Լուսանկարը՝ Պյոտր Շրյոդերի
«Գրել աշխարհը» թե՞ «գրել աշխարհ» երկընտրանքում ես ընտրեցի երկրորդը՝ գրելով աշխարհը
Կեցցե՛ մայիսի 9-ը։ Ասում էր մանկությունդ։ Պապդ։ Հետո պետությունդ։ Հեռուստացույցը։ Հաղթանակի զբոսայգին։ Հաղթանակի կամուրջը։ Շուշիի բարձունքի տանկը։ Բեռլինի Բունդեսթագի պատերին՝ հայ զնիվորների թողած գրառումները։ Անմար կրակը։ Հայաստանի գյուղերի հազարավոր հուշարձանները։ Հայաստանի տարբեր քաղաքների շուկաներում գոյացած Լաչինի միջանցքները։ Ծաղիկները, շքանշանները, արցունքները։ Անհայտ ու անհետ կորածները։ «Դեն պաբեդին»՝ արցունքն աչքերումդ ուրախությունը։
Այսօր մայիսի 9-ն է։ Հենց այս օրվա համար ենք եկել Ուժհորոդ։ Մեր սովետական մանկությունում այն Հաղթանակի օրն էր, երբ լռվում էինք էկրանի առաջ՝ նայելու «Մարտի են գնում միայն ծերուկները», «Իսկ արշալույսներն այստեղ խաղաղ են», «Բալլադ զինվորի մասին», «Թռչում են կռունկները» կամ «Զինվորի հայրը» ֆիլմերը։ Այդ ֆիլմերում ողջ էր խորհրդային ինտերնացիոնալիզմը, որում յուրաքանչյուր ազգ իրեն հատկացված տեղ ու դեր ուներ, բայց բոլորը միասին կռվում էին ընդհանուր թշնամու՝ ֆաշիզմի դեմ։ Ամեն տարի այդ ֆիլմերի հետ ծիծաղում ու լացում էինք ու հետո տարվա ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ քթի տակ երգում «просыпаемся мы и грохочет над полночью то ли гроза, то ли эхо прошедшей войны» կամ կրկնում, թե «что-то с памятью моей стало: все, что было не со мной, помню»։ Եվ իրոք այդպես էր․ հիշում էինք պատերազմը, որը մեզ հետ չէր եղել։ Մենք՝ խորհրդային ագոնիզմի վերջին տարիների սերունդը, որը հեգնում էր պրոպագանդան, կատակում, բայց միևնույն է, չէր կարողանում անտարբեր մնալ էկրանից պատմվող Հայրենական պատերազմի հանդեպ, մարտի էր գնում ծերուկների հետ, զոհվում խաղաղ արշալույսներում, Սամոյլովայի աչքերով նայում կռունկների երամի ետևից, զինվորի հոր հետ հասնում Բեռլին, պարտիզանական ջոկատների կողքին քայլում Ուկրաինայի ու Բելառուսի լայնքով ու երկայնքով ու հեռուստացույցի առաջ արտասվում ամեն մայիսի 9-ին՝ ապրելով ու ապրումակցելով հաղթանակը։
․․․Ագոնիզմը հասկացություն է փիլիսոփայության և սոցիալական տեսության մեջ, որը վերաբերում է հակասական գաղափարների, արժեքների կամ հեռանկարների հետ ակտիվ և կառուցողական ներգրավմանը․․․
Սխալ են թարգմանել, հեռանկարը պիտի «տեսնակյուն» լիներ, և առհասարակ հայերեն չի։ Բայց սովետի ժողովուրդների բարեկամությունն էլ ագոնիզմ չէր։ Բայց քո գրածն էլ հայերեն չի։ Կարելի՞ է արդյոք ապրումակցել հաղթանակը․․․ Ինչի՞ն էիք ապրումակցում։ Հետո 1994-ի մայիսի 9-ն էր, ու անբացատրելի արցունքները «Հաղթանակ» զբոսայգու անմար կրակի կողքին, երկարաձիգ շշշշշշշշ՝ Շուշիի մասին շշուկների արանքում։ Հետո Եռաբլուրի դրոշներն էին, որ շատանում ու շատանում էին, ծածանվում, ու աղջկադ դասարանցիների ծնողները, որ երեխաներին պաշտպանում էին այդ դրոշներից՝ արդեն 44-օրյայից հետո, բայց ոչ դրանից առաջ։
Այսօր 2024թ․ մայիսի 9-ն է, ու 94-ից երեսուն տարի անց հայտնվել ես մանկությանդ մայիսիննյան՝ ուկրաինական անհանգիստ անտառների մասին պատմող ֆիլմում, որտեղ չկա այն Ուկրաինան, որի մասին պատմվում էր։ Այսօր տոնում եք Եվրոպայի օրը, որը նշանավորում է Եվրոպայի խաղաղությունն ու միասնությունը։ Այն նշվում է մայիսի 9-ին՝ ի հիշատակ Շումանի հռչակագրի, որով 1950 թ․ մայիսի 9-ին դրվել է «քաղաքական համագործակցության նոր տեսակի սկիզբ, որն անհնարին կդարձներ պատերազմը եվրոպական երկրների միջև և որը Եվրոպական Միության ծնունդն էր նշանավորում»։ Ի՞նչ էր արել ֆրանսիացի Շումանը։ Նա սահամանագրել էր եվրոպական խաղաղությունը՝ ածխի ու պողպատի շուրջ։ Միավորել այն, ինչի համար կռվում էին։ Հասկացել էր, որ եթե միավորվեն ածուխ ու պողպատ արտադրողները, իրար դեմ կռվելն անիմաստ ու անհնարին կդառնա։ Ածուխ և պողպատ։ Օգնյոմ ի մեչոմ։ Հրով ու սրով։ Հենց այստեղ, այս վայրում։ Ճակատագրի հեգնանք։
Ու դուք նշում եք ածխի ու պողպատի միավորման հաղթանակը և բերած խաղաղությունը Ուկրաինայում՝ մի վայրում, որտեղ հուրն ու սուրը դեռ արդիական են, իսկ Խմելնիցկին՝ հերոս, Խմելնիցկին՝ ռուսին, Խմելնիցկին՝ կոզակ, Խմելնիցկին՝ ուկրաինացի։ Նախորդիվ սխալվել էիր։ Ամենահայտնի ռուսինը երևի Խմելնիցկին է։ Խմելնիցկին հերո՞ս․․․ Խմելնիցկին՝ Տրոյայի դռները բացող, ռուսներին «էստի համեցեք» ասող․․․ Խմելնիցկին՝ հերո՛՞ս, Խմելնիցկին՝ Ուկրաինայի, Լեհաստանի, հրեաների և Եվրոպայի ապագան վճռող։ Խմելնիցկին մահացել է 1657-ին։ Ասում է մշտահաս Վիկին։ Իսկ Իսրայել Օրին ծնվել է Խմելնիցկու մահից մի տարի անց, 1658-ին։
Հրով ու սրով։ Ու չնայած Ուկրաինայում կան բնակավայրեր, փողոցներ, բազմաթիվ արձաններ Խմելնիցկու պատվին` վիճում են ուկրաինացիները, վիճարկում նրա հերոսությունը։ Բոգդան Խմելնիցկի։ Վարդան Մամիկոնյան։ Բոհդան Խմելնիցկի։ Թե՞ Իսրայել Օրի․․․ Կիևի հեծյալը։ «Բոգդան Խմելնիցկուն․ մեկ, չմասնատված Ռուսաստան»։ И было видно, как по скале поднимались на лестницу серые, опоясанные лихими ремнями и штыками, пытались сбить надпись, глядящую с черного гранита. Եվ երևում էր, ինչպես էին ժայռն ի վեր աստիճաններին բարձրանում մոխրագույնները, խիզախ գոտիներով ու սվիններով, փորձում ջնջել սև գրանիտից նայող գրառումը։ Դե թարգմանի «լիխոյ»-ը։ Էս նախադասության մեջ կարևոր բառերը երկուսն են․ «серые» և «лихими»։ Կարո՞ղ էին, չէ՞, գոտիներն ու սվինները ոչ թե լիխոյ, այլ ամուր լինել։ Կամ՝ սուր։ Իսկ լիխոյի մեջ ինչ-որ սրընթացություն կա, փայլատակում, կյանք, արագություն, վաղանցիկություն, արագ անցողիկություն՝ երիտասարադության նման։ Համարձակություն ու սահամանազանցություն։ Շտապողականություն կա։ Ու դա մի տեսակ կոնֆլիկտի մեջ ա մոխրագույնի հետ։ Ու կարևոր ա էս երկուսի հակադրումն ու համադրումը՝ հեղափոխության համատեքստում։ Կիևում։ Ու առհասարակ մոխրագույնն այս գրքում կարևոր կերպար ա, հիմնական պատում, յուղանկարի հիմնական գույն։ Բայց դա հեչ։ Բուլգակովն իր մոխրագույնով խոսակցության մեջ մտավ, ընդհատեց Սենկևիչին, շարունակեց նրան, որովհետև մոխրագույնը սազում ա հրին ու սրին։ Հուրն ու սուրը մոխրագույնի ֆոնին ցանկացած աշուն-ձմեռ հավաքածուի ազնվական տեսք են տալիս։ Բուլգակովն իր մոխրագույնով խոսակցության մեջ մտավ Խմելնիցկու արձանի գրառման պատճառով։ Հիշեցնելու, որ Էս կռիվը հին կռիվ ա։ Ու որ չկա էդ գրառումը։ Պուտինից առաջ էլ չկար։ Զելենսկուց առաջ էլ։ Գրառումը չկա, բայց կա Խմելնիցկին։ Ու կա Բուլգակովը։ Սահմանի երկու կողմերում։
Մտքերդ էլի անցան բոլոր սահմանները։ Թռչկոտելով՝ գրքից գիրք, հեղինակից հեղինակ։ Կիևում սկի չես էլ եղել։ Բոհդանին չես տեսել։ Արի գրի միայն այն աշխարհը, որը հիմա է։ Այն աշխարհը, որը տեսնում ես։ Հիմա նշում եք Եվրոպայի օրը մի վայրում, որն իրեն Եվրոպա է համարում, և որին Եվրոպան առայժմ Շումանի սահմանագրածի զարմիկի կարգավիճակից մոտ չի թողնում, ներս չի ընդունում՝ չնայած հայտարարում է, որ թիկունքին կանգնած է։ Ու մենք հրի ու սրի միավորումը նշում ենք Կարպատներում, որը կենտրոնական է, մի վայրում, որը երեք ծովերի ճիշտ մեջտեղում է, որն այսօր «Կենտրոնական Եվրոպա» թափառող գաղափարի նոր կենտրոնն է, նոր խտացումը, կամ առնվազն այդպես է իրեն տեսնում, այդպես է սահմանագրվում մարդկանց այս կոնկրետ խմբի կողմից։
— Ռուսաստանում, Բելառուսում, Ուկրաինայում, յուրաքանչյուր սերունդ սկսում է զրոյից։ Երևի մատների վրա կարելի է հաշվել այն ընտանիքները, որտեղ ժառանգությունն անցել է պապից որդուն և որդուց թոռանը։ Չկա շարունակականություն,— բեմից ասում է լվովցի պատմաբանը,— Ուկրաինան ոչ թե հասարակություն է, որը բռնության փորձ ունի, այլ հասարակություն, որտեղ ծայրահեղ բռնության փորձն է շարունակական։ Սա եվրոպացիների համար դժվար է հասականալ։ Ժողովրդագրությունը երբեք չի խաբում։ Կյանքի տևողությունը չափման լավագույն միավորներից է։ Պատերազմից առաջ ռուս և ուկրաինացի դեմոգրաֆները լավ աշխատանք են կատարել։ Այն շատ հուսալի է, քանի որ համատեղ աշխատանք է, միայն ուկրաինացիներինը չի։ Նրանք համեմատել են ուկրաինացիների կյանքի միջին տևողությունը ԵՄ-ում բնակվող եվրոպացիների կյանքի միջին տևողության հետ նախքան 2004-ը։ Պարզվել է, որ 20-րդ դարի յուրաքանչյուր տարում կյանքի միջին տևողության տարբերությունը 5-7 տարի է կազմել, ուկրաինացիները 5-7 տարի եվրոպացիներից քիչ են ապրել։ Սակայն երկու ժամանակաշրջանում տարբերությունը 40 տարի է եղել։ Երկրորդ աշխարհամարտի և սովի՝ Հոլոդոմորի տարիներին։ Ի՞նչ եմ փորձում ասել։ Որ անգամ խաղաղ տարիներին ուկրաինացիների կորուստներն ավելի ծանր են եղել, քան եվրոպացիներինը առաջին կամ երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին։ Պետք է հասկանալ այս տարածաշրջանը։ Խոսքը ոչ թե բռնության, այլ ծայրահեղ բռնության մասին է։ Սա այն պատումն է, այն պատմությունը, որը կուզեի պատմել։
Նախորդ երեկո Անդրիյը մեզ բերեց Ուժհորոդի Հոլոդոմորի հուշարձանի մոտ։ Ու ես հիմար հարց տվեցի․ արդյո՞ք Կարպատներում էլ, որն այդ թվերին ԽՍՀՄ կազմում չէր, մարդիկ հիշում են Հոլոդոմորը։ Արդյո՞ք այն հավասարապես ապրված է։ Հիմար հարց մեկից, որը պիտի բոլորից լավ հասկանար, բոլորից լավ պատկերացներ իր և իր կոնկրետ ընտանիքի հետ տեղի չունեցածի ցավը հիշելը, այդ ցավն ապրելը։
— Ուկրաինացիները սեփական պատմության շուրջ չունեն համաձայնություն, տարբեր են նրանց պատկերացրած անցյալներըմ,— շարունակում է պատմաբանը՝ պատասխանելով իմ ներքին հարցին,— սակայն կա մի բան, որը բոլորն ընդունում են, և դա փաստ է, բոլոր ուկրաիանացիները՝ ռուսախոս թե ուկրաինախոս, արևելյան թե արևմտյան, համակարծիք են, որ եղել է սով, որ այդ սովն արհեստականորեն է ստեղծվել, և ամենակարևորը, կա կոնսենսուս, որ այդ սովը ցեղասպանություն էր։ Յուրաքանչյուր ուկրաինացի ունի անձնական, ընտանեկան պատմություն այս մասին։ Ահա թե ինչու է Ուկրաինան դիմակայում ռուսական ագրեսիային։ Քանի որ այն հիշեցնում է անցյալը։
Իսկ կարո՞ղ ես արդյոք այդ թվարկումը կարդալ հետևյալ կերպ. «բոլոր ուկրաինացիները, ռուս թե ուկրաինացի, հրեա թե ռուսին, լեհ թե հունգարացի, բելառուս թե թաթար»: Starving Armenians. Սոված հայեր։ Աչքիդ առաջ են գալիս քսաներորդ դարասկզբի սոված հայերի պատկերներն ամերիկյան թերթերի մեծ վերնագրերի տակ։
—Որպես պատմաբան առաջին բանը, որն ինձ զարմացրեց, երբ ես աշխարհի այս մասում հայտնվեցի իննսունականներին,— բեմից խոսում է նյույորքցի պատմաբանը,— և ես կարդում էի Կունդերա, կարդում էի Միլոշ, կարդում էի Հավել, Կենտրոնական Եվրոպան էր՝ որպես անհավանական կարոտախտի և երևակայության առարկա՝ հետ նայելով ոսկե դարին, որն իմ ընկալմամբ երբևէ գոյություն չէր ունեցել։ Քանի՞ ոսկե դարեր կան, մենք հիմա Ամերիկայում ապրում ենք ֆաշիզմի նախաշեմին՝ “make America great again”, ե՞րբ է դա եղել, ե՞րբ է այն մեծ եղել, ե՞րբ ստրկություն կար, ե՞րբ ռասսայական խտարականություն կար։ Այսինքն միշտ այդ մեծը երևակայական է, և ես շատ թերահավատ եմ դրա հանդեպ։
Ու երևի պատահական չի, որ Էլիադեն հենց այդ Կենտրոնական Եվրոպայից էր։ Որ նա էր խոսում հավերժ վերադարձի, կորուսյալ դրախտի մասին։ Մտածում ես։ Հավերժ վերադարձ։ Էլիադեինը, բայց ոչ Նիցշեինը։ Ու չի կարելի դրանք խառնել։ Ու երկուսն էլ Կենտրոնական Եվրոպայում են սերում։ Մտածում ես։ Բայց Էլիադեն հստակ տարբերակում է սրբազանը սովորականից։ Բայց անցյալի սրբացումն էլ է հավանական դարձնում աշխարհի այդ ընկալումը։ Հենց անցյալի սրբացումն է, որ վերադարձը բաղձալի է դարձնում։ Մնում է հասկանալ՝ վերադարձ որտե՞ղ։ Հրի ու սրի՞, որում մորթվեցին հազարավոր հրեաներ դեռ Խմելնիցկու օրերին։ Չէ՛, վերադարձ հրին ու սրին հետևող խաղաղության ժամանակաշրջանին, միացում հրին ու սրին հետևող ածխի և պողպատի շուրջ ստեղծված աշխարհին, որի հետ ուզում են ասոցացվել բոլորը։ Եվրոպան հիմա հենց այդ դրախտում է։ Երկարացնել դրախտի կյանքը։ Ընդլայնել դրախտը։ Չթողե՛լ, որ ածխի ու պողպատի շուրջ ստեղծված համաձայնությունը քանդվի։ Չթողե՛լ, որ աշխարհը կրկին քաոսի գիրկն ընկնի։ Ընդլայնել կոսմոսի սահմանները։ Մեծացնել դրա սահմանագրությունը։ Կոսմոսը հավանական դարձնել այս հողերում, որոնք կրկին ու կրկին հրի ու սրի մեջ են, որպեսզի ածխի ու պողպատի շուրջ սահամանգրված աշխարհի կյանքը երկարի։ Չէ՞ որ աշխարհը միշտ գրվում է քաոսի ու կոսմոսի սահմանին, «հրի ու սրի»՝ «ածխի ու պողպատի» հետ հադնիպման կետում։ Այստեղ է տեղի ունենում ամենակարևորը։ Եվ Ուկրիաինան հենց այդ կետն է՝ անգամ իր անվամբ։
— Ինչն ինձ զարմացրեց որպես Եվրոպայի գաղափար Մայդանում, և ինչը ինձ զարմացնում է՝ որպես գուցե արդյունավետ կերպ այսօր մտածելու Կենտրոնական Եվրոպայի մասին, երևի ավելի քիչ կարոտախտն է և ավելի շատ Կենտրոնական Եվրոպան որպես պլատոնական էություն ընկալելը։ Հաճախ եմ զգում, որ Մայդանը սկսվել է շատ իրական, շոշափելի, գործնական համաձայնության շուրջ՝ Եվրամիության հետ ասոցացաման համաձայնագրի, որը մարդիկ ուզում էին ստորագրել,— ասում է նյույորքցի հրեա պատմաբանը,— Մայդանում վտանգված Եվրոպան պակաս էմպիրիկ էր, պակաս կեղծավոր, մեծապես ոչ կատարյալ, այն ավելի շուտ մի տեսակ Եվրոպայի պլատոնական էությունն էր, որպես մի վայր, որտեղ կա հարգանք մարդու իրավունքների և մարդկային արժանապատվության հանդեպ, որտեղ մարդիկ օրենքի գերակայության մեջ են ապրում… գուցե լավագույն պատասխանը տվել է Գանդին։ Երբ նրան հարցրել են, թե ինչ է մտածում Արևմտյան քաղաքակրթության մասին, Գանդին ասել է՝ կարծում եմ դա շատ լավ բան կլիներ․․․ գիտե՞ք, այդ Եվրոպան, որը կարող էր լինել, լավ բան կլիներ, այդ վայրը, որտեղ կա հարգանք մարդու իրավունքների և մարդկային արժանապատվության հանդեպ։ Այդ առումով ես տեսնում եմ Կենտրոնական Եվրոպան որպես Եվրոպա, բայց անգամ ավելի Եվրոպա, ինչպես ասում են հրեաների մասին՝ նրանք բոլոր մյուսների նման են, բայց էլ ավելի, քանի մյուսները, Կենտրոնական Եվրոպան էլ է Եվրոպա, բայց ավելի Եվրոպա, քան «Եվրոպան»։ Դա այն օբյեկտն է, որը ցույց է տալիս, թե ինչպես կարող էր ամեն բան լինել, եթե հաղթահարվեր այս ամբողջ բռնությունն ու դաժանությունը, տառապանքը, մարդու իրավունքների հանդեպ հարգանքի պակասը, դաժանությունը և ճնշումը։ Որպես ձգտում: Ինչպես Կոլակովսկին է ասել՝ ուտոպիան երբեք գոյություն չէր ունենա սահամանադիր/սահմանող կերպով, այլ որպես կարգավորող գաղափար, մի բան, որին ձգտում ես, որի համար պայքարում ես՝ փորձելով ամեն ինչ ավելի լավը դարձնել։ Դա արժեք ունի։ Եվ ես այստեղ նաև Արենդտի մասին եմ մտածում։ Երբ Հաննա Արենդտն ասում է, թե մարդու կարողությունը, որը փրկում է աշխարհը, նրա՝ նորից սկսելու ընդունակությունն է։ Նորից ինչ-որ բան շարժման մեջ դնելն է։ Եվ նրա համար ներելը կենսունակության ամենառադիկալ օրինակներից մեկն էր։ Մարդու՝ ինչ-որ նոր բան շարժման մեջ դնելու այդ կարողությունը։ Ինձ համար Մայդանը ավելի շուտ կենսունակության արտակարգ դրսևորում էր, քան ուկրաինական ազգակառուցման երկար պատմության գագաթնակետը։ Իհարկե, այն կարելի է նաև ընկալել որպես այդ գագաթնակետ։ Մայդանը հասարակության փորձն էր՝ մի նոր բան շարժման մեջ դնելու, ասելու, որ մենք ուզում ենք այլ կերպ ապրել։ Եվ դա անչափ ոգեշնչող էր։ Իմ գործընկերները սոցիոլոգիական հետազոտություն են իրականացրել, և իրենց հետազոտության իմ շատ կարճ ամփոփումը հետևյալն է․ ուկրաինական հասարակությունը վերջին տաս-տասներկու տարում ահռելի փոփոխությունների է ենթարկվել։ Վերաբերմունքը քաղաքացիական ներգրավվածությանը, քաղաքցիական պարտականությանը, ինքնությանը, մասնակցությանը, ժողովորդավարությանը շատ մեծ փոփոխությունների է ենթարկվել։ Ես վիճակագրության հետ այնքան էլ լավ չեմ և չեմ կարող գնահատել այդ ծրագիրը, սակայն այն, ինչ իմ կարծիքով ոգենշնչող է այս պատմության մեջ, գաղափարն է, որ հասարակությունները կարող են փոխվել, մարդիկ կարող են աճել։ Սա մեզ բոլորիս հույս է ներշնչում։ Եթե փոփոխությունները հնարավոր չլինեին, ի՞նչ պետք է մենք անեինք, մենք բոլորս բռնության պատմություն ունենք, ուրեմն պետք է հավատանք, որ նորը հնարավոր էր։
— Ուտոպիաները շատ կարևոր են։ Չեմ հիշում ով է ասել, թե չարժե նայել որևէ քարտեզի, որը չունի «Ուտոպիա» անունով երկիր,— ասում է ուկրաինացի պատմաբանը,— և իմ պատկերացմամբ, ինչպես նաև թերևս Ուկրաինայի քաղաքացիական հասարակության մեծ մասի պատկերացմամբ, Ուկրաինան եվրոպական երկիր է, անցյալում եղել է Եվրոպա, այն պատկանում է Եվրոպային, ոչ միայն պատմականորեն, այլ նաև որովհետև Ուկրաինան ուզում է Եվրոպայի մաս լինել շատ պրագմատիկ պատճառներով, քանի որ այսօր Եվրոպական Միությունը անպատերազմ գոտի է։ Սա ամենակարևոր և պրագմատիկ պատճառն է։ Մենք գիտենք, որ պատմականորեն Եվրոպան ամենապատերազմառատ մայրցամաքներից է եղել աշխարհի պատմության մեջ։ Թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ աշխարհամարտերը սկսվել են ոչ թե Աֆրիկայում, Ասիայում կամ Ամերիկայում, այլ Եվրոպայում։ Եվ սա մեծապես փոխվել է Շումանի շնորհիվ։ Դա «այլևս երբեք»-ի սկզբնակետն էր։ Այսօր շատ դժվար է պատկերացնել պատերազմ Ֆրանսիայի և Գերմանիայի, Ֆրանսիայի և Անգլիայի, Գերմանիայի և Լեհաստանի միջև։ Անկասկած կարող ենք բողոքել լեհ-ուկրաինական հարաբերություններից, բայց շատ դժվար կլինի պատկերացնել պատերազմ Լեհաստանի և Ուկրաինայի միջև, ինչպիսին այսօր ընթանում է Ուկրաինայի և Ռուսաստանի միջև։ Այո, եվրոպական պատմության մեջ անկասկած շատ-շատ բռնություն կա՝ ներառյալ ստրկության և սեգրեգացիայի պատմությունը, սակայն երկարաժամկետ կտրվածքով եվրոպական պրոյեկտի դրական կողմը էմանսիպացիայի ծրագիրն է։ Դարից դար եվրոպացիներին հաջողվել է ազատագրել այս կամ այն խմբին, այս կամ այն դասին, այս կամ այն ազգին, և սա շատ գրավիչ ծրագիր է, քանի որ փախուստ է դեպի ազատություն։ Կունդերայի ստեղծած Կենտրոնական Եվրոպան մի տարածաշրջանի գաղափար է, որը կարող է լինել փախուստ անազատությունից։ Հիմա, ինչու՞ է Ուկրաիան եվրոպական պրոյեկտի մաս, որովհետև այն փախուստ է դեպի ազատություն, և որպես ազատության մաս, նաև դեպի ավելի քիչ բռնություն, անպատերազմ գոտի։ Պատմությունը կարող է շատ թունավոր և վտանագավոր լինել, քանի որ պատմությունը մեծապես պատերազմների և հակամարտությունների մասին է։ Ինչպե՞ս եվրոպական համայնքը կարողացավ անպատերազմ գոտի ստեղծել։ Որովհետև լուռ կոնսենսուս կար․ չես կարող պատմությունն օգտագործել քաղաքական բանավեճերի համար։ Եթե նայում ենք Եվրոպայի պատմությանը, անդրսահմաններ չկան, բացառությամբ թերևս Իսլանդիայի, քանի որ Եվրոպայում յուրաքանչյուր սահման վիճելի է: Այո՛, սահմանները վիճելի են, սխալ են, բայց դրանց ձեռք չես տալիս, որովհետև դրանց կպչելը կբերի բռնության։ Եվ սա հենց այն է, ինչ անում է Պուտինը։ Պուտինի՝ Ուկրաինային առնչվող բոլոր փաստարկները պատմական բնույթի են։ Նա իր քայլերը լեգիտիմացնում է ոչ այնքան ՆԱՏՕ-ով, այլ այն փաստարկով, թե Ուկրաինան միշտ Ռուսաստան էր՝ սկսած 10-րդ դարից, և հետո Լենինը ստեղծեց Ուկրաինան, և այլն։ Նա նաև ասում է, թե Ղրիմը Ռուսաստան է։ Եթե հետևողական է պատմական փաստարկման հարցում, ապա պիտի Ղրիմը Հունաստանին հանձնի։ Ինչու՞ ենք ուզում լինել Եվրոպա։ Որովհետև այլևս պատերազմ չենք ուզում։ Միայն հզոր տնտեսությունը սրա համար բավարար չէ։ Որպեսզի պատերազմ չլինի, կարիք կա նոր քաղաքական, ինտելեկտուալ մշակույթի, որը մեծապես հետպատերազմական Եվրոպայի ծնունդ է, որի ստեղծողը Շումանն էր։ Եվ այս մշակույթը կոչվում է հաշտեցման մշակույթ։ Առաջին հերթին հաշտվել անցյալի հետ։
«[Ագոնիզմը] ներառում է դինամիկ փոխազդեցություն անհատների կամ խմբերի միջև, որոնք կարող են ունենալ հակառակ տեսակետներ, բայց պատրաստ են երկխոսության և բանավեճի մեջ մտնել: Ագոնիզմը գիտակցում է բազմազանության, անհամաձայնության և այլախոհության կարևորությունը քննադատական մտածողության և ժողովրդավարական դիսկուրսի խթանման գործում: Այն հաճախ հակադրվում է անտագոնիզմի հետ, որը ներառում է թշնամանք, բևեռացում և այլընտրանքային տեսակետների դիմադրություն: Ագոնիզմը խրախուսում է մտքերի հարգալից փոխանակումը և ինտելեկտուալ կամ քաղաքական բանավեճերում մարտահրավեր նետելու և մարտահրավեր նետվելու պատրաստակամությունը: Ագոնիզմի ընդունումը կարող է հանգեցնել ավելի մեծ հասկացողության, կարեկցանքի և ինտելեկտուալ աճի»:
Այնուամենայնիվ Եվրոպան ագոնիզմի վրա է կառուցված։ Ու մայիսի 9-ը ագոնիզմը պատվելու օրն է։ In Agonism we trust.
Այս կարևոր բեմական խոսակցությունների ու իմ մտավոր վայրիվերումների արանքներում Հաննան ու ես զբոսնում ենք արևելաուկրաինական օլիգարխի վերակենդանացրած այգում։ «Դերենիվսկա կուպիլ»-ը, որտեղ նշում ենք ածխի ու պողպատի վրա կառուցված ագոնիզմը, բուժիչ ջրերով հարուստ կարպատյան հանգստավայր է։ Տարածաշրջանի բազում սահմանագրությունների ընթացքում այն շարունակել է բուժել ավստրիացիներին ու չեխերին, հունգարացիներին ու ռումինացիներին, եղել համամիութենական նշանակության բուժարան ԽՍՀՄ ժողովուրդների բարեկամության տարիներին։ Հաննան ու ես զբոսնում ենք կանաչ սիզամարգով քանդակների այգում, որտեղ «Եվրոպայի առևանգումը» կենտրոնկան կերպար է, որտեղ «Եվրոպայի առևանգումը» գլխավոր դերում է։ Որտեղ «Եվրոպայի առևանգումը» ներկա ժամանակով պատմում ու վերապատմում է այն պատումը, որից սերում է բեմում ընթացող խոսակցությունը։ Որտեղ մի տեսակ փխրուն ու երազկոտ է ցլի եղջյուրին թառած Եվրոպան։
Հաննան ու ես զբոսնում ենք խաղաղության մեջ, որտեղ Հաննան ինքը չէ, այլ մեկ ուրիշը։ Որովհետև չէր կարող բելառուսն այսօր այստեղ լինել։ Նա պիտի փոխակերպվեր, այստեղ հայտնվելու համար։ Հաննայի անձնական սահմանագրությունը ազատագրում է Բելառուսը։ Ազատագրում ինքն իրեն։
Պարտեզի իրիսները նկարող լայնեզր գլխարկով, մոլբերտով, իմպրեսիոնիստական մանուշակագույնում շրջանակված կինը ազատագրում է ինձ։ Մոխրագույնից։ Հրից ու սրից։ Առևանգումից։ Կարևոր ու խելոք բաներ ասելու պարտավորությունից: Վանգոգյան իրիսները՝ հիշողությանս մեջ դաջված անցյալի հետ ներկան հաշտեցնելու փորձ։ Վանգոգյան իրիսները՝ արևոտ օր, որտեղ կա հույս, կյանք և ցանկություն։ Վանգոգյան իրիսները՝ որպես խաղաղության հնարավոր հղման կետ։
