Համաեվրոպական ելույթ
Արեւելյան առասպելը աշխարհի պարտեզում գտնվող երկու ծառերի մասին է, որոնց վերագրվում է հիմնարար եւ հակադիր տիեզերական իմաստ: Մեկը ձիթենին է, որի պտղի քաղցրությամբ թագավորներին են օծում, որպեսզի նրանք ապրեն: Այն կենաց ծառ է, որի էությունը կապված է արեւի լուսավորության, արեգակի, առնականության, հոգեւորի, պարզության հետ, իսկ նրանից բխող սրբությունը, կամքը, վստահությունը ժպիտ եւ մխիթարություն են այն ժողովուրդների համար, որոնք հաղթահարում են տանջանքներն ու վախը: Մյուսը թզենին է` քաղցր նռան հատիկներով լի պտուղներով, եւ նրա կողքին հայտնվողը մահանում է: Նա մահվան ծառն է, որի էությունը բխում է ճանաչումից, տարբերակումից, սեքսուալությունից, լուսնային ծառից եւ գիշերվա, պտղաբերության, զգայական խորության եւ լուսնային կախարդական աշխարհի հետ ունեցած հարյուրավոր երանգների հարաբերություններից: Նա աշխարհին եւ հոգուն տալիս է այն ամենը, ինչի մասին չգիտեն այլք` իրենց թագավորական, զվարթ օրհնությամբ:
Մարդկության ձգտումը` հասնելու ճշմարտությանն ու սեփական նպատակներին, հակասության մեջ է եղել աշխարհի հետ, որի առասպելական խորհրդանիշներն են` այգու երկու ծառերը. նրանց պատմությունն այնքան լեցուն է դուալիզմով, որ կարելի է ասել` այն բաղկացած է դիալեկտիկական պատմությունից, երկու սկզբունքների միջեւ համառ պայքարից: Տարբերության եւ հակադրության ծայրահեղությունը ցույց տալու համար մենք ասում ենք, որ երկու իրեր նույնքան տարբեր են, որքան ցերեկն ու գիշերը: Լեզվի գործածությունը որոշակիացվում է առասպելական հին հակադրություններով: Ցերեկվա եւ գիշերվա հակադիր աշխարհները` արեւն ու լուսինը, միշտ հոգեւոր առումով զբաղեցրել են մարդու միտքը` հասնելով նրա ամենավաղ երազանքին, եւ փոփոխական հաջողություններով կլանել են նրա նախասիրությունները, հավատը, ծառայությունը: Օրը լուսավորում է արեւը, որը հոգեւոր աշխարհ է, արական է եւ վերարտադրողական: Դա գիտակցության, ազատության, կամքի, բարոյական նորմերի եւ նպատակների, բնությանը եւ ճակատագրին ռացիոնալ հպարտությամբ հակադրվող աշխարհ է, ուստի այն նաեւ գործունեության եւ ապագայի աշխարհ է, դրա հետ մեկտեղ` սոցիալական եւ քաղաքական աշխարհ: Հերոսներն ու արքաները, որոնց ճակատներն օծված են արեւի ծառի յուղով, իրենց արյունն ու կյանքը նվիրաբերում են ատելությունից եւ վախից կուրացած ժողովուրդների փրկությանը. նրանք զոհաբերում են իրենց հանուն ժողովուրդների ավելի լուսավոր ապագայի եւ համակեցության: Նրանք մեծարված են, բայց նրանց` պատվի արժանանալու մեջ կա որոշակի սառնություն, եւ նրանց դեռ շատ բան թույլ չեն տվել:
Դա ինքնին հասկանալի է: Քանի որ մարդու սրտի առնվազն կեսը պատկանում է ոչ թե սեփական աշխարհին, այլ մյուսին` աշխարհում գիշերվա եւ լուսնի աստվածությանը, որը պարգեւում է թզենու քաղցր պտուղը. ՙկախարդական լուսնային գիշեր՚, որի հետ ողջ ռոմանտիզմը քնքուշ ու մտերմիկ հարաբերություններ պահպանելու մեջ է: Սա ոգու աշխարհ չէ, այլ` հոգեւոր: Այն ոչ թե տղամարդու սերմանող աշխարհ է, այլ` աջակցող, սնուցող եւ ինտիմ զգայական մայրության աշխարհ: Ոչ թե լինելիության եւ զգոնության, այլ` անգիտակցական ջերմության մեջ աճելու աշխարհ: Այստեղ արժեքավոր է ոչ թե ազատությունը, այլ` ստրկությունը, ոչ թե ինտելեկտը, այլ` հոգին, ոչ թե հարստությունը, այլ` խոնարհությունը, ոչ թե կամքը, այլ` նվիրվածությունը, եւ անցյալը սուրբ է բոլոր կապվածությունների համար, իսկ գործողությունները պատկանում են ապագային: Այսպիսով, իշխանության տիրույթում էականը ոչ թե դատողությունն է, գործողության նախնական ձեւը, ոչ թե բարոյական տարանջատումն է, այլ` խորը դիտողականությունը, տառապալից փորձառությունը, բնական շարժուձեւը բարեպաշտության լույսի ներքո ներկայացնելը, ինչը խորթ է հոգուն:
Այդ երկու ոլորտներում, երբ ծագել է մեկի առաջնահերթության հարցը մյուսի նկատմամբ, թե երկուսից որն է ավելի սուրբ` արեւի? թագավորությունը, թե? լուսնի թագավորությունը, վաղ ժամանակներից մինչ օրս կրոնական տեսանկյունից մտահոգել է ժողովուրդներին: Նրանք ունեն իրենց աշխարհայացքը, գոյության նպատակը, մտածելակերպը: Այդ հարցի պատասխանը ստանալու համար նրանք իրենց կյանքը կապել են այս կամ այն ոլորտին հավատով եւ իրենց հոգեւոր, բարձրագույն կամ ողջ կենսական ուժերը վերագրել են կենաց սրբությանը: Հավանաբար կասկած չկա, որ մեր մայրցամաքը եւ այն ամենն, ինչ իր դրոշմն է կրում` արեւմտյան աշխարհը, սկսած զեւսապաշտ հույների ժամանակներից եւ քրիստոնեության երկրորդ գալստից, հիմնականում ապրել է իր հավատով, կրոնական կյանքով, եղել է կամքի, ազատության, դատողության եւ սուրբ գործի աշխարհ: Եթե այստեղ պետք է խոսենք Եվրոպայի ՙմշակութային միասնության մասին՚ կանոնների համաձայն, ապա պետք է անդրադառնանք այդ երկու ընդհանուր եւ վճռորոշ եվրոպական փորձառություններին` հունականին եւ քրիստոնեականին եւ հավատի կոչ անենք. միակ բանը, որը միավորում է Եվրոպային, Լուսնի աստվածացման սկզբունքն է, մայրության եւ հոգեւոր պասիվության սկզբունքը, որը տեղափոխվել է ասիական եւ ձանձրալի բարբարոսական արեւելք:
Եվրոպական ժողովուրդների մեջ կա մեկը, որի մասին առանց հավակնության կարելի է ասել, որ կենաց գաղափարը հոգեհարազատ է նրան, յուրահատուկ, խորապես կրքոտ ու ցավագին կերպով, այնպես որ` այն հաճախ դառնում է կրոնական քննարկման թեմա: Եվ նա իրեն բնորոշ յուրահատուկ ձեւով միջամտել է այդ նշանակալից գործի ղեկավարման հարցում: Ես նկատի ունեմ գերմանացի ժողովրդին, կհամարձակվեմ ավելացնել նաեւ, որ նրանց մտքերը երբեմն առանձնացել են արեւմտյան աշխարհի մյուս ժողովուրդների կրոնական տեսակետներից:
Որոշակի իմաստով եւ որոշ չափով այն դիմադրում է եվրոպական միտք-պատճառ-գործունեություն համոզմունքի միակողմանիությանը, որը, նրա կարծիքով, չնայած համակրանքին, վտանգավոր է կյանքի համար: Այս ժողովրդի կյանքի պաթոսը մեծ է եւ յուրահատուկ: Եթե նա իրեն անվանում է կենաց ժողովուրդ, եւ այդպես է վարվում իր կյանքի ամենախիզախ ժամերին, ապա, ինչպես ես եմ կարծում, միայն այն պատճառով, որ ավելի մտերմիկ եւ խորը հարաբերություններ է պահպանում հոգեւոր եւ մտավոր աշխարհի, մաքուր ինտուիցիայի եւ ստեղծագործական ոլորտի հետ: Եվ ենթագիտակցությունն ավելի շատ հավատ է ներշնչում, քանի որ այն կյանքի գաղափարը կապում է այդ ոլորտի, ոչ թե ոգու հետ: Այն սրբազան ստրկության պաթոսն ավելի շատ է սիրում, քան ազատության, բնական բարեպաշտության պահպանումը, քան ազատագրված հպարտությունը, անձեւ դառնալն ավելին, քան ձեւ ունենալը, անցյալին նվիրվածությունն` ավելին, քան` ապագային ուղղված կամքը. այնպես որ` այլ ժողովուրդների կողմից գերմանականը քննադատելը ենթադրում է, որ այն, ըստ էության, բնույթով ասիական է, եւ որ այն առնվազն ասիական ընդգծված համակրանքներ ունի: Դա նախատինք էր կամ դիտարկում, որն այս ժողովուրդն ընդունեց մասամբ եւ ոչ անվերապահ հավանությամբ: Բազմիցս, այսպես կոչված, լուսավորության եւ ռացիոնալ առաջընթացի, գաղափարական ձանձրալի համահարթեցման եւ կյանքի վատթարացման ժամանակներում, ըստ իր զգացողության, գերմանական միտքը սուրբ պերճախոսությամբ աջակցեց մայրցամաքային ճանապարհին եւ հանուն կյանքի ու ստեղծագործական սկզբունքի նա առարկեց Լոգոսի միջոցով մարդու անիմիզմին, խթանեց մարդկային մտածողությունը եւ համաշխարհային փորձառությունը հեղափոխության ժամանակ, գիշերային հարմարավետության մեջ ինտեգրեց այդ մտածողությամբ ու փորձով նոր, բեղմնավոր ուժերի, որոնք ամեն անգամ, անկասկած, ձեռք էին բերում լիարժեքություն ու խորություն: Կասկած չկա, որ մարդկությունը երախտապարտ էր գերմանական մտքին նման փոխադարձ եւ բնությունից պահպանողական գործողությունների համար եւ դրանցով փառավորվում էր: Երբեմն, սակայն, նրանք նրան վտանգի են ենթարկել, ոչ միայն վտանգի են ենթարկել, այլեւ` մեկուսացրել են ընդհանուր բարոյականությունից շեղվելու, անարխիստական հակումների համար եւ ստիպել են աշխարհին շրջվել բանականությունն ու ազատությունը ժխտողի դեմ: Այսպիսով, բարոյականությունը ժխտողը եւ բնության դինամիկան, կրոնը փառաբանողը կարծես միասին կանգնած էին մարդկության թշնամու դեմ:
Նույնիսկ այսօր, երբ ամենուր, չնայած անցած տասնամյակների չափազանց մաքուր ինտելեկտուալիզմին, գիշեր- ցերեկ մոռացված պաշտամունքին ու բանականությանը, ընդդեմ մեխանիկական եւ գաղափարական աշխարհայացքի, ավարտված դարաշրջանի առաջընթացի հանդեպ մակերեսային հավատքի, չնայած կենսական-իռացիոնալ, կենսասեր կյանքի, առեղծվածային հետընթաց հռչակած օրվա կարգախոսի, կարելի է առանց մեծամտության ասել, որ գերմանական միտքն ունի առաջնորդություն ու նախաձեռնություն այս ինտելեկտուալ-պատմական հեղափոխության մեջ (ՙինտելեկտուալ-պատմական՚, թեեւ այն ուղղված է ոգու դեմ): Նա նրանց վարպետն է, նրանց համակարգողը, նրանց կրքոտ քարոզիչը. նա միակը չէ` իրեն բնորոշ երանգներով ու ձեւերով: Դա նաեւ Եվրոպայի մշակութային միասնության օրինակ է, քանի որ այդ հետընթացը, աշխարհընկալման եւ կենսական հետազոտության այդ ճշգրտումը, «վերադարձը բնություն» էական դեր են խաղում բոլոր ժողովուրդների կյանքում: Բայց գերմանական միտքը տրվում է ամենաարմատական, վարդապետական եւ անողոք կերպով, կարելի է ասել, որ դա ոգու եւ կյանքի, ինտելեկտի եւ հոգու հակադրությունն է, գիշերային անգիտակցականի, ճակատագրի, անհրաժեշտության եւ ներման, հոժարակամ ոգու օստրակիզմից մինչեւ սխոլաստիկ, չափազանց սրամիտ ծայրահեղություն, ինչը, թերեւս, դժվար է անվանել բնական:
Թերեւս, նրանց պետք է անվանել խիզախ մարդիկ: Թերեւս ուղեղի զարգացման դատապարտումը համահունչ չէ աշխարհիկ վիճակին, որն այնքան էլ պարզ չէ եւ ամբողջովին չի բխում անհրաժեշտ վերադարձից, չի բնութագրվում պարզապես անգիտակից վիճակին վերադառնալու որոշմամբ: Սա այն դեպքն է, երբ խաչվում է ոգեղեն թշնամանքի եւ հակալուսավորչականության շարժումը, ինչին ականատես ենք, այն լրացվում է ոգեղենի նկատմամբ նոր հավատի եւ բանականության, մարդկային-համընդհանուր կամքի, քաղաքական ուտոպիայի միտումներով, որը 18-րդ դարից հասնում է մինչեւ 20-րդ դար, եւ որը, ցանկալի կլիներ, որ ամբողջությամբ չվրիպեր մեր ուսուցիչների ուշադրությունից: Քաղաքականություն բառը գործածելով` կարելի? է այսօր խուսափել դրանից: Ուտոպիական այդ ոգին, նաեւ` համաեվրոպական գաղափարն այն բանի վկայությունն են, որ այսօր մարդկային համակեցության խնդիրը, սոցիալական, քաղաքական խնդիրները համաշխարհային առաջնահերթ հետաքրքրություններից են, եւ խղճի ձայնը միավորում է նրանց, ում եղունգներն այրվում են դրանից:
Այժմ քաղաքական ժամանակներ են, քաղաքականությունը դարաշրջանի որոշիչ տարրն է. դա մի ոլորտ է, որտեղ գերմանական միտքն իրեն մի քիչ էլ տանն է զգում: Այն հակադրվում է սոցիալական աշխարհին, որին նա արհամարհում է իր սոսկ ռացիոնալ, անհատական, ինտիմ եւ կրոնական աշխարհով. այն հավերժական է եւ գեղեցիկ: Սակայն միայն այն պատճառով, որ այն գեղեցիկ է եւ խելամիտ, միշտ չէ, որ թույլատրված է, գուցե նաեւ ցանկալի չէ փիլիսոփայական ամբիոնից խրախուսել գերմանական մտքի տարածումը նման հակասական արտահայտություններով:
Հավանաբար հոգեւոր գիտության եւ մարդկային ճանաչողության խնդիրը ոչ միայն սեփական ազգի խորը բնազդների «անգիտակցական» արտահայտությունն է, այլեւ` ազգի նկատմամբ մանկավարժական պարտավորություն ստանձնելը, որը ոչ միայն շոյում է, այլեւ` սրբագրում եւ պահանջում: Արդյո?ք պատասխանատվության նման գիտակցումով է, որ մարդն ամբողջությամբ արդարացնում է մի ժողովրդի ազատության գաղափարը, որը հակված է ստրկության: Արդյո?ք դա իսկապես նշանակում է ապրելու գաղափարը դնել մտածողության կենտրոնում, երբ մարդը պատռում է հոգին վարդապետական խստությամբ այն պահին, երբ ամեն ինչ կախված է բանականությունը հոգով եւ հոգին բանականությամբ լցնելուց, երբ մարդը դատապարտում է ոգուն որպես կյանքի, խոսքի, կամքի եւ գործի դահիճ, եւ որպես աթեիստ նա քարոզում է լուռ, նողկալի, բնական ֆատալիզմ այն ժամանակ, երբ կան կենսականորեն կարեւոր, ռացիոնալ պահանջներ: Մի?թե ինչ-ինչ հանգամանքներ հասկանալը կարող է կյանք արժենալ, տգիտությունը սպանության պատճառ դառնալ, իսկ հիմարությունը` ամենասարսափելի խայտառակության: Հիմարության, ինչպես նաեւ ամոթի մասին, ես մի անգամ մտածեցի մի փորձառության տպավորությամբ, որն ուզում եմ ներկայացնել այստեղ:
Պետական գործիչը Շտրեսեմանն էր, որին մենք` գերմանացիներս, մեծ մասամբ պարտական ենք նրա համար, որ մեզ համընթաց էր շնչում, եւ երբ նա մահացել էր, աշխարհը սգում էր նրա համար: Ես կանգնեցի Մյունխենում, պատին փակցված ծանուցագրի տակ, որն ազդարարում էր նրա հեռանալու մասին, կարդացի երկու տղամարդկանց կամ պարոնների հետեւում գտնվող հեռագիրը, որոնք, այսպես կոչված, կրթված դասի անդամներ էին. հավաքվածներից կարելի էր տեսնել ու լսել տղամարդկանց, աշխատակիցներին, որոնք նրանց պես չէին խոսում: Մեկն ասում է. «Նրա բախտը բերեց: Հակառակ դեպքում գնդակը վաղ թե ուշ կգտներ նրան»: Մյուսը հակադրվում է. «Էականն այն է, որ նա գնացել է»:
Էականն այն է, որ նա գնացել է: Այդ ահասարսուռ մտածողությամբ քաղաքականություն իրականացրած երկու անձինք մի օր կհեռանան կյանքից, մենք բոլորս կհեռանանք, իսկ կյանքը մեզնից հետո կշարունակվի: Բայց ես չեմ ուզում պառկել այնտեղ եւ նրանց պես ստել` հիմարությունից քողարկված ամոթով:
Դա ուղղակի քաղաքական հիմարություն էր, բայց զգացողությունը մեզ հուշում էր, որ այսօր դա ամենաարգելվածն է` կյանքում արգելվածը: Կյանքի մասին գիտությունը, կարծում եմ, չպետք է օտարված լինի կյանքից, ամբողջովին չպետք է լցվի ինքնաբավ եւ հոգեւոր անտարբերությամբ իր ուսմունքների ազդեցության նկատմամբ: Թերեւս դա կչափավորեր նրա ուսմունքի ռոմանտիկ հակաթեզը, եթե նա ցանկանար նկատել, թե ինչպես է չարաշահում ժամանակի ոգին, որի վեհ եւ անքննադատ արտահայտությունն է, եւ ինչպես է այն աղավաղվում հեղափոխական խավարամտության մեջ: Չգիտեմ, թե ինչու ենք ոմանք համոզված, որ համաշխարհային պատերազմը, որը ոմանք սիրում են «առաջին» անվանել, «ինտելեկտուալիզմի» արդյունք էր: Ակնհայտ է, որ ժամանակակից կյանքի պատկերացումներով ադեպտներն ու սյունակագիր շահառուները, որոնք դինամիկ չարաճճի երգեհոնահարներ են, անում են ամեն ինչ, որպեսզի հոգեբանորեն պատրաստվեն հաջորդ համաշխարհային պատերազմին:
Մարդը, որից փտած հայրենասիրության մասին վիրավորական խոսքեր էինք լսել, գերմանացի էր եւ եվրոպացի: Գերմանիա, ժողովուրդ, ազգ,- անշուշտ այս ամենը անցյալի հոգեւոր ոլորտից են, սրանք են արմատները, մայրական, մտերիմ, անհատական եւ հավերժական հոգեւոր տիրույթը: Եվրոպան հասարակական եւ իրական գաղափար է, դա ապագան է, հայրության սկիզբը, ոգին: Քանի դեռ ժողովուրդները վախենում են, քանի դեռ նրանց թույլ են տալիս վախենալ, որ իրենք դավաճանելու են իրենց հոգուն, որը հաստատված է Եվրոպայում, քանի դեռ ոգին եւ հոգին անհաշտ հակադրություններ են, Եվրոպան գոյություն չի ունենա: Այնուամենայնիվ, այս հակադրությանը կեղծ բարեպաշտություն հաղորդելով ամեն մի ժողովուրդ դատապարտում է իրեն` մեկուսանալու աշխարհի ընկալումներից ու նրա կամքից:
Հենց հիմա Գերմանիան պատրաստվում է նշել Գյոթեի մահվան հարյուրամյակը : Մենք դա չենք նշի պարզ լեգենդի ոգով: Այս մեծ եւ ինքնաբավ անհատը սոսկ լուսավորիչ կամ բանական մարդ չէր. նա ենթարկվել էր դիվայինին եւ երկրպագում էր նրան: Բայց ինչո?ւ է աշխարհը նրան աստվածացնում` որպես կուռքի եւ սիրելիի: Քանզի, ինչպես նշվում է Հակոբի օրհնության մեջ, նա օրհնված էր երկնքից եւ ներքեւում` խորքերից բխող օրհնություններով: Նա գիտեր մայրերի ճանապարհը, ավելի շատ հավատում էր ենթագիտակցության մեջ բույսերի աճին, քան` գիտակից եւ կամային պայքարին, եւ կյանքի նկատմամբ Շիլլերի վերաբերմունքի, ոգու եւ ազատության խստության միջեւ հիմնական խորհրդանշական տարբերությունը վաղուց հասկանալի է եւ արտահայտված: Բայց նա կմերժեր ոգու եւ հոգու, ոգու եւ զգայականության ռոմանտիկ երկվությունը` որպես պաթոլոգիա եւ հիպոքոնդրիա: Նա այդ հակադրությունից դուրս էր, ինչպես յուրաքանչյուր արվեստագետ` ի սկզբանե: Յուրաքանչյուր ոք, ով պատմում է միայն մեկ պատմություն, որն արժանի է այս կամ այն անվանը, գիտի, որ նրանք զբաղվում են տեսողական մտածողությամբ, որի ոչ զգացմունքայնության մասին չէր ցանկանա լսել: Արվեստը կյանք եւ ոգի է միասին, կենաց կյանք: Արվեստը կյանքի ոգեղենացումն է, հավատը, որ կյանքին ոգի է պետք:
Հարգելի ունկնդիր, սիրված տարբերակներից ո?րն է ճիշտ գերմաներեն օգտագործելը` բանականությու?ն թե? զգացմունք, ոգի? թե? հոգի, գրո?ղ թե? բանաստեղծ, ին?չն է տղամարդկանցից պահանջում իրենց կյանքը նվիրել երեխաների եւ թոռների համար եվրոպական հայրական տուն ստեղծելուն կամ մեղմ ասած` Եվրոպա կոչվող քաղաքական օջախ ստեղծելուն: Եթե այս մղումը բխում է բանականությունից, Լոգոսից, ապա դրա բացակայությունը զգացմունք, զգայունություն եւ բանաստեղծական զգացմունքայնություն չի արթնացնում կյանքի եւ արագընթաց ժամանակի նկատմամբ: Նիցշեի տանջված ու հրամայող ճիչից է ծնվում այդ զգացողությունը. «Մի քիչ մաքուր օդ: Եվրոպայում այս անեհթեթ վիճակը չպետք է երկար շարունակվի»:
1. Անիմիզմ- հավատը, որ առարկաները, կենդանիները, բույսերը ունեն հոգի, որ կան ոգիներ, որոնք ազդում են կյանքի, մարդկանց վրա: Անիմիզմը հատուկ է զարգացման նախնական աստիճանին գտնվող ժողովուրդների ներկայացուցիչների մտածողությանն ու աշխարհընկալմանը:
2. Գուստավ Շտրեսեման (1878-1929)- գերմանացի քաղաքական գործիչ, Ռայխսկանցլեր, Վայմարյան Հանրապետության արտաքին գործերի նախարար: 1926թ. նա արժանացել է Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի Արեւմտյան Եվրոպայում հետպատերազմյան սահմանները երաշխավորող Լոկառնոյի համաձայնագրերի կնքման համար:
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի
