Ապրում եմ ջրհորի մեջ։ Ապրում եմ ինչպես ծուխը ջրհորի մեջ։ Ինչպես գոլորշին քարե կոկորդի մեջ։ Չեմ շարժվում։ Ոչինչ չեմ անում, բացի սպասելուց։ Վերևում տեսնում եմ գիշերվա սառը աստղերը։ Առավոտը։ Տեսնում եմ արևը։ Եվ երբեմն երգում եմ հին երգերն այս աշխարհի, երբ այն դեռ նոր էր։ Ինչպե՞ս կարող եմ ձեզ պատմել, թե ինչ եմ, եթե նույնիսկ ինքս չգիտեմ։ Չեմ կարող։ Ուղղակի սպասում եմ։ Մշուշ եմ։ Լուսնի ցոլք։ Հիշողություն։ Տխուր եմ ու ծեր եմ։ Երբեմն անձրևի պես թափվում եմ ջրհորի մեջ։ Այն մասերում, որտեղ իմ անձրևն արագ է թափվում ջրի երեսին, սարդոստայնները երկյուղած սկսում են հյուսվել։ Սպասում եմ պաղ լռության մեջ, ու կգա մի օր, երբ այլևս չեմ սպասի։[2]
Հիմա առավոտ է։ Բարձր պայթյուն եմ լսում։ Հեռվից կրակի հոտ եմ առնում։ Մետաղի ջարդվելու ձայն եմ լսում։ Սպասում եմ։ Ականջ եմ դնում։
Ձայներ։ Հեռու-հեռվում։
– Շատ լա՛վ։
Ձայն։ Օտար ձայն։ Օտար լեզու, որը ճանաչել չեմ կարող։ Որևէ բառ ծանոթ չի։ Ականջ եմ դնում։
– Տղերքին ուղարկեք՝ տեղանքն ուսումնասիրեն[3]:
Բյուրեղյա ավազների խրթխրթոց։
– Փաստորեն, էս էլ ձեզ Մարսը։
– Որտե՞ղ է դրոշը։
– Ահա՜, սը՛ր։
-Լա՜վ, լա՜վ։
Արևը բարձր է կապույտ երկնքում, և նրա ոսկե ճառագայթները լցնում են ջրհորը, և կախվել եմ հանց ծաղկափոշի՝ անտեսանելի ու տաք լույսի մեջ մշուշվող։
Ձայներ։
– Երկրի Կառավարության անունից՝ հռչակում եմ սա Մարսի տարածք, որը հավասարապես կբաժանվի անդամ ազգերի միջև:
Ի՞նչ են ասում։ Անիվի պես պտտվում եմ արևի տակ՝ անտեսանելի ու ծույլ, ոսկե ու անխոնջ։
– Այս ի՞նչ է այստեղ։
– Ջրհոր։
– Դե լավ, հա։
– Հա՜, լուրջ։
Մերձեցող ջերմություն։ Երեք օբյեկտ կռանում են ջրհորի բերանին, ու իմ զովությունը դեպի իրենց է բարձրանում:
– Հրաշալի է։
– Կարծում ես լա՞վ ջուր է։
– Հիմա կտեսնենք։
– Մեկդ լաբորատոր փորձարկման շիշ բերե՜ք ու մի պարան։
– Ես կբերեմ։
Վազքի ձայն։ Վերադարձ։
– Ահա՜, խնդրեմ։
Ես սպասում եմ։
– Իջեցրու՜։ Կամա՜ց։
Ապակին փայլում է վերևում՝ դանդաղ մի գծով իջնելով ներքև։
Ջուրը թեթև ալեկոծվում է ապակու հպումից ու լցվում մեջը։ Տաք օդի հետ բարձրանում եմ դեպի ջրհորի բերանը։
– Ահա՜։ Փորձե՞ս էս ջուրը, Րիջընթ։
– Բերե՛ք տեսնեմ։
– Ի՜նչ գեղեցիկ ջրհոր է։ Մի նայե՜ք՝ ինչ կառույց է։ Քանի՞ տարվա կլինի տեսնես։
– Աստված գիտի։ Երեկ, երբ վայրեջք կատարեցինք էն մյուս քաղաքում, Սմիթն ասաց, որ Մարսի վրա արդեն տաս հազար տարի է՝ կյանք չկա։
– Պատկերացնելու չի։
– Հըն, ո՞նց է, Րիջընթ։ Ջուրը ո՞նց է։
– Արծաթի պես մաքուր։ Մի բաժակ խմի՜ր։
Ջրի ձայն այրող արևի լույսի մեջ։ Հիմա ճախրում եմ փոշու պես, դարչինի պես, մեղմ քամու թևին[4]։
– Ի՞նչ պատահեց, Ջո՜նս։
– Չգիտեմ։ Գլուխս սկսեց ուժեղ ցավել։ Մի տեսակ միանգամից։
– Խմե՞լ ես էս ջրից։
– Չէ, չեմ խմել։ Դրանից չի։ Ուղղակի կախվել էի ջրհորի վրա, մեկ էլ հանկարծ գլուխս սկսեց պայթել։ Հիմա լավ եմ։
Հիմա գիտեմ՝ ով եմ։
Անունս Սթիվեն Լեոնարդ Ջոնս է։ Քսանհինգ տարեկան եմ ու հենց նոր եմ հրթիռով ժամանել Երկիր կոչվող մոլորակից։ Հիմա իմ լավ ընկերների՝ Րիջընթի ու Շոյի հետ կանգնած եմ Մարս անունով մոլորակի վրա` մի հին ջրհորի մոտ։
Նայում եմ ներքև՝ ոսկե մատներիս՝ թուխ և ուժեղ։ Նայում եմ երկար ոտքերիս ու արծաթագույն համազգեստիս ու ընկերներիս։
– Ի՞նչ պատահեց, Ջոնս, – ասում են նրանք։
– Ոչինչ, – ասում եմ՝ նայելով նրանց, – բացարձակապես ոչինչ։
Կերակուրը լավն է։ Արդեն տաս հազար տարի է անցել կերակրից։ Այն հաճելի դիպչում է լեզվին, ուտելու հետ էլ գինին ջերմացնում է։ Լսում եմ՝ ինչպես են ձայները հնչում։ Բառեր եմ կազմում, որոնք չեմ հասկանում, բայցև ինչ-որ կերպ հասկանում եմ։ Փորձում եմ օդը։
– Ի՞նչ եղավ, Ջոնս։
Թեքում եմ իմ այս գլուխը և թույլ եմ թողնում ձեռքերս, որոնք բռնել են ուտելու համար նախատեսված արծաթե սպասքը։ Զգում եմ ամեն ինչ։
– Ի՞նչ ի նկատի ունես, – ասում է այս ձայնը, որ հենց նոր իմը դարձավ։
– Ինչ-որ տարօրինակ ես շնչում։ Խռպոտ, – ասում է մյուս մարդը։
Հստակ արտասանում եմ. «Միգուցե մի թեթև մրսածություն է սկսվում»։
– Հետո կճշտես բժիշկի հետ։
Գլխով եմ անում, և հաճելի է գլխով անել։ Տաս հազար տարի հետո հաճելի է տարբեր բաներ անել։ Հաճելի է օդը շնչել և հաճելի է մարմնիդ խորքում անընդհատ խորացող արևը զգալ և հաճելի է զգալ ողնաշարի կառուցվածքը և տաքացող մսի մեջ թաքնված մանրաստույգ կմախքը և հաճելի է լսել ձայներն ավելի հստակ ու անմիջական, քան երբ դրանք ջրհորի քարե խորքերում էին։ Հմայված նստում եմ։
– Թարգի՜, Ջոնս։ Սթափվի՜։ Պիտի շարժվենք։
– Այո՜, – ասում եմ հիպնոսի մեջ՝ զգալով, թե ինչպես է այդ բառը ջրի պես գոյանում լեզվիս վրա և դանդաղ գրավչությամբ դուրս թափվում օդի մեջ։
Քայլում եմ և քայլելը լավ է։ Կանգնած եմ բարձր, ու երկար ճանապարհ կա մինչև գետին, երբ աչքերիցս ու գլխիցս նայում եմ ներքև։ Ասես ապրում ես մի սքանչելի ժայռի վրա ու երջանիկ ես այնտեղ։
Րիջընթը կանգնած է քարե ջրհորի մոտ, ներքև է նայում։ Մնացածը, քթների տակ խոսելով, վերադարձան դեպի արծաթե տիեզերանավը, որից եկել էին։
Զգում եմ ձեռքերիս մատներն ու բերանիս ժպիտը։
– Խորն է, – ասում եմ։
– Այո։
– Կոչվում է Հոգու Հոր։
Րիջընթը գլուխը բարձրացնում ու ինձ է նայում։
– Դու ի՞նչ գիտես։
– Նման չի՞։
– Երբեք չեմ լսել Հոգու Հորի մասին։
– Մի տեղ, որտեղ սպասողները, ովքեր ժամանակին մարմին ունեին, սպասում են ու սպասում, – ասում եմ՝ հպվելով նրա թևին։
Ավազը՝ կրակ, և օրվա տապի մեջ տիեզերանավն ՝ արծաթե կրակ, և հաճելի է ջերմություն զգալ։ Ոտքերիս ձայնը կոշտ ավազին։ Լսում եմ։ Քամու ձայնն ու դաշտերը վառող արևը։ Զգում եմ կեսօրին եռացող հրթիռի հոտը։ Կանգնած եմ նավակայանի տակ։
– Ու՞ր է Րիջընթը, – ինչ-որ մեկն ասում է։
– Ջրհորի մոտ էր, – պատասխանում եմ։
Նրանցից մեկը վազում է դեպի ջրհորը։ Սկսում եմ դողալ։ Մի հաճելի սարսռուն դող՝ խորը թաքնված, բայց գնալով ուժգնացող։ Եվ առաջին անգամ լսում եմ այն, ասես ինքն էլ թաքնված էր ջրհորում։ Մի ձայն իմ խորքերից կանչող՝ փոքր ու վախեցած։ Եվ այդ ձայնը կանչում է, Բաց թո՜ղ ինձ, բաց թո՜ղ ինձ, ու զգում եմ, թե ինչպես է ինչ-որ բան փորձում դուրս պրծնել՝ լաբիրինթոսի դռներ բախելով, սրընթաց մութ միջանցքներն ի վար ու անցումներն ի վեր՝ արձագանքելով ու աղաղակելով։
– Րիջընթը ջրհորի մեջ է։
Տղերքը վազում են, հինգն էլ։ Վազում եմ նրանց հետ, բայց հիմա վատ եմ ու կատաղի դողում եմ։
– Հաստատ ընկել է։ Ջոնս, դու հետն էիր։ Տեսա՞ր։ Ջոնս՞։ Դե խոսի՜ այ մարդ։
– Ի՞նչ պատահեց, Ջոնս։
Ծնկաչոք ընկնում եմ. դողս ահավոր է։
– Սա վատ է։ Եկե՜ք, օգնե՛ք բարձրացնենք,։
– Արևից էր։
– Չէ՜, արևից չի, – մրմնջում եմ։
Ինձ պառկեցնում են, ու նոպաները գնում գալիս են երկրաշարժերի պես, ու խորքումս թաքնված ձայնը կանչում է, Սա օնսն է, ես եմ, սա նա չէ, նա չէ, մի՜ հավատացեք նրան, դուրս թողե՜ք ինձ, դուրս թողե՜ք ինձ։ Եվ նայում եմ վերև՝ կռացած կերպարանքներին, ու կոպերս թրթռում են։ Նրանք շոշափում են դաստակս։
– Սիրտը վատանում է։
Աչքերս փակում եմ։ Գոռգոռոցն ավարտվում է։ Դողէրոցքը դադարում է։ Հառնում եմ՝ ասես պաղ ջրհորն ի վեր, ազատագրված։
– Նա մեռավ, – մեկն ասում է։
– Ջոնսը մեռավ։
– Ինչի՞ց։
– Կարծես թե շոկից։
– Ի՞նչ կարգի շոկից, – ասում եմ, և անունս Սեշընս է։ Շուրթերս հստակ են շարժվում։ Այս մարդկանց հրամանատարն եմ։ Կանգնած եմ նրանց մեջ և նայում եմ ներքև մի մարմնի վրա, որ պառկած սառում է ավազներին։ Երկու ձեռքերս զարկում եմ գլխիս։
– Հրամանատա՜ր։
– Բան չկա, – ասում եմ՝ բղավելով, – Գլխացավ է, հիմա կանցնի։ Հիմա՜։ Հիմա՜ – շշնջում եմ, – Ահա՜, ամեն ինչ լավ է։
– Ճիշտ կանենք արևի տակից դուրս գանք, սը՛ր։
– Այո՜,- ասում եմ նայելով ներքև Ջոնսին, – Չպիտի գայինք էստեղ, Մարսը չի ուզում, որ էստեղ լինենք։
Մյուս մարմինը մեզ հետ հրթիռ ենք տանում, ու նոր ձայն է միջիս խորքից կանչում, որ դուրս պրծնի։
Օգնեցե՜ք։ Օգնեցե՜ք։ Մարմնի՝ հեռու խոնավ հողեղեն որջերում։ Օգնեցե՜ք, օգնեցե՜ք արձագանքում ու աղերսում է կարմիր անոթներից։
Այս անգամ դողն ավելի շուտ է սկսվում։ Այն կառավարելն ավելի դժվար է։
– Հրամանատա՛ր, լավ կանեք արևի տակից դուրս գաք, այդքան էլ լավ տեսք չունեք, սը՛ր։
– Այո՜,- ասում եմ, – օգնեցե՜ք, – ասում եմ։
– Ի՞նչ, ս՛ըր։
– Ես բան չասացի։
– Դուք ասացիք «Օգնեցե՜ք», սը՛ր։
– Իսկապե՞ս, Մեթյու՜զ, իսկապե՞ս։
Մարմինը փռված է հրթիռի ստվերում, և ձայնն աղաղակում է ոսկորի ու բոսորի հոսանքի ստորջրյա խորը դամբարանից։ Ձեռքերս ցնցվում են։ Բերանս ճեղքվում ու չորանում է։ Քթանցքերս լայնանում։ Աչքերս դուրս են պրծնում։ Օգնեցե՜ք, օգնեցե՜ք, օ՜հ, օգնեցե՜ք, ո՛չ, թո՜ղ ինձ, դուրս թող, ո՛չ, թո՜ղ ինձ։
– Թո՜ղ ինձ, – ասում եմ։
– Ի՞նչ, սը՛ր։
– Կարևոր չի, – ասում եմ, – Պիտի ազատագրվեմ, – ասում եմ։ Ձեռքս շխկացնում եմ բերանիս։
– Այսի՞նքն, սը՛ր, – գոչում է Մեթյուզը։
– Նե՛րս գնացեք, բոլո՛րդ, հետ գնացե՛ք Երկիր, – գոռում եմ։
Ձեռքիս ատրճանակ է։ Բարձրացնում եմ։
«Մի՛ արեք, սը՛ր»։
Պայթյուն։ Ստվերներ են վազում։ Աղմուկ-աղաղակը կտրվում է։ Տարածության մեջ լսվում է սուլոցով ընկնելու ձայնը։
Տաս հազար տարի հետո որքա՜ն հաճելի է մեռնելը։ Որքա՜ն հաճելի է զգալ հանկարծահաս սառնությունը, հանգստությունը։ Որքա՜ն հաճելի է լինել ձեռնոցի մեջ մի ձեռք, որ ձգվում ու հիանալի կերպով սառչում է տաք ավազի մեջ։ Օ՜հ, շեղջվող ու մթագնող մահվան հանգիստն ու հմայքը։ Բայց պետք չէ հապաղել։
Ճրթոց, ճտտոց։
– Տե՛ր աստված, խփեց իրեն, – գոռում եմ, ու աչքերս լայն բացում, և ահա գետնին տեսնում եմ հրամանատարին՝ հրթիռին հենված, գանգը փամփուշտով ճեղքված, աչքերը լայն, լեզուն սպիտակ ատամնաշարից դուրս ընկած։ Արյունը հոսում է գլխից։ Կռանում ու կպնում եմ նրան։ «Այ քեզ հիմար, – ասում եմ, – ինչու՞ էդպես արեց»։
Տղերքը սարսափած են։ Նրանք կանգած են երկու դիակների կողքին և գլուխները շրջում են՝ տեսնելու Մարսի ավազներն ու հեռու ջրհորը, որտեղ պառկած է Րեջընթը` խորը ջրերում ձգված։ Նրանց չորացած շուրթերից տրտունջ է դուրս գալիս, նվնվոց, մանկական բողոք այս ահավոր երազի դեմ։
Տղերքը դեպի ինձ են պտտվում։
Երկար դադարից հետո նրանցից մեկն ասում է. «Ուրեմն հիմա դու էս հրամանատարը, Մեթյո՜ւզ»։
– Գիտեմ, – ասում եմ դանդաղ։
– Միայն վեցս ենք մնացել։
– Տե՜ր աստված, էս ի՜նչ արագ ամեն ինչ կատարվեց։
– Չեմ ուզում էստեղ մնալ։ Պիտի շուտ թռնենք էստեղից։
Մարդիկ խառնվում են։ Ահա մոտենում ու դիպչում եմ նրանց մի այնպիսի վստահությամբ, որն իմ մեջ համարյա թե երգում է։ «Լսե՛ք», – ասում եմ ու դիպչում նրանց արմունկներին կամ թևերին կամ ձեռքերին։
Բոլորս լռում ենք։
Բոլորս մի հոգի ենք։
Ո՜չ, ո՜չ, ո՜չ, ո՜չ, ո՜չ, ո՜չ։ Ներքին ձայները գոռում ու կորչում են խորքերում իրենց կաղապարած բանտերում։
Նայում ենք իրար։ Սամյուել Մեթյուզն ու Ռեյմոնդ Մոուզեսն ու Ուիլիամ Սփոլդինգն ու Չարլզ Քվանսն ու Ֆորեսթ Քոուլն ու Ջոն Սյումերսն ենք ու ոչինչ չենք ասում, միայն նայում ենք իրար, իրար գունատ դեմքերին ու դողացող ձեռքերին։
Մի մարդու պես շրջվում ու նայում ենք ջրհորին։
– Հիմա՜, – ասում ենք։
Ոչ, ոչ, գոռում են վեց ձայն՝ թաքցրած ու շերտավորած ու մեկընդմիշտ պահեստավորած։
Ոտքերը քայլում են ավազի վրայով, և կարծես մի մեծ ձեռք տասներկու մատներով շարժվելիս լինի ծովի տաք հատակին։
Կախվում ենք ջրհորից՝ նայելով ներքև։ Պաղ խորքերից վեց դեմք ակնդետ հետ է նայում մեզ վրա։
Մեկս մյուսի ետևից կռանում ենք մինչև հավասարակշռությունը կորցնելն ու մեկս մյուսի հետևից, մութը ճեղքելով, ընկնում ենք բերանի ու սառը ջրերի մեջ։
Արևը մայր է մտնում։ Աստղերը բոլորվում են գիշերային երկնքում։ Հեռվում լույս է թարթում։ Մեկ այլ հրթիռ է մոտենում՝ իր հետևից կարմիր հետքեր թողնելով Տիեզերքում։
Ապրում եմ ջրհորի մեջ։ Ապրում եմ ինչպես ծուխը ջրհորի մեջ։ Ինչպես գոլորշին քարե կոկորդի մեջ։ Վերևում տեսնում եմ գիշերվա սառը աստղն ու առավոտը ու տեսնում եմ արևը։ Եվ երբեմն երգում եմ հին երգերն այս աշխարհի, երբ այն դեռ նոր էր։ Ինչպե՞ս կարող եմ ձեզ պատմել, թե ինչ եմ ես, եթե նույնիսկ ինքս չգիտեմ։ Չեմ կարող։
Ուղղակի սպասում եմ։
[1] Պամվածքի անգլերեն վերնագիրը («The One who Waits») կարող է թարգմանվել՝ «Նա, ով սպասում է», «Այն, ինչը սպասում է», «Մեկն, ով սպասում է», «Այն մեկն, ով սպասում է»։ Բոլոր այս պարագաներում, սպասողին կա՛մ մարդկային, կա՛մ անմարդկային բնութագիր ենք տալիս, ի տարբերություն անգլերեն «one»-ին, որը կարող է և՛ անշունչի, և՛ շնչավորի րեֆերանտ լինել։
«Սպասողը» նույնպես մարդկային կերպարի մեջ է հենց սկզբից, բայց ավելի դիմազուրկ է։
[2] Պատմողի «ես»-ը վերացնելու համար հայերենում կարող ենք այն չօգտագործել՝ ի տարբերություն անգլերենի, որտեղ միայն բայով առաջին դեմք հնարավոր չի արտահայտել։ Հայերենն այս շքեղ հնարավորությունն ունի՝ զրկելով պատմողին դեմքից, անձնավորվածությունից։ Այս պատմվածքի դեպքում հատկապես պատմողի դերանունը պետք է բացառել։
[3] Անգլերենում «Send the men out»-ը ռազմական ժարգոնում հայտնի արտահայտություն է։ Բառացի թարգմանվում է «Ուղարկենք տղամարդկանց/մարդկանց դուրս»։ Օգտագործվում է, երբ «տղաներին» պետք է «հանել» դուրս տեղանքն ուսումնասիրելու՝ զինված ու ամեն ինչին պատրաստ։
[4] Պատմողի էությունը պարզ չի, հետևաբար բնագրի լեզուն իր շարադասությամբ ու լեքսիկոնով բնական չի հնչում։ Թարգմանելիս սա եթե հաշվի չառնենք և փորձենք պատմողի լեզուն դարձնել ավելի բնական, կկորցնենք նրա «օտար» լեզվով խոսելու և «օտար» լինելու ձայնը։
Ռուսերենում թարգմանությունները փորձել են փոխադրել պատմողի ասածը, միտքը տեղ հասցնել՝ բոլոր խորթ կամ անբնական հնչող կապակցությունները փոխարինելով ավելի բնական հնչող լեզվով՝ պատմողի անհողեղեն էությունից դարձնելով մարդակերպ։ /տես՝ Звук льющейся на солнце воды. Я танцую в воздухе, как пыль, как тонкие веточки под легким дуновением ветра./
Դրան հակառակ, մնացած բոլոր գործող անձանց խոսքը պետք է դարձնել հնարավորինս բնական։ Մյուս կողմից, հայերենում իրար հետևից և-երով ու կամ-երով շարված նկարագրությունները երբեմն կարելի է փոխարինել վերջակետերով, որովհետև երկու դեպքում էլ արտահայտվում է պատմողի շարադասական անբնական ավտոմատացումը։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լուսինե Շահնազարյանի
