հայկական գրքի` «Ուրբաթագրքի» նմուշը նույնպես ցուցադրվում է: Այս նորարարությունը հանգեցրեց հայկական լրատվամիջոցների տարածումը ամբողջ աշխարհում` Ամստերդամ, Փարիզ, Վիեննա, Սանկտ Պետերբուրգ, Մադրաս, Ստանբուլ, Սինգապուր, որոնք կազմում են ցուցադրության վերջին մասը:

Վենետիկի` հայկական մշակույթի կենտրոն դառնալու գործում խթան հանդիսացավ նաև վանահայր Մխիթարի և իր վարդապետների ժամանումը ծովածոց 1715 թվականին: Այս երազկոտ մարդը ծնվել էր Սեբաստիայում և կյանքն անցկացրել Էջմիածնում և Ստանբուլում: Օսմանյան թուրքերի հալածանքները նրան ստիպում են ապաստան գտնել Վենետիկում: 1717 թվականին Մխիթարը և իր հետևորդները Սան Լացարո կղզում վարձակալությամբ ստացան մի տարածք, որը դրանից հետո դարձավ նրանց գրասենյակը:

Մխիթար Սեբաստացու օրոք կղզին դարձավ համաշխարհային հայկական մշակույթի զարթոնքի էպիկենտրոնը: Համայնքը հիմնեց ուսումնական կենտրոն և գրադարան, որը պատասխանատու էր Վատիկանում և այլուր տպագրվող գրքերի համար, և հիմնեց դպրոցների միջազգային ցանց, որտեղ հայ կրոնական և աշխարհիկ վերնախավի մի շարք ներկայացուցիչներ ստանում էին կրթություն:

1843 թվականից Հայկական Ակադեմիան Սան Լացարո կղզում տպագրում էր գրական, պատմական և գիտական «Բազմավեպ» հանդեսը, որը իր տեսակի մեջ ամենահին շարունակական բնույթ ունեցող պարբերականներից էր: Եվ առաջին ամսագիրը 1749 թվականին Մադրասում տպագրված «Ազդարարն» էր:

Սան Լացարոյի ամենահայտի օտարազգի ուսանողը Ջորջ Բայրոնն էր, ով այնտեղ սովորել է հայերեն` ուսուցանելով Հարություն Ավգերյանին, ում հետ նա համագործակցել է` ստեղծելով նյութեր հայ-անգլերեն քերականության վերաբերյալ` ներառյալ գրողի կողմից կատարված թարգմանությունները:

Թարգմանեց Աստղիկ Մաիլյանը
Bnaban.am