Ծերուկս կյանքում ամեն ինչ կատակի էր վերածում: Ի՞նչ ասեմ, մարդը սիրում էր ծիծաղեցնել: Փոքր էի ու կատակների կեսն էլ չէի հասկանում, բայց, միևնույն է, ծիծաղում էի: Հերս մտնում էր վարսավիրանոց, հերթը բաց էր թողնում ու ուրիշների հերթն առաջ տալիս: Շաբաթ ամբողջ օրը հերթի վերջում էր անցկացնում ու հումորներ անում: Ծիծաղելուց ուշքները գնում էր: Մազերը կտրելու մասին հերս չէր էլ մտածում:
Ասում է.
– Եթե էս մեկը լսել եք, նախօրոք ասեք…
Իրեն բնորոշ ձևով ծերուկս մտնում է ուռուցքաբանի մոտ ու ասում.
– Քիմիաթերապիայից հետո ձև ունե՞մ ջութակ նվագելու:
– Քաղցկեղը մետաստազ է տվել,- պատասխանում է ուռուցքաբանը,- ձեզ վեց ամիս է մնացել…
Ու ծերուկս Գրուչո Մարքսի պես շարժում է հոնքերը, երևակայական սիգարից թափ է տալիս մոխիրն ու ասում.
– Վեց ամի՞ս: Ինձ ուրիշ կարծիք է պետք:
Ուռուցքաբանն ասում է.
– Մի խոսքով, լսեք… Դուք քաղցկեղ ունեք ու հումորի շատ վատ զգացում:
Եվ հերս քիմիաթերապիա է անցնում, ու ճառագայթումով ներսն ամբողջովին վառում են, էնպես են վառում, որ գալիս ինձ ասում է՝ «Ոնց որ ածելի միզեմ»: Մեկ է, ամեն շաբաթ օր գնում է վարսավիրանոց ու անեկդոտներ պատմում, չնայած բիլիարդի գնդակի պես ճաղատ է: Համ էլ կմախքի պես նիհար: Ու պատկերացրեք՝ էդ վիճակում պիտի հետը թթվածնի բալոններ քարշ տա ոտքից կապած քարերի պես: Բալոնները քարշ տալով` ծերուկս մտնում է վարսավիրանոց ու խողովակները՝ քթի, ականջների մեջ ու ճաղատով մեկ փաթաթված ասում.
– Մենակ վերևի մասը մի քիչ կարգի բեր:
Ու հավաքվածները ծիծաղում են: Ինձ ճիշտ հասկացեք. հերս Միլթի հորեղբայրը չէ, ոչ էլ Էդգար Բերգենը: Հերս ուղղակի Հելոուինի կմախքի պես նիհար է ու անմազ և վեց շաբաթից կմեռնի, այսինքն՝ կապ չունի՝ ինչ է պատմում, մարդիկ, մեկ է, ձիերի պես խրխնջալու են, որովհետև խղճում են հորս:
Բայց չէ, եթե լուրջ, ես անարդար եմ վարվում նրա հետ: Ծերուկիս հումորներն իրականում շատ ծիծաղելի են, ուղղակի բառերն են քիչ: Ես երևի չեմ ժառանգել նրա հումորի զգացումը: Էն ժամանակ, երբ դեռ հորս փոքրիկ Չարլի Մաքքարթնին էի, ամբողջ մանկությանս ընթացքում հարցնում էր ինձ.
– Տուկ – տո՞ւկ:
– Ո՞վ է,- ասում էի:
– Կարմիր կով է,- ասում էր:
Հետո էլ ավելացնում.
– Կաշին չփոխող է:
Ես երեխա էի. հումորը չէի հասկանում: Յոթ տարեկան էի ու դեռ առաջին դասարանում: Շվեյցիարիան Շինոլայից չէի տարբերում, բայց ուզում էի՝ հերս ինձ շատ սիրեր, դրա համար էլ ծիծաղում էի: Ինչ էլ ասեր, ծիծաղում էի: Երբ ասում էր՝ պառավս, երևի նկատի ուներ մորս, որը մեզ թողել-փախել էր: Նրա մասին խոսելիս ասում էր՝ ծիտ էր, բայց հումորից բան չէր հասկանում: Շատ ջղային բնավորություն ուներ՝ ասում էր:
Ծերուկս հարցնում էր.
– Ինչո՞վ է տարբերվում ցուլը կովից:
Պետք է ասեիր.
– Ցլին երբ կթում են, սկսում է ժպտալ:
Բայց ես յոթ տարեկան էի ու չգիտեի էլ, որ արուն ցուլն է, էգը՝ կովը: Իսկ եթե ուզում ես հարամել հումորը, հարցրու՝ ինչի մասին էր: Ու երբ ծերուկս հարցնում էր՝ «Ի՞նչ է խմում բուսակեր Դրակուլան», ես չէի հարցնում՝ ով է Դրակուլան, մենակ պատրաստվում էի հռհռալ, երբ ծերուկս կասեր՝ «Կենդանու արյուն»:
Իսկ երբ հարցնում էր.
– Փոքր է, սպիտակ, արյուն է ծծում, ի՞նչն է:
– Ի՞նչը,- հարցնում էի ես:
– Տակդիրը, – ասում էր ու հռհռում:
Ես էլի չէի հասկանում՝ ինչ է տակդիրը, բայց նրա հետ հռհռում էի:
Էդպես մեծանում ես ու չես հասկանում՝ որն էր լավ անեկդոտը: Դպրոցում ինձ բազմապատկման աղյուսակն էլ չեն սովորեցրել, ոչ էլ համարիչ – հայտարարը. հերս մեղավոր չէր:
Ծերուկս ասում էր, որ «պառավը» տանել չէր կարող իր հումորները, ուրեմն, երևի ես իրենից եմ ժառանգել վատ հումորի զգացումը: Բայց սերը… Նկատի ունեմ՝ հորդ պետք է սիրես, չէ՞: Այսինքն՝ որ ծնվում ես, ընտրության իրավունք էլ չունես: Ոչ ոք չի ուզում տեսնել՝ ոնց է իր ծերուկը շնչում բալոնների խողովակներով ու գնում հիվանդանոց, որտեղ նրան մահացու չափաբաժնի մորֆին են սրսկում ու չեն թողնում, որ ճաշին կարմիր դոնդող ուտի:
Եթե էս մեկը լսել եք, միանգամից ասեք, բայց հորս շագանակագեղձի քաղցկեղ են ախտորոշել, որը քաղցկեղի նման էլ չէ: Ինչո՞ւ: Որովհետև քսան – երեսուն տարի պիտի անցնի, մինչև հասկանաս, որ ծերուկդ հիվանդ է, ու հիմա արդեն փորձում եմ հիշել հորս տված խորհուրդները: Օրինակ՝ եթե բահի փորող հատվածի վրա WD – 40 ցողես, ավելի հեշտ կփորես: Կամ ձգանը պետք է դանդաղ իջեցնել, ոչ թե միանգամից սեղմել, որ ճիշտ նշան բռնես: Ինչպես հեռացնել արյան բծերը. ծերուկս էս ամեն ինչը սովորեցնում էր ու լավ անեկդոտներ պատմում:
Հա, հերս Ռոբին Ուիլյամսը չէ, բայց ես Ռոբինի Ուիլյամսի մասնակցությամբ ֆիլմ էի տեսել վերջերս, որտեղ նա ծաղրածուի պես էր հագնված՝ կարմիր քիթ, ծիածանի գույներով մեծ կեղծամ, իսկ վերնաշապիկի կոճակին՝ արհեստական մեխակներ, որոնցից ջուր էր ցանում: Հմուտ բժշկի դեր էր խաղում, որը քաղցկեղ ունեցող երեխաներին էնքան էր ծիծաղեցնում, որ սրանք առողջանում էին: Ինձ ճիշտ հասկացեք. ճաղատ, անչափահաս կմախքները, որոնք հորիցս էլ վատ տեսք ունեին, ԲՈՒԺՎՈՒՄ ԷԻՆ: Ամբողջ ֆիլմը հիմնված էր իրական փաստերի վրա:
Ի՞նչ եմ ուզում ասել. ծիծաղն ամենից լավ է բուժում: Հիվանդանոցի սպասասրահում հավերժ նստած՝ ես էլ սկսեցի «Ռիդերս Դայջեսթ» կարդալ: Բոլորն էլ լսել են էն տղամարդու մասին, որի գլխում գրեյպֆրուտի չափ քաղցկեղ կար, և նա արդեն պատրաստվում էր կռկռալ։ Բոլոր բժիշկները, քահանաները, բոլոր մասնագետներն ասում են՝ «էսօր – էգուց ես»։ Բայց մեր հերոսը ստիպում է իրեն առանց ընդմիջումների նայել «Երեք շողոքորթները»: Ու չորրորդ աստիճանի քաղցկեղով հերոսն անդադար հռհռում է Աբոթի, Կոստելլոյի ու Լորելի վրա, հռհռում է Հարդիի, Մարքս եղբայրների վրա։ Վերջում ապաքինվում է։ Ապաքինվում է՝ շնորհիվ էնդորֆինների ու թթվածնով հագեցած արյան։
Դե, ես էլ մտածում եմ՝ ի՞նչ ունեմ կորցնելու։ Ինձ մնում է ընդամենը հիշել ծերուկիս ամենալավ հումորներն ու ստիպել նրան ծիծաղել։ Բուժել քաղցկեղը։ Սրանից վատ հաստատ չի լինի։
Ու հորս չափահաս տղան մտնում է նրա հիվանդասենյակն ու աթոռը քաշում, նստում։ Նայում է հոր սփրթնած, կիսամեռ դեմքին ու ասում․
– Ուրեմն մի աղջիկ մտնում է տեղի բարերից մեկը։ Առաջին անգամ է էնտեղ։ ԱՅ ԷՍՔԱՆ մեծ կուրծք ունի ու փոքր, ձիգ հետև։ Մտնում է և բարմենից մի շիշ «Միքելոբ» խնդրում։ Բարմենն էլ տալիս է «Միքելոբը», բայց մեջը կլոնիդին է լցնում, էնքան, որ աղջիկը գիտակցությունը կորցնում է։ Բարի բոլոր տղերքը հենում են աղջկան բիլիարդի սեղանին, զգեստի փեշը բարձրացնում ու հերթով բռնաբարում։ Հետո, երբ վերջացնում են, թափահարում են աղջկան, ասում՝ ուշքի արի։ Ու էդպես ամեն անգամ մեծ կրծքով աղջիկը մտնում է բար, «Միքելոբ» է ուզում, գիտակցությունը կորցնում ու բոլորի հետ քնում։ Հետո մի օր մտնում է բար ու բարմենին ասում՝ ինձ մի շիշ «Բադվայզեր» տվեք, հա՞։
Առաջին դասարանում ես էս երկար, անիմաստ անեկդոտը չէի հասկանում, բայց վերջը լսեք, վերջը ծերուկիս շատ էր դուր գալիս։
Ուրեմն, բարմենը ժպտում է ու ասում․
– Ինչո՞ւ։ Ինչ-որ խնդիր կա՞ «Միքելոբի» հետ։
Եվ էս աղջիկը կռանում է ու ասում․
– Մեր մեջ մնա, էլի։ Էս «Միքելոբից» ծակս անտանելի ցավում է։
Առաջին անգամ, երբ ծերուկս պատմեց էս անեկդոտը, ես չգիտեի՝ ինչ նկատի ունի՝ «ծակ» ասելով։ Կլոնիդինի մասին էլ չգիտեի։ Երբ խոսում էին բռնաբարելուց, ես չգիտեի՝ ինչ է դա, բայց գիտեի, որ էս ամենը ծերուկիս լավ ծիծաղեցնում է։ Եվ ծերուկս համոզում էր, որ վարսավիրանոցում կանգնեմ ու բոլորին պատմեմ էս անկեդոտը։ Ես էլ կանգնում պատմում էի, ու բոլորն էնքան էին ծիծաղում, որ ծխախոտի մեջ եղած-չեղածը փսլինքի հետ քթներից դուրս էր թափվում։
Հիմա արդեն չափահաս եմ, մեռնող հորս պատմում եմ նույն անեկդոտը, երկուսով ենք, հիվանդասենյակում առանձին։ Ու ծերուկս չի ծիծաղում։ Ես էլ ուրիշ անեկդոտ եմ փորձում։ Ասում եմ՝ ուրեմն մարդ ու կին սեքս են անում։ Մարդն ասում է՝ պրծնում եմ։ Կինը՝ «Մեջս չպրծնես, հանկարծ մեջս չպրծնես»։ Մարդն էլ թե բա՝ «Ո՞նց, բա ո՞ւմ մեջ պրծնեմ»։
Յոթ տարեկանում վարպետորեն էի մատուցում էս անեկդոտը, բայց էսօր, էսօր ծերուկս չի ծիծաղում։ Ես սովորել էի ծերուկիս անեկդոտների վրա ծիծաղելով հասկացնել, որ իրեն շատ եմ սիրում։ Մեկ – մեկ էլ ձևացնում էի, թե անեկդոտը լավն է։ Ու հիմա նույնն եմ ուզում ծերուկիցս։ Ի՞նչն է խնդիրը։ Ուզում եմ՝ մի անգամ ծիծաղի, մենակ մի անգամ, բայց տնքոցն էլ չի լսվում։ Ավելի վատ՝ աչքերն է կկոցում, պինդ փակում է, հետո բացում, ու թշերն արցունքոտվում են։ Արցունքի մեծ կաթիլները հոսում են աչքերից ու թրջում թշերը։ Դժվարությամբ է բացում անատամ բերանը․ երևի օդը չի հերիքում։ Ու լացում է, ուժեղ լացում, բարձը լրիվ թաց է։ Եվ ես՝ էս փոքրիկ երեխան, որ արդեն ոչ ոքի երեխան է, բայց դեռ չի մոռացել հայտնի անեկդոտները, ձեռքս տանում եմ գրպանս ու հանում եմ արհեստական մեխակն ու ջուր շաղ տալիս քմահաճ ծերուկիս դեմքին։
Պատմում եմ․
– Ուրեմն աղջիկը դեղատանը հարցնում է՝ XXL չափի պահպանակ ունե՞ք։
– Հա, ունենք, տա՞մ, – հարցնում է աշխատողը։
– Չէ, ես կսպասեմ, տեսնեմ՝ ով է առնում․․․
Էս անեկդոտը երաշխավորում էր դիմացինի հռհռոցը, ոռնոցն ու ծիծաղից արտասվելը։ Իսկ հիմա աչքիս առաջ ծերուկս շարունակում է մեռնել։ Դեռ լաց է լինում ու չի էլ փորձում ծիծաղել։ Գոնե ինձ չնեղացնելու համար։ Չեմ կարող փրկել ծերուկին, եթե ինքը չի ուզում փրկվել։ Ու ես հարցնում եմ․
– Ի՞նչ տարբերություն ձիու և ասեղի միջև։
Հարցնում եմ.
– Ո՞րն է ամենատականք կետադրական նշանը։
Ծերուկս, մեկ է, չի լավանում։ Մտածում եմ՝ երևի քաղցկեղը հասել է մինչև ականջները։ Գուցե մորֆինով ու մնացած ամեն ինչով սրսկվել և էլ չի՞ լսում ինձ։ Ստուգելու համար կռանում եմ ծերուկիս դժգոհ դեմքին ու հարցնում․
– Ինչո՞ւ հաշմանդամի գործերն առաջ չեն գնում։
Հետո ավելի բարձր, որ հիվանդանոցում բոլորն ինձ լսեն, գոռում եմ․
– Որովհետև ՄԱՏԸ ՄԱՏԻՆ ՉԻ ԽՓՈՒՄ։
Հուսահատվում եմ ու չգիտեմ՝ ինչ անեմ։ Անեկդոտներ եմ պատմում գեյերի, մեքսիկացիների, հրեաների մասին։ Փորձում եմ գիտությանը հայտնի բոլոր դեղամիջոցները, բայց ծերուկս մեռնում է։ Հիվանդասենյակի պալատում պառկած ծերուկս կյանքում ԱՄԵՆ ԻՆՉ կատակի էր տալիս։ Ու հիմա սարսափում եմ, որ չի ծիծաղում։ Գոռում եմ․
– Տո՛ւկ – տո՛ւկ։
Չի պատասխանում։ Երևի զարկերակները լռեցին։
Գոռում եմ․
– Ասում եմ՝ տո՛ւկ – տո՛ւկ։
Գոռում եմ․
– Ինչո՞ւ է էկզիստենցիալիստն անցնում փողոցը։
Ծերուկս մեռնում է՝ չիմանալով հարցերի պատասխանները։ Ինձ մենակ է թողնում, երբ ես դեռ էսքան անգրագետ եմ։ Հուսահատված բռնում եմ ծերուկիս թույլ, կապտած մատերը: Ու չնայած ձեռքիս մատանին հոսանքահարող խաղալիք է, որը պինդ հպում եմ սառած ձեռքերի մատներին, ծերուկս ձեռքը հետ չի քաշում։
Ես գոռում եմ․
– Տո՛ւկ – տո՛ւկ։
Հարցնում եմ․
– Ի՞նչ էր գոռում տաքսու վարորդն իր վերջին զանգին։
Ոչինչ էնքան չի հարամում հումորը, ինչքան ծերուկիդ խնդրելը, թե բացատրի՝ ինչի մասին էր։ Ու ծերուկս, անկողնում պառկած, փչում է վերջին շունչը։ Սիրտը չի խփում։ Մոնիտորին ուղիղ գիծ է։
Ծերուկի մոտ գիշերվա կեսին նստած երեխան լավ անեկդոտ է փորձում ընտրել։ Էնքան օգտակար, որքան էլեկտրական արդուկներն են, որոնցով բժիշկները փորձում են կանխել սրտի կաթվածը։ Էնպիսի անեկդոտ, որը կընտրեր նույն Ռոբին Ուիլյամսը քաղցկեղով երեխաների համար ծիծաղի սենյակում։ «Երեք շողոքորթների» դեֆիբրիլատոր։ Ծերուկի տղան վերցնում է հարած սերուցքով պատված, կրեմով մեծ տորթը (որով նույնիսկ Չապլինը չէր ափսոսի փրկել ձեր կյանքը) ու հնարավորինս բարձրացնելով՝ շպրտում ուղիղ ծերուկի բերանին։ Չը՛մփ:
Ու չնայած կատակերգական արվեստի ապացուցված բուժիչ հատկություններին, ծերուկս մեռնում է՝ վերջին անգամ տակն անելով։ Անկողինն արյունոտվում է։
Բայց չէ, ավելի լավ հումոր է, քան թվում է։ Խնդրում եմ՝ հորս մի՛ մեղադրեք։ Եթե չեք ծիծաղում, ես եմ մեղավոր։ Ուղղակի լավ չեմ պատմում․ վերջը որ հարամում ես, ամենալավ անեկդոտն էլ ծիծաղելի չի ստացվում։ Ես, օրինակ, հետ գնացի վարսավիրանոց ու պատմեցի՝ ոնց մեռավ հերս, ոնց էի ուզում փրկել։ Պատմեցի ամեն ինչ՝ սկզբից մինչև սերուցքավոր տորթով հորս սառած դեմքը ներկելը։ Պատմեցի մինչև էն պահը, երբ անվտանգության աշխատակիցներն ինձ տարան հոգեկան հիվանդների սենյակ ու երեք օր հարցաքննեցին։ Եվ նույնիսկ էդ դեպքերը լավ չպատմեցի, որովհետև վարսավիրանոցում բոլորն ուղղակի ինձ էին նայում։ Պատմեցի՝ ինչ վիճակում էր ծերուկս, ինչ հոտ էր գալիս նրանից՝ մեռելի, կղանքի, արյան ու սերուցքի․․․ Սարսափելի ու հրաշալի հոտ ուներ։ Իսկ վարսավիրներն ու ծխող ծերունիներն ուղղակի ինձ էին նայում․ ոչ ոք չէր ծիծաղում։
Նույն վարսավիրանոցում հիմա՝ էսքան տարի հետո, կանգնած ասում եմ․
– Տո՛ւկ – տո՛ւկ։
Վարսավիրներն ընդհատում են գործը։ Ծխողները մի կողմ են դնում ծխախոտները։ Ասում եմ․
– Տո՛ւկ – տո՛ւկ։
Ոչ ոք չի շնչում։ Թվում է՝ մեռածներով լի սենյակում եմ կանգնած։ Ու ասում եմ՝ տուկ – տուկի պատասխանը, ասում եմ՝ «ՄԱՀԸ, ՄԱՀԸ․․․ Էմիլի, ո՞նց էր, հա, Էմիլի Դիքերսոն չե՞ք կարդացել։ Կամ Ժան – Պոլ Սթյուարթ»։
Ու ծերուկիս նման շարժում եմ հոնքերս, երևակայական սիգարից թափ տալիս մոխիրն ու ասում․
– Ո՞վ է։
Հետո ասում եմ․
– Ի՞նչ կապ ունի՝ ով է։ Ես իսկի ջութակ նվագել չգիտեմ։
Անեկդոտներով լի ուղեղ ունեմ, շատ մեծ՝ գրեյպֆրուտի չափ քաղցկեղի պես։ Ու ես գիտեմ՝ ինչու են հաշմանդամի գործերն առաջ չեն գնում, բայց գլուխս լիքն է նման հիմարություններով, որոնց վրա սովոր եմ ծիծաղելու։ Առաջին անգամ իմ կյանքում՝ սկսած փոքրուց, երբ ուղղակի հորս կատակներն էի կրկնում վարսավիրանոցում (առանց հասկանալու ասում էի՝ նեգր կամ ջհուդ) ես հասկանում եմ, որ անեկդոտներ չէի պատմում վարսավիրանոցում։ Էդ ԵՍ ԷԻ անեկդոտ։ Վերջապես տեղ հասավ։ Ճիշտ հասկացեք ինձ. լավ կատակը «Միքելոբ»-ի շշի պես է։ Կլոնիդինով շշի պես։ Բարմենը ժպտալով ու գրավիչ շարժումներով քեզ մատուցում է շիշը, ու նույնիսկ չես էլ կասկածում, որ մեկը քեզ անսպասելի կբռնաբարի։ Իզուր չէ, որ անեկդոտի վերջը սովորաբար էդքան ուժեղ է։ Շաքարի փոշիով թաթախված բռունցքի նման է. թաքցնում է կրեմապատ սառը զենքը, որ պետք է քիթդ ջարդի։ Չը՛մփ։ Էս հարվածով քեզ հասկացնում են՝ քեզնից խելացի են, քեզնից ուժեղ են, էստեղ իրենք են որոշողը։
Շաբաթ առավոտյան վարսավիրանոցում գոռում եմ․
– Տո՛ւկ – տո՛ւկ։
Կոկորդս եմ պատռում․
– ՏՈ՛ՒԿ – ՏՈ՛ՒԿ։
Վերջապես վարսավիրանոցի ծերունիներից մեկը ծխախոտը մի կողմ է դնում ու շշուկով, հազիվ լսելի հարցնում․
– Ո՞վ է։
Ես մի քիչ սպասում եմ, լարվածություն եմ ստեղծում․ ծերուկս սովորեցրել էր, որ դադար տալը շատ կարևոր է, ԱՄԵՆԱԿԱՐԵՎՈՐՆ Է։ Հետո սիրուն ժպտում եմ ու ասում․
– Կարմիր կով է․․․
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Յուրի Սարգսյանի
