Սաթենիկ Ավետիսյան | Ծմակ- ինքնություն գոյաբանական հանգույցը  Հրանտ Մաթևոսյանի արձակում

Հրանտ Մաթևոսյանի՝ ինքնության ու ծմակի թեմաներով գործերը խորհրդային անհայրենիք ու անդավանանք իրականությունը սրերով էր ընդունում՝ դրանով իսկ հաստատելով հեղինակի գեղարվեստափիլիսոփայական հայեցակարգի այն թեզը, թե հայոց ինքնությունը հնարավորինս անխոցելի էր, երբ նա դեռ հիքսոս էր՝ թուխ ու ջղային, ում արյունը դարերի հոսքում թեև դանդաղել, բայց դեռ մաքուր էր առնականության ընդվզող տեսակով՝ Իշխանի, Մեսրոպի, Ռոստոմի կերպարներով: Նրանք իրենց էթնոկոդը հստակորեն ճանաչող ու արժևորող տիպեր են և հենց դրանով՝ իրենց  ծմակն ու ինքնությունը ներսուդրսի վտանգներից  արգելափակող:

Հր. Մաթևոսյանի Ծմակը՝ որպես գեղարվեստական իրականություն, բաղադրված  է գաղափարագեղագիտական մի քանի հանգույցներից, որոնք կքննվեն ստորև:

Ծմակի փոխաբերությունը

Հրանտ Մաթևոսյանի ստեղծագործության գեղարվեստական համակարգում Ծմակը գոյաբանական կառույց է, որը պատկերագրվում  է ուղիղ և փոխաբերական իմաստների  սահմանային կեցությամբ: Ծմակն ուղիղ  իմաստով արջի, մոշահավի, հաճարենիների բնօրրանն է, Ճրագթաթ անտառը, որտեղ նախաստեղծ օրենքները գործում են անվրեպ՝ ստեղծելով միասնական էներգաինֆորմացիոն համակարգ. «Ամբողջ հաճարենին արջ էր, և ամբողջ անտառն էր արջ»[1]:   Հետևաբար իսկական ծմակը իրենից սերված տեսակների համակեցության ու  աճի միակ կատարյալ միջավայրն է, և նրա արժեքը միայն միլիարդներով կարելի է սահմանել.«Գիտես ինչ ծմակ է՜, միլիարդ է, միլիարդ», սա, իհարկե, ծմակահատի նյութապաշտական մեկնակետն է, իսկ բնապաշտական ու գեղապաշտական  հայեցակերպով՝  ծմակը երկնքի մեջ մխրճված, «երկնքի կեսը բռնող ուրվանկար է»[2]:

Ծմակը Հրանտ Մաթևոսյանի արձակում նաև հենակետային փոխաբերություն է, որը ամենանեղ իմաստային օղակներով նույնական ուղեծրով ընդարձակվում է՝ որպես էթնոտարածություն ձգտելով նախասկզբին:  Այսպիսի մոդելավորման պարագայում կունենանք դեպի դուրս ընդարձակվող տուն-ծմակ, գյուղ-ծմակ, գավառ-ծմակ, երկիր-հայրենիք- ծմակ կառույցը:  Ծմակն ինքնության խարիսխն է: մեծ իմաստով` բնօրրանը, էթնոսի ամրացման ու բնականոն աճի  կենսամիջավայրը, իսկ որոշակիորեն տեղայնացված Ծմակուտն է՝ ինքնությունը գիտակցող հերոսների ամրացման կետը, որոնք Մաթևոսյանի հզոր հակադրությունն էին  խորհրդային պարտադրված ինտերնացիոնալիզմին, և դյուրին չէր լինելու նրանց  ծնունդը սոցիալիզմի ծաղկման փուլում. «Ձեռագիր «Մեսրոպս»` տղայի իմ իսկապես հանդգնությունը, վիրավորելու չափ քաշքշեցին ու դեսուդեն արին… »[3],- դառնանում էր հեղինակը:

«Ես ես եմ»՝ սահմանեց Մաթևոսյանը համանուն խոհագրության մեջ՝ անվերապահ հաստատելով հայոց էպոսով դեպի իր իրականությունը հոսող և ընդհատվելու միտում չունեցող հայրենի հողից հայի օտարման  բռնի ընթացքի գաղափարաբանությունը, և «Մեսրոպը» դարձրեց այդ գաղափարաբանության գրական մանիֆեստը: Մեսրոպն  իր Ծմակից օտարին վռնդող ու իր Ծմակն ամրացնող առանցքային տիպ  է,  նույն ինքը Տերը՝ Ռոստոմ Մամիկոնյան-Սարգսյանը՝ անհայրենիք թշվառների դեմ հավերժորեն մարտնչող: Ոչ ոք այնքան խենթորեն զգայուն չէր իրենից խլվող հայրենիքի մի պատառ հողի հանդեպ, որքան Մեսրոպը: Թուրքը ծմակահեն էր, վտանգավոր Ծմակի բոլոր տարածական դրսևորումների պարագայում. «Ամռանը նրանք իրենց քոչերով գալիս էին, և մեր տունը դառնում էր ուրիշի տուն» (Վ., էջ 195): Ուրեմն ծմակը նախ տունդ է, որ զավակիդ պիտի ժառանգես, բայց օտարի կեղծ գաղափարախոսությամբ պաշտպանական համակարգերդ անջատել են, ու դու  վտանգը հերթական անգամ չես զգում: Մեսրոպի տագնապի ազդանշանները սեփական ցավի խթանիչներից անընդհատ միացված են, և թշնամու հետ կերած հացը միայն զգոնությունը բթացնելու միջոց է. «Ա՛յ քթիցդ գա էդ հացը,- հայհոյում էր ձիապանը,- քթիցդ գա էդ կերածդ հացը, որ քու զավակը չի ունենալու, որ ուտի» (Վ., էջ 196): Պարտադրված այլասիրության չափաբաժինը հայ ինքնությունը վտանգելու չափ մեծ էր. «Դե լավ, էլի, Մեսրո՛պ, սարեր են, էլի, կապրենք, էլի, ինչո՞ւ անտեղի նեղանանք-նեղացնենք» (Վ.,  էջ 196): Եղբայրության այսպիսի մոլորեցնող կոչեր դարասկզբին էին հնչել, հայն էլի հավատացել, ոգևորվել էր, ու Ծմակի  մի ահռելի հատված խլեցին՝ հայությանը ոչնչացնելով: Հիմա նորից հայտնի թուրքը՝ եղբայրության ծանոթ կարգախոսով, ամեն ինչ շատ  նման դարասկզբի դեպքերին. նույն գաղափարաստեղծները, նույն գործիք թուրքը: Սողացող նենգությամբ խլում է հայի հանդը, խոտհարքները, արոտները, ու նա՝ Մեսրոպը, Ռոստոմը, հայը, չգիտի՝ ինչ անի, որովհետև եղբայրության չհիմնավորված մի գաղափար անընդհատ մեջտեղ է գալիս, ու նրան՝ Ծմակի իրական Տիրոջը, խեղճացնում «նացիոնալիստի» դավադիր պիտակով: Երկրի Տերը մի հուսահատ ու համառ պայքար է սկսում իր եզերքը արգելափակելու, թալանչի աշխարհից թաքցնելու միտումով. «Շլագբաում ենք կապելու: Եթե հնար ունենայինք, Քարկապը կտրաքացնեինք, էս երկիրն աշխարհից կկտրեինք…»[4]: Տերն իրեն հայտարարագրում է որպես. «Քոշաքարա լեռներից էս սիրուն սարերով մինչև զույգ Ոսկեպար Ծմակուտ աշխարհի տեր Ռոստոմ Սարգսյան» (2-րդ, էջ 447): Ուրեմն Ծմակուտը նաև աշխարհ է, որի սահմանները Մեսրոպի գիտակցության մեջ և պատմականորեն  ստույգ են, բայց  ազգերի համերաշխ Միությունում նշանակված չեն. «Սահմանի մի կարգին նշան չկար: Արոտն իր համար վերուվարելով գնում էր, և հոտն էլ իր համար արածելով բացվում էր, և այդտեղ պարզվում էր, որ նրանց մտքում դա իրենց խոտհարքն է եղել» (Վ, էջ 197):  Եղբայրության ազնիվ զգացողություն ուներ միայն հայը, իսկ թուրքն իրենով արած հանդում ծմակուտցու արածել փորձող հոտը փախցնում  է ու  տուգանք պահանջում: Սեփական Ծմակի տերը մնալու միակ պայմանը հեղինակը համարում է  հոգիների ներծմակային համերաշխությունը՝ Ծմակուտի մշուշված ազգային գիտակցությանը հակադրելով անտառի բնակիչների  անխարդախ գոյակցությունը. «Մեսրոպն ուրիշի տուն էր մտել» նախադասությունը բացահայտորեն զուգորդվում է արդեն մեջբերված «Մեր տունը դառնում էր ուրիշի տուն»  մտաձևումին՝ շեշտադրելով Ծմակ-Ծմակուտ սահմանակից իրականությունների  ներհամայնքային խնդիրները: Արջի հետ մենամարտով Մեսրոպի իմաստասիրական հայեցակարգը Ծմակի թեմաներով իր լրմանն է հասնում, ըստ որի՝ արջն ու Ծմակը ներձույլ, անտրոհ ամբողջություն են, հետևաբար՝ անպարտելի. «Վաթսուն տարի ապրել եմ ու թե մի բան եմ հասկացել՝ որսի օրը: Արջն ինչո՞ւ է ուժեղ, որովհետև արջը ծմակ է, ծմակի մի մասն է: Իր մի մասով ծմակը արջ է, դե հիմա գնա գտի՛ր, թե որտեղ է ծմակը վերջանում ու սկսվում արջը: Ուզում էի փախչել, ծառերը բռնեցին: Մոշահավը գիտեր արջի մասին ու մի ժամ մոլորեցնում էր: Դրա համար էլ  արջը ուժեղ է» (Վ., էջ 223): Մոշահավն ու ծմակակից արջն ուժեղ էին, որովհետև նացիոնալիզմի կեղծիքը նրանց չէր սպառնում, նրանք իրար չէին դավում, ինչպես Լևոնը՝ Մեսրոպին՝ խախտելով  Ծմակի համադաշնությունը. «…Ով արջ է, ուժեղ է: Այսինքն՝ սեփական ծմակ պիտի ունենաս: Լևոնն, օրինակ, ունի և ուժեղ է: Ծմակ միայն ես չունեմ» (Վ., էջ 223): Այս հարցում գուցե Մեսրոպը սխալվում էր. Լևոնն էլ իր նման անծմակ էր, օտարի կամքով ու ծրագրով ուղղորդվող իրապես անհայրենիք մեկը, ով չէր կարողացել թև-թիկունք լինել հայրենակցին ու իրենց տարածքն ամրացնել: Մեկը Սիբիր էր քշվել, մյուսը՝ Բեռլին, վերադարձել էին՝ կյանք ու ճակատագիր տանուլ տված: Ծմակ-մոշահավ-արջ գոյաբանական հանգույցը կենսաուժերի բնական հաղորդակցության օրենքով ամուր էր ավելի, քան Ծմակուտ-Մեսրոպ-Լևոն  էթնոբարոյական շղթան, որի բանական կենսահոսքերի պտույտը դարերում տրոհվել էր օտարի դավադիր ջանքով:

Ծմակի քրոնոտոպը

Հրանտ Մաթևոսյանի Ծմակը՝ որպես էթնոտարածության մետաֆոր, ունի իր ծննդաբանությունը՝ ժամանակային պարականոն պարբերափուլերով, որոնցով  ամբողջանում է Ծմակի քրոնոտոպը: Դեռևս իր առաջին գրական գործերից «Ահնիձոր» ակնարկում Մաթևոսյանն այդ գյուղի կենսագրությունը թվագրելիս օգտագործում է պատմական ժամանակը ճշգրտելու գեղագիտական չափորոշիչներ, որոնք, խորապես բանաստեղծական ատաղձ ունենալով, ձգտում էին որոշարկելու գյուղի, մեծ իմաստով՝ հայրենիքի պատմական ժամանակը: Ստվել էր հայրենիքի ծագման իրական ժամանակը, և հողն ու իր բնիկները՝ բանական ու բուսական, իրենց կենսագրությամբ սրբագրում են անցյալի վրիպակները: Այսպես, Ահնիձորի տարիքը  չափվում է մի կաղնու տարիքով.«Հանդում մի տեղ՝ պատերի մեջ, կաղնու փտած բուն կա. պատերը տուն են եղել, տան մեջ՝ կյանք: Մարդկային կյանքը սրբվել է տնից, իսկ քարը քարին մնացել է, և պատերից ներս ծլե՛լ է կաղնին, աճե՛լ է կաղնին, ընկել ու փտե՛լ է կաղնին, որ ապրում է հինգ հարյուր տարի կանգնած, հինգ հարյուր տարի թիկնած՝ բանաստեղծության մեջ, երկու հազար տարի՝ ըստ մասնագիտական գրքերի, իսկ իրականում անհայտ է, թե ինչքան, որովհետև   կաղնին չի ընկնում ու մեռնում, կաղնին միշտ կայծակնահար է լինում: Քարը քարին մնացել է մինչև մեր օրերը, մի կաղնու կյանք» (1-ին, էջ 8-9¤:

Ժամանակի  չափման միավոր  է նաև մի ցորենի կյանքը.«Խոփը դեմ է առնում քարի, և դա քար չի լինում, կարասների շարք է լինում, ամեն մեկը՝ մարդը ձեռքը բարձրացրած՝ այդ հասակի, երկու մարդ հազիվ գրկեն՝ այդպիսի փորով, բերաններին սալ քար, մեջները՝ տակը թանձր նստած սև հեղուկ՝ երևի ձեթ,  թե՞ ցորեն՝ փտած-հեղուկացած: Մի ցորենի կյանք առաջ այստեղ մարդկային կյանք է եղել» (1-ին,էջ 9):

Մաթևոսյանի գեղարվեստական ժամանակը չափորոշիչների անսահմանության է ձգտում. չափման հաջորդ  միավորը  կտավատի  կյանքն է. «…Վերջերս սարերում խամ հողեր վարեցին: Դեռ չէին գտել, թե ինչ են ցանելու, դեղին ծաղկով ծփաց կտավատը: Նորերն այդտեղ սերմ չեն գցել: Սերմ գցել են հազար տարի առաջ»(1-ին, էջ 9): Մաթևոսյանական Ծմակի քրոնոտոպի ամենափոքր միավորը հազար տարին է, հազարները գումարվում են իրար ու՝ «Գյուղի վանքը հազար հինգ հարյուր տարեկան է: Վանահիմքի հեթանոսական կրակարանը  ութ հազար  հինգ հարյուր տարեկան  է: Վանքն է գյուղում բույն դրել, թե գյուղն է փաթաթվել վանքի շուրջը՝ չգիտեն, գյուղի տարիքը չգիտեն» (1-ին,46): Հավի-ձվի ծագումնաբանության առեղծվածը հիշեցնող այս թնջուկն էլ Մաթևոսյանի արձակի քննության ընթացքում ծնում է ինքնության և սկզբի առեղծվածի հիմնախնդիրը, քանզի քրոնոտոպի չափագրումն իրացնում է սուբյեկտը, որ  որոշակի  գենոտիպի,  նույնն է թե՝ ինքնության կրողն է՝  Ծմակից արարվածը:

Սկզբի առեղծվածը

Մովսես Խորենացին հեռու-հեռավոր 5-րդ դարում  մեղադրում էր հայոց անիմաստասեր արքաներին իր ու իր ազգի երթի տեղեկությունը  չամրագրելու ու չփոխանցելու, ածուի, թեկուզ փոքր ածուի դժվար կամ անճիգ ճակատագրի, երբ և ինչպես իր  հողում ամրանալու պատմությունը չգրառելու ու հետո եկողներին մոլոր ու որբ  թողնելու մեջ: Ու որպեսզի հայոց ծննդաբանությունը անհայր ու անմայր որբի կենսապատում չլիներ, նա գնաց դեպի էթնիկ մշակույթի, մասնավորապես բանարվեստի խորքերը, որ պեղի ազգային հիշողության արքետիպային շերտերն ու բանաստեղծության, երգի,  առասպելի, զրույցի բացուխուփ, գաղտնագրված ու կեղծված  պատկերներից հայոց մեծերի, հայոց տան հիմնադիրների, ազգի սերմնացանների  կերպարները հավաքի փշուր-փշուր, բեկոր առ բեկոր, փորձի ամբողջացնել այն էթնոտիպը, որ անունով, վարքով, մարմնով ու ոգով լինի երկնային ու երկրային, նույն էության մեջ մեկտեղվեն Աստված ու մարդ, և գտավ Հայկին՝ աստվածամարդուն, որ ժամանակն էր խորհրդանշո՞ւմ, թե՞ ինքը հենց Ժամանակ-Աստվածն էր, որ ժամանակը համակարգող ՕՐԻՈՆ/ԱՐԻՈՆ համաստեղությունից Երկիր էր գործուղվել երկրային խախտված ժամանակը կարգի բերելու: Նա եկավ ու մնաց, քանզի երկրային ժամանակը խոտորվել էր խավարամարդու ջանքերով, և նա կռիվ ուներ, դա Լույսի կռիվն էր  խավարի դեմ,  տիեզերակարգի կռիվն էր քաոսի դեմ: Հայկի և Բելի պայքարը հակադիր աշխարհների պայքարն էր, մեղավորած մարդու և աստվածամարդու, նույն ինքը Կայենի ու Աբելի հակամարտությունն էր: Խորենացին գտավ նրանց՝ իր ազգի սերմը կրողներին՝ Հայկին, Արամին, Վահագնին, Արային,  և ամրագրեց անիմաստասեր արքաների  կողմից  չգրառված պատմությունը, ըստ որի՝ հայոց մեծերն Աստվածներ էին, հայոց ածուն աստվածային էր: Իրականությունը եկավ առասպելի մեջ, միֆակերպ, իբր հնարովի-հեքիաթային:

Հրանտ Մաթևոսյանն իր ազգին անհայր ու անմայր որբի կարգավիճակում չտեսնելու նպատակով նրա ծագումնաբանությունը սկսեց հիքսոսներից, որոնք նվաճողներն էին  փարավոնների հարստության՝ շնորհիվ իրենց  երկաթապողպատակուռ  զորության: Իր վրա վերցնելով պատմաբանի բեռը՝ հեղինակը փորձեց կռահել, թե ուր կորան հիքսոսները, և ստանձնելով լեզվաբանի գործը՝ հիքսոս բառից  պատմական հնչյունափոխությամբ դուրս բերեց հային: Բայց իր օրերի հայի պարտությունների շղթան ու չմեծարված, ավելին՝  օտարված  զորավարների  գունդը  ստիպում են ասել՝ Օ՜ֆ, ձե՛նդ կտրիր…ու մի՛ պարծեցիր:

Եթե Հրանտ Մաթևոսյանի Մեսրոպը Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը» կարդացած լիներ, պիտի կարծեր, որ հայ ժողովրդին Խորենացին է ստեղծել, բայց հավանաբար չէր կարդացել, հիքսոսներից էլ տեղյակ չէր և ահա թե ինչ էր պնդում. «Հայերին Լեոն է հնարել: Մինչև Լեոն, սուտ է, հայեր չեն եղել: Մերանը Լեոն գցեց: Մածունը ո՞նց են սարքում, կաթի մեջ մերան են գցում, դառնում է մածուն, Լեոն հայերին էդպես է հնարել» (Վ., էջ 193): Մեսրոպի պատմական գիտելիքն անկնհայտորեն խախուտ էր: Այս պնդումն այնքանով էր խելամիտ, որքանով որ իրապես պատմաբաններն են սարքում պատմությունը՝ ըստ պատմաքաղաքական հանգամանքների պահանջի:

Իսկ ինչո՞ւ էր նա այս կարծիքին, փոքր-ինչ որոշակիություն մտցնում է պատմվածքի առաջին նախադասությունը. «Ձիապանը լավ Հայոց պատմություն գիտեր և սարերի միակ մարդն էր, որ  զգում էր իր հայությունը» (Վ., էջ 193): Մեսրոպի էթնոփիլիսոփայությունը տարբերակում էր ինքնությունները, դրանք տարանջատում և հակադրում: Ինքն իր հայությունը հաստատում էր Լեոյով ու Գայլ Վահանով՝ պատմական ժամանակների խառնաշփոթում հերքելով ու հաստատելով իրեն: Իր ապրած օրվա լղոզված հայ-թուրք եղբայրություն-հարևանությունը հոր սպանության փաստով  իրեն անամոթ ու վիրավորական սուտ էր թվում, քանզի ձիապանի համոզմունքի հիմքում անձնական փորձառությունն էր և իր ընտանիքի ճակատագիրը: Թուրքը հորն սպանել էր, և նրա արյան հոսքը հևքի էր վերածվել՝ խառնվելով վտանգված ինքնությամբ ամեն հայի արյան հևքին: Տագնապած արյունը ճանաչել էր ինքն իրեն՝ ձիապանից փիլիսոփա կերտելով: Իրենց ինքնությունը չգիտակցող համագյուղացիների և մասնավորապես  դասընկեր ու տարեկից Լևոնի  հետ հայության և ազգայինի թեմաներով անվերջ վեճերը, որում մի կողմը համառում էր՝ իր գենի իրավունքի հաստատումով, մյուս կողմը թուրքի հետ անտագնապ գոյակցում էր՝ եղբայրության ոչ մի կերպ չհիմնավորվող կեղծիքին  տրվելով, Մեսրոպին հասցրին ծայրահեղորեն անիրական, բայց պահի մեջ հիմնավորման միտվող եզրահանգման. «Ա՛յ տղա, մեր էս հայ ազգը վայ թե մի մեծ սուտ է» (Վ., էջ 200): Բայց չէ՞ որ այս առեղծվածի առջև միայն խեղճուկրակ ձիապանը չէր կանգնել, այլ հայոց մտքի հսկաները առասպելի և պատմության չտարորոշվող հանգույցները  դժվարությամբ քանդելիս ունեցել էին նույնատիպ կասկած-մտահոգություններ: Եթե 5-րդ դարում պատմահոր առջև ծառացել էին հայոց չպահպանված ու կորսված պատմական երթի ամբողջականությունը վերստեղծելու դժվարությունները, ապա տասնհինգ դար հետո պատմության քառուղիներով դեգերող Եղիշե Չարենցին  երկիրը Նաիրի միայն ու միայն ցնորական ու անիրական էր երևալու՝ ներկայի գորշ ու անգաղափար համապատկերին: «Թե մի՞ֆ էիր դու»[5] բանաձևումը տիրական է ճշգրիտ պատասխան ակնկալողի հետևողական պրպտումներում և համարժեք է Մեսրոպի երկմտանքին՝ եթե ոչ ոք չի գիտակցում իր հայրենիքն ու ազգությունը, «Գուցե սու՞տ է Նաիրին, Նաիրին չկա…Գուցե  հուշ է միայն, ֆիկցիա, միֆ:  Ուղեղային մորմոք, սրտի հիվանդություն…»[6]:

«Մեծամոր» էսսեում Մաթևոսյանը ստի արարչագործության շատ կարևոր  մի դրվագ ունի: Հայաստան ժամանած թուրք գրողը հայտարարում է, թե գիրք է գրում դարասկզբին իր ժողովրդի վարած ազատագրական պայքարի թեմայով: Եթե կես դար առաջ մորթված ու հայրենազրկված ազգի պատմությունն այսքան թեթև նենգությամբ կեղծվում է՝ նույն այդ ցեղասպանված ազգի աչքերին նայելով, ապա հինգ հազար տարվա հիքսոսյան երթը շերտ առ շերտ զմռսվել էր ստից շաղախված բետոնի կարծրություններում, քանզի տարբեր հազարամյակներում անհամրելի են նրանք, ովքեր, ըստ Մաթևոսյանի, «ուզում են էս ժողովրդի գլուխն ուտեն պրծնեն»: Այնքան տևական ու դաժանորեն էր ոչնչացվել հայն իր հայության համար, որ ինքնուրացման բացիլը ներսից կրծել ու կրծում էր նրան՝ օտարելով ինքնությունից ու հողից: Գեղարվեստափիլիսոփայական այս հենքի վրա Մաթևոսյանը ստեղծում է  Մեսրոպ-Փոքր Մհեր զուգահեռը՝  որբ, չընկալված ու անծմակ: Ագռավաքարի դռանը հերթագրվածներին միանում է նաև Մեսրոպը:

Մեծ եղեռնից մեկուկես տասնամյակ հետո «Թուրքերը եկան» ահազանգին  հայությունն արձագանք չուներ, ու վրդովված Մեսրոպն  այսպես բնութագրեց համագյուղացիներին. «…Թշնամի եք,- ասաց,- հայ չկա էս աշխարքում,- ասաց,- աննամուս էիք ու աննամուս էլ կաք: Հայեր, իրոք, չկային: Կային միայն հովիվներ…» (Վ., Էջ 198¤: Ինչո՞ւ էր երեկ ցեղասպանված ազգն այդպես անտագնապ տրվել խորհրդային այլասիրության հորինվածքին, և ինչո՞ւ նույն խորհրդային երկրում ապրող հրեան չուներ ապահովության այդ նույն կասկածելի զգացողությունը: Իոսիֆ Բրոդսկին «Միավորից փոքր» ինքնակենսագրական էսսեում գրում է. «Մեր գիտակցության ճշմարիտ պատմությունն սկսվում է  առաջին ստից: Իմը ես հիշում եմ: Դա դպրոցի գրադարանում էր, երբ լրացնում էի ընթերցողի քարտը: Հինգերորդ կետը բնականաբար «ազգությունն» էր: Արդեն յոթ տարեկան էի ու հստակ գիտեի, որ հրեա եմ, բայց գրադարանավարուհուն ասացի, որ չգիտեմ: Կասկածելիորեն աշխուժացած կինն ասաց, որ գնամ տուն և հարցնեմ ծնողներիս: Այդ գրադարանն այդպես էլ չվերադարձա…»[7]: Բրոդսկին  հմտորեն թաքցնում է իր արարքի ծագումնաբանությունը. այն, որ ընտանիքը ծնված օրից երեխային փոխանցում է դարերով մշակված հրեական գոյափիլիսոփայության հիմունքները, այն է՝ թաքցնել ինքնությունը հնարավոր վտանգներից պաշտպանվելու նպատակով: Յոթնամյա Բրոդսկին գիտեր, որ ինքը հրեա է, և աշխարհը լի է հրեատյացներով, պետք է հեռու մնալ հնարավոր վտանգներից, իսկ պարբերաբար ոչնչացվող հայն անգամ հասուն տարիքում չի գիտակցում ազգությունից բխող վտանգները:   Հայ ընտանիքն ու հայ հանրությունը իր յոթ տարեկանին չի փոխանցում այսպիսի ինքնապաշտպանական հայեցակարգ՝ զոհասեղանին դնելով հերթական սերնդի ճակատագիրը: Հրանտ Մաթևոսյանի հերոսը ստանձնել է այս ծանր բեռը՝ ձևավորել ազգապաշտպան համակարգ և փոխանցել վտանգի կանխազգացումը՝  հիմնվելով անձնական և համազգային փորձառությամբ ձևավորված էթնոփրլիսոփայությանը. «Նրանք իմ հորն սպանեցին» (Վ., էջ 213Ճ,-փաստարկում է Մեսրոպը. անձնավորված այսպիսի ցավը խորհրդային եղբայրությունը մերժում էր: «Նրանք կործանեցին Անին, Մացոյի Լևոն» (Վ.,էջ 213Ճ,- հարցի այսպիսի դրվածքից էլ նացիոնալիզմի հոտ էր գալիս, և նացիոնալիստի պիտակով աքսոր ու կառափնարան էր քշվում ազգի միտքն ու մարմինը:  Հետևաբար Մեսրոպն իրավունք ուներ ոչ միայն չարենցյան  «Թե մի՞ֆ էիր դուն» գոչելու, այլև   հնչեցնելու Տերյանի, լայն առումով՝ մշակութային ամեն հայի  ահազանգը՝ Մի՞թե  վերջին պոետն եմ ես:  Չէ՞ որ  համագյուղացիները Մեսրոպին  «ցնդած բանաստեղծ» էին  որակել:

Ծմակի թշնամին

Ծմակը և նրա բնիկը՝ որպես արարչագործ կենսաուժի դրական եզր, ունեն  իրենց հակոտնյան՝ բացասական, ավերիչ եզրը՝ օտարը՝ այլ ինքնության կրողը, որ թվացյալ այլասիրության, հորինված նացիոնալիզմի կարգախոսով գալիս է հողը, երկիրը, բնիկին  ոչնչացնելու: Օտարը «Մեծամորում» պարսիկը, արաբը, թուրքն է, «Մեսրոպում»՝ թուրքն ու բոլշևիկը: «Թափանցիկ օր» էսսեում՝ գեղագրելով հայ ինքնության  էատարրերը՝ «միամիտ, սիրելի, թույլ, հավատավոր», հեղինակը հակադրվում է իր իսկ ստեղծած հիքսոսյան երկաթակուռ կերպարին՝ իր ինքնությունը հայտնակերպելով ոչ թե հիքսոս նախնյաց, այլ պարտվածի կերպարում.«Այդպես չհասկացվա՜ծ, այդպես թու՜յլ, այդպես անհավասա՜ր՝  նա երկու հազար հինգ հարյուր տարվա մշուշից ընդառաջ ելավ, և ես տեսա ինձ» (1-ին, էջ 315): Ինքն իրեն կորցնելով ու գտնելով պատմության կեղծված էջերում՝ հեղինակը հանկարծ պեղում է հայոց գիրը, ու  ինքն ու գիրը դարձյալ նույնական են. «Լավ գիր է,- տխրեց Վռամշապուհը,- գեղեցիկ, էսպես ինքն իր համար: Ոչ ոքի ոչինչ չի հրամայում: Մեզանից ուրիշի ոչ մի պարտադրանք չի տանում: Ինքն իր համար կա ներամփոփ, խոհուն և իր խորին եզրահանգումն ինքն իր մեջ մեռցնող: Սա Հայոց գիրն է և միայն Հայոց գիրն է: Մեր մասին ու մեզ համար ճիշտ գիր է» (1-ին,էջ 357-358):   Սևեռվենք  «Մեզանից ուրիշի ոչ մի պարտադրանք չի տանում» մտքին ու տեսնենք, թե  ինչպես է օտարի պարտադրանքը կրնկակոխ   ոչնչացնում հայոց պետականությունը:

Արշակունի Տիրանից պարսից շահը սիրելի ձին է պահանջում ու չստանալով նենգորեն կուրացնում:  Հրանտ Մաթևոսյանն ու բոլոր դիվանագետները հանդիմանում են Տիրանին, թե եղածը մի ձի էր, տայիր, պրծնեիր, և գրեթե ոչ ոք չի ասում, իսկ ինչո՞ւ էր օտարը հայոց արքայից նրա ձին պահանջում, և ինչո՞ւ նա պետք է իր ունեցվածքը ուրիշին տար: Եթե դիմացինը Ձենով Օհան է կամ Վերգո, Մելիքն ուժեղ է, հայը՝ հարկատու: Եթե Մհեր ու Դավիթ է երկրի տերը, թալանն արգելված է, բայց առաքինության ու դյուրահավատության առատությունը մոլորեցնում է,  Արշակը խաբվում է վարազագրին ու բանտում է, Դավիթը խաբվում է Մելիքին ու հորում է, մարդասիրության այս ավելցուկից, որ Մաթևոսյանը միամտություն ու թուլություն է որակում,  շտապ ազատվել է պետք: Թվարկված դավերը կողք կողքի դնելու դեպքում, պարզ կլինի՝ հայ տեսակը իր գործին է,  երկիր է ղեկավարում,   հող է մշակում, գիտություն է ստեղծում, իսկ դեպի նա թալանի է ձգվում Ակչա-կոյունլու հոտը: Հողին սերտաճած բնիկի և անհայրենիք քոչվորի հավերժական պայքարում շահում է լավ մորթ անողը, որի բրդեղեն նենգության մեջ  մոլորվում են հայոց պողպատակուռ թրերը: Ի՜նչ պետք է տարիներով մարդու մարմնակազմությունն ուսումնասիրել, վիզը կտրում ես ու պարզում՝ քանի լիտր արյուն է պտտում սիրտը, միլիոնուկեսի վիզն ես կտրում ու անունը դնում ազատագրական պայքար, և այսպես՝ սուտ ստի վրա,  թաղվում է ազգի պատմությունը նույն այդ ազգի  դիակների տակ,  ու ստվում է ամեն սկիզբ:

Օտար ինքնության կողքին  գեղագրվում է օտարված յուրայինի կերպարը, որի շուրջ գոյանում է Հրանտ Մաթևոսյանի արձակի առանցքային խնդիրներից մեկը՝  ինքնությունից օտարված կամ ինքնությունը  չգիտակցող   հայի  վտանգավորությունը հայրենաստեղծման ու պետականաշինության  գործում: Քննության համար բանալի դարձավ Նապոլեոնի կողմից հայազգի զորավար Մյուրատին  Բորոդինոյում չպարտվելու դեպքում կորուսյալ հայրենիքը ընծայաբերելու միֆը,  որը  միֆ էլ մնաց  իբր կայսեր հարբուխի պատճառով.«Հարկավոր է լավ նայել դիվանագիտության հանրագիտարանը, երևի  թե կա քաղաքագիտության հայազգի մի գայլ, որ աչքը աչքին խաբում է  ուրիշ գայլերի  հանուն, ասենք թե,  իր Անգլիայի և երեխայի պես խաբվում  հարբուխի առասպելից» (1-ին, էջ 344): Մյուրատին կորուսյալ հայրենիքը պետք չէր, որովհետև   ինքնությունից օտարված զորավարն  անձնուրաց  ծառայում էր   «իր  Անգլիային», այս դեպքում՝ իր Ֆրանսիային,  և պակաս վտանգավոր էր  հայության համար, քանզի հիմնովին օտարված էր: Բայց կար հայակեր հայի հրեշավոր տիպը, որը ներկայանում է «բյուզանդական հայ Վասիլ Երկրորդ հայասպան» տիտղոսով, ավելացնենք մոր կողմից հայ Սուլթան Համիդին, Մեծ Մհերի որդի փոքր Մելիքին, և պատմական ու գրական հայակեր մուտանտների շարքը բաց թողնելով՝  փաստենք  ազգային գաղափարախոսությունից ու դաստիարակությունից օտարվածների և թշնամու շահին վաճառվածների սոսկալի դերակատարումը հայոց պետականության կործանման գործում:

Պակաս վտանգավոր չէին  Ծմակի ներսի օտարված յուրայինները, որովհետև նրանք  ներսից էին օժանդակում իրենց Պարսկաստանին, ինչպես  Տիրանի պալատականը, Արշակի նախարարները,   իրենց  խորհրդային խառնաշփոթին, ինչպես  թուրքի հետ հանդերը կիսող հովիվները,  Մեսրոպին մատնող Լևոնը, Ճրագթաթը  հատողները,  և Մաթևոսյանի արձակում հենակետային դարձավ ծմակահենի ու ծմակապահի հակադրությունը, Ծմակուտ աշխարհի Տիրոջ և  ինքնուրացող նյութապաշտ անհայրենիքի  բախումը, ինչը «Տերը» կինովիպակում վերաճեց   հայրենապաշտների ու օտարվածների  անհաշտ ատելության: Այս երևույթը Ակսել Բակունցի «Կյորեսում» ու «Կարմրաքարում» նույնպես  ծմակ-բնօրրանը թալանել-կործանելու շեշտադրում ուներ,  և Ակսել Բակունցն ու Հրանտ Մաթևոսյանը ծմակահատ  հակամշակութային տիպին հակադրեցին  հայրենապաշտ  իդեալիստին՝ Ծմակի փրկությունը բացառապես պայմանավորելով նրա անձնազոհությամբ:

Ծանոթագրություններ

[1] Հրանտ Մաթևոսյան, Վիպակներ, Երևան, 1990, էջ 221: Այսուհետ սույն գրքից քաղվածքների էջերը կնշենք տեքստում՝ Վ.,էջ…:

[2] Հրանտ Մաթևոսյան, Երկեր երկու հատորով, հ.1-ին, Երևան, 1985, էջ 18-19: Այսուհետ  սույն գրքից քաղվածքների էջերը կնշենք տեքստում:

[3] Հրանտ Մաթևոսյան, Սպիտակ թղթի առջև,Երևան, 2004, էջ 51:

[4] Հրանտ Մաթևոսյան, Երկեր երկու հատորով, հ.2-րդ, Երևան, 1985, էջ 454: Այսուհետ սույն գրքից  քաղվածքների էջերը կնշենք տեքստում:

[5] Եղիշե  Չարենց, Երկերի ժողովածու չորս հատորով, հ.1, Երևան,1985, էջ 317:

[6] Եղիշե  Չարենց, Երկերի ժողովածու չորս հատորով , հ.4, Երևան, 1987, էջ 1:

[7] Իոսիֆ Բրոդսկի, Միավորից փոքր, Նորք, 2013, թիվ 3, էջ 115: