Մայրս վախենում էր երիտասարդ տարիքում մահանալուց և ինձ որբ թողնելուց մի օտար երկրում, որտեղ ես չունեի արյունակից բարեկամներ: «Ի՞նչ կանես, եթե ես մեռնեմ, Օմի՛դ»,- նա մանկությանս տարիներին շարունակ այդ հարցն էր տալիս: Գիտեի, որ պիտի ասեի՝ ես նույնպես կմեռնեմ․ ինչպես ծաղկաթերթն առանց ցողունի, կթոշնեմ ու կընկնեմ։ Իմ պատասխանները նրան ուժ էին տալիս՝ դիմանալու բազմաթիվ նվաստացումների, անվերջ զոհողությունների։ Նա ինձ խնդրեց աղաչել Աստծուն, որ իրեն երկար կյանք և ֆինանսական ազատություն պարգևի: Ամեն օր՝ քնելուց առաջ, նա թելադրում էր իմ աղոթքները, մինչև բառերը սկսեցին ազատորեն հոսել, և ես, առանց դրանք արտասանելու, չէի կարողանում քնել․ «Առողջություն։ Բարգավաճում։ Երկարակեցություն»։
-Աստված միշտ լսում է երեխաներին,- ասում էր նա,- քանի որ նրանք մաքուր են ու անմեղ։ – Ես հլու-հնազանդ երեխա էի, նրանից բացի՝ չունեի ուրիշ ոչ ոքի, և ինձ շարունակ տանջում էր ոչ թե ինչ-որ բան ունենալու միտքը, այլ՝ կորցնելու։ – Ոչ ոք քեզ երբեք չի սիրի այնպես, ինչպես ես,- շարունակ հիշեցնում էր նա,- բայց դու դա կհասկանաս միայն այն բանից հետո, երբ ես թաղվեմ ու գնամ:
1984 թվականի աշնանը ես ութ տարեկան էի։ Մայրս ու ես երկու ամսից ավել ԱՄՆ-ում էինք՝ հուսալքված գտնելով այլ վտարանդիների, որոնք մեզ նման փախել էին նորաստեղծ Իսլամական Հանրապետությունից: Մենք հեռացանք Իրան-Իրաքյան պատերազմի կեսերից՝ թողնելով հայրիկին, որ զոհվեց այն ժամանակ, երբ ռումբն ընկավ մեր տան վրա։ Մայրս ասում է՝ ես քնած էի այդ գիշեր, այդ պատճառով էլ չեմ տեսել՝ ինչպես է հայրիկը մեզ տարհանել հետո շտապել ներս՝ մեր սեյֆի պարունակության հետևից, և ես երբեք չեմ տեսել նրան՝ փլատակների տակ թաղված։ Երբ խոստովանեցի, որ չեմ կարողանում հիշել այդ գիշերը, մայրս ասաց՝ հուշերը կիսվել են արյան նման, և դրա համար մենք ժամանակ առ ժամանակ պետք է կառչած լինենք իրարից։ Ես հարցականի տակ չեմ դրել հորս մահվան կամ մեր փախուստի մանրամասները։ Պատմության այս պատառները, որ նա դրել է իմ բերանը, սնուցեցին ինձ, և երբ մարդիկ հարցնում էին հորս կամ մեր՝ Իրանի տան մասին, առանց վայրկյան իսկ վարանումի, նրանց վերապատմում էի այդ ամենը։ Ինձ հետ միասին նա սկսեց փնտրել այլ իրանցիների, որոնք բնակություն կհաստատեին մեր նոր՝ ամերիկյան կյանքում, և հենց այդպես մենք ծանոթացանք Դարիի ու իր ընտանիքի հետ։
Ի տարբերություն ինձ և մորս՝ Դարիի ծնողները Ամերիկա էին գաղթել նախքան հեղափոխությունը, և Դարին Նահանգներում էր ծնվել․ մի փաստ, որ նա ներկայացրեց այնպես, ասես դա մի թանկարժեք կոմիքս գիրք էր՝ պլաստիկ փակ պատյանում։ Թեպետ նա ինձնից վեց տարով մեծ էր, մեր մայրերը պնդեցին, որ մենք ընկերանանք։ Ի վերջո, ինձ սովորեցրին Դարիի մորը՝ Խալե Մարիամին և հորը՝ Ամու Էսիին ասել «մորաքույր» և «հորեղբայր», չնայած որ մենք արյունակցական կապ չունեինք։ Իրանում հազիվ թե առիթ լիներ նրանց հետ բարեկամության։ Դարիի մայրը ապրել էր Զանջանում՝ հողոտ ճանապարհներով ու քիչ հեռախոսներով փոքրիկ գյուղում, իսկ մայրս՝ Թեհրանում՝ կառավարական համալիրում, որտեղ հայրս ղեկավար էր։ Նա, ավարտելով պատմության մագիստրատուրան, դասավանդում էր միջնակարգ դպրոցում, թեպետ մենք գումարի կարիք չունեինք։ Մինչդեռ Դարիի մայրը ավագ դպրոցի վկայական ուներ և ապրում էր ամուսնու՝ Ամերիկայից ուղարկված փողերով։ Այդ օրերին մայրս սիրում էր ասել՝ մենք կապված ենք նույն հողին և վարչակարգի պատճառով ենք հազարավոր մղոններ հեռացել Իրանից։ Դա բավարար հիմք էր, որպեսզի մտերմանայինք։ Դա այն ժամանակ էր, երբ ավանդույթը կարևոր էր, երբ իրանցիները դեռևս հոգ էին տանում հյուրընկալության մասին և մեծ խնջույքներ կազմակերպում՝ փորձելով պահպանել իրենց ծնողների սովորույթները օտար ու միայնակ ափերում:
Որոշ ժամանակ անց, երբ մեր մայրերը մտերմացան, մայրս Դարիի մորը խոստովանեց, որ ինքը գիտեր՝ նա Իրանից է՝ նախքան Խալե Մարիամը մի բառ կարտասաներ։ Ես շատ լավ եմ հիշում այն շաբաթ առավոտը՝ տարիներ առաջ, երբ, կանգնած Դարիենց տան մուտքի մոտ, բակի տոնավաճառը ազդարարող դեղին նշանների շարքին: Մայրս գրեթե վայրկենապես մատնացույց արեց Խալե Մարիամին, և ձայնը հանկարծակի աշխուժացավ։ Անգամ ես նրա մեջ ինչ-որ ծանոթ բան գտա, թեև այդ ժամանակ չէի կարողանում բառերով ասել դա։ Նրա մուգ, խոշոր աչքերը, կոնքերին հասնող վարսերի փայլը, թուխ մաշկը, ամուր ազդրերը։ Իրեն հատուկ քայլվածքով անցնում էր մարդկանց շարքերով, բարձր ձայն, որով գովաբանում էր իր ապրանքները, ձայնը ելևէջում էր սակարկելիս, ինչը հավաստիացրեց մայրիկիս, որ նա Իրանից է։
Մենք անցանք ծալվող սեղանիկների արանքով, որոնց վրա շարված էին խոհանոցային պարագաներ և սպասքեղեն։ Մայրս վերցրեց փղոսկրե մի ափսե, որ շատ հարմար էր բրինձ մատուցելու համար։ Եռահարկ շենքի առաջին հարկում գտնվող մեր բնակարանը Դարիենցինից ընդամենը մի քանի թաղամաս էր հեռու և պատկանում էր Առլինգթոն սթրիթի Ունիտար եկեղեցուն՝ մեր ամերիկացի հովանավորներին: Մենք ունեինք անհրաժեշտ որոշ ապրանքներ, բայց մայրս փափագում էր տունը դարձնել մեր իսկ տան պես, և սկսել էր գնել ուրիշների լքված իրերը՝ դրանցով լցնելու մեր կյանքը։ Մենք դեռ մեքենա չունեինք և հասարակական տրանսպորտից էինք օգտվում։- Ընդամենը երկու անգամ է օգտագործված,- ասաց Խալե Մարիամը՝ դանդաղ մոտենալով մորս։- Շատ, շա՜տ սիրուն։ Դուք գնել, դուք հավանել այն։- Մայրս շուռումուռ տվեց ափսեն։- Ինչքա՞ն է,- հարցրեց նա, չնայած գինը՝ ութ դոլար, հստակ նշված էր դեղին պիտակով։ Խալե Մարիամի դեմքը փայլատակեց ճանաչումից։ Աչքերը հառեց մայրիկի, հետո՝ ինձ վրա՝ փորձելով տեղը բերել մեզ։ Իրանում մայրս չէր սակարկում՝ գնումները թողնելով մեր տարածքը սպասարկող տասը հոգանոց անձնակազմին։
Դուք իրանցի եք,- ասաց Խալե Մարիամը։ Նրա խոսելաոճից, ինչպես հետագայում մայրս ասաց ինձ, կարելի էր կռահել, որ Խալե Մարիամը հասարակ ընտանիքից էր։ Նրա ձայնը ռնգային էր․ կարծես այծերի մեջ էր հասակ առել։
Սա Օմիդն է,- դառնալով ինձ՝ ասաց մայրս։ Նայելով ներքև՝ Խալե Մարիամը պարսկերենով հարցրեց իմ տարիքը։ Ասաց, որ որդի ունի, որը համարյա իմ տարիքին է։ -Որտե՞ղ էր նա,- բարձրաձայն զարմացավ՝ վեր ու վար նայելով փողոցում: Ինձ համար այնքան հաճելի կլիներ հանդիպել նրան, իմ փոխարեն խոսեց մայրս՝ հաշվի առնելով, որ ես նոր էի այդտեղ և չունեի ընկերներ։ Ինձ հարկավոր էր դուրս գալ պատյանիցս։ Ես չափազանց պարփակված երեխա էի։
Այդ օրը, կանգնած Խալե Մարիամենց ճանապարհին, նրանք միանգամից ընկերացան՝ ուշադրություն չդարձնելով իրենց շուրջը հավաքված, զննող և երբեմն վճարման համար նրանց խոսքուզրույցն ընդհատող մարդկանց։ Խալե Մարիամը գոտկատեղին կապած վարդագույն դրամապանակով առևտուր էր անում։ Մայրս հիմնականում ուրախ էր՝ այդքան շուտ ևս մեկ իրանցի գտնելու համար, այն էլ՝ այդքան մոտ մեր տանը։ Դա լավ նշան էր։ Խալե Մարիամն ասաց, որ ինքն էլ է սնահավատ, և ժամանակին իրենց տանը մի գուշակ է ապրել։ Մայրս էլ հավելեց, որ, ինչ լքել էինք Վիեննան, որտեղ Միացյալ Նահանգներից ապաստանի էինք սպասում, պարսկերեն մի վանկ իսկ չի լսել։
Վիեննայում մենք երեք ամիս ապրել ենք իրանցի այլ փախստականների հետ և անորոշությունից փնտրելով սփոփանք՝ միասին եփել-թափել ենք, թափառել բազմամարդ, սպիտակազարդ քաղաքում։- Ինձ համար շատ դժվար էր,- ասաց մայրս Խալե Մարիամին։- Նեղ բնակարաններ, երկար շարքեր, չկա մեկը, որ քեզ պատասխան կտա։ Ավստրիացիների սառնությունը։- Բայց շարունակելով՝ մայրս ասաց, որ մենք մեր համերկրացիների հետ էինք, ինչը հսկայական հարմարություն էր։ Մայրս հավատում էր, որ մի իրանցի երբեք վատություն չի անի մյուսին (առնվազն արտերկրում գտնվելիս)․ կարծես կարոտախտը մեկ ընդհանուր հայրենիքի նկատմամբ կզսպի մարդկային բնության արատները։ Իհարկե, նա սխալվում էր։
Երբ Դարին երևաց իր հեծանվով, Խալե Մարիամը կանչեց նրան՝ մեծ ոգևորությամբ ներկայացնելով մեզ։ Նա ինձ ասաց, որ Դարին անհագ հետախույզ է և թաղամասը հինգ մատի պես գիտի։ Մի քանի թաղամաս այն կողմ մի այգի էր ու իր սիրելի խանութը, որտեղ սառույցիկներ էին վաճառում։ Խալե Մարիամը, իր գոտկատեղի դրամապանակից մի քանի դոլար հանելով, առաջարկեց մեզ գնալ-ծախսել, մինչ ինքը կզրուցեր մայրիկիս հետ։ Երբ մի կես թաղ անցանք, Դարին շրջվեց ու ասաց․
– Ես էս հավաքում եմ,- և դրեց գրպանը։ Հաշտվի՛ էդ մտքի հետ։- Ես չընդդիմացա։ Իրականում, մայրս ինձ ասել էր՝ երբեք որևէ մեկից փող չվերցնես։- Հը՛ն, չե՞ս կարում անգլերեն խոսաս։- Գլուխս տարուբերեցի։- Շինած էմիգրանտնե՛ր,- այնպես մրթմրթաց, կարծես դա աշխարհիս վատագույն բանն էր։- Գրազ կգամ, որ անգամ չգիտես՝ ինչ տեսք ունեն կնոջ ծիծիկները։- Երբ չպատասխանեցի, նա մի քայլ մոտեցավ։ Խնդրում եմ, ասա՛, գիտե՞ս, թե ինչ են ծիծիկները։- Ես շարունակեցի դատարկ հայացքով նայել նրան։- Ա՛յ մարդ,- նորից գլուխը տարուբերեց։ Ես հիասթափեցնում էի նրան, և ինչ հեռանկար էլ, որ նա տեսել էր մեր ընկերության մեջ, արագորեն հօդս էր ցնդում։ Մեզանից վեր սարյակների երամներ խմբվում էին և թանաքի պես շաղախվում էին երկնքում․ կարծես բորբոքված թևաբախեին։ – Դե արի՛,- ասաց Դարին ու հեռացավ։
«Corner Mart»-ի ներսում Դարին խանութպանին՝ մի տարեց մարդու՝ թեթև թրաշով ու ալեխառն մազերով, այնպիսի մի ջերմությամբ ողջունեց, որ ես դեռ չէի զգացել թաղամասում․
– Փողոցային վաճառք ենք անում,- հայտարարեց։- Մայր Թագուհին, ինչ քաքի գունդ կա, ծախում ա։
– Տեղափոխվո՞ւմ եք,- հարցրեց խանութպանը։
– Չէ՛, գրողը տանի,- ասաց Դարին՝ հենվելով վաճառասեղանին և մի քանի թղթադրամ գցելով։- Բայց դե գիտես՝ էդ կնանիք ինչ տիպ են։
Խանութպանը երկիմաստ քմծիծաղ տվեց, ապա նայեց ինձ։
– Ո՞վ է նա։- Օձի կերպարանքով դաջվածքը սողում էր նրա թևն ի վար։
– Մի՛ անհանգստացի նրա պահով։ Խամ ա։ Քամակի ծակը հողինից չի տարբերում։
Խանութպանը վեր կացավ իր աթոռակից, ամսագիրը դնելով շագանակագույն մի տոպրակի մեջ՝ սահեցրեց վաճառասեղանի վրայով։
Դարին, շուրջօրյա խանութից դուրս գալով, ինձ դեմ տվեց պատին։
– Դու գործ տվող չես, չէ՞,- հարցրեց։
Նրա բերանից խաղողի սոդայի հոտ էր գալիս։ Շուրթերը փոքր-ինչ մանուշակագույն էին։ Գլուխս աջ ու ձախ արեցի։
– Լա՜վ, եթե ուզում ես հետս լինել, պիտի իմանաս՝ լեզուդ ոնց պահես ատամներիդ արանքում։ Արի՛։
Ես հարցրի՝ արդյոք մեր մայրերի մոտ ենք գնում։
– Իհարկե, չէ՛։
Փոխարենն ինձ տարավ իր թաքստոցը՝ մի լքված վայրի հետևի բակում գտնվող ծառատուն, որը երեխաներն այլևս չէին օգտագործում։ Ներս մտնելուն պես նա շրջվեց՝ գլխից մինչև ոտք չափելով ինձ։
– Գալի՞ս ես։
Ես պատկերացրի, թե մայրս ինչպես է փնտրում ինձ, մտածում՝ ուր եմ գնացել։ Չէի ուզում անհանգստացնել նրան ։
– Ես պիտի հետ գնամ։
– Պստլո՛ս, տակդ մի՛ լցրու։ Ուղղակի մի րոպեով արի։
Ծառատունը լցված էր կոնֆետի թղթերով, սոդայի տուփերով ու ծխախոտի մնացուկներով։ Դարին ինձ կարգադրեց նստել պլաստիկ, շրջված արկղի վրա: Ինքն էլ նույնն արեց՝ քաշելով մեր մեջտեղի արկղը, որ ծառայում էր որպես սեղան, և թղթե տոպրակը դնելով մեր դիմաց։ Ինձնից մի քանի րոպե պահանջվեց՝ հասկանալու, թե ինչ էի նայում, երբ Դարին հանկարծ պոկեց պլաստիկ պատյանը։
– Շարունակի՛, բացի՛,- ասաց նա։ – Սրանք ծիծիկներ են։
Երբ հասանք Դարիենց տուն, մայրս գնել էր երկու գորգ ու մի քանի մատուցարան։ Խալե Մարիամը պնդեց, որ նա դրանք վերցնի առանց վճարելու, բայց մայրս հրաժարվեց՝ մի քանի թղթադրամ խցկելով նրա ձեռքը։ Թեպետ մենք ընդամենը մի քանի թաղամաս այն կողմ էինք ապրում, նա Խալե Մարիամին տվեց մեր հասցեն, և այդ օրը՝ ուշ երեկոյան, Դարիի ծնողները առաքեցին ոչ միայն այն ամենը, ինչ մայրս գնել էր, այլ նաև այդ օրը այգում չվաճառված ամեն ինչ՝ ներառյալ մի պայուսակ՝ Դարիի փոքրացած շորերով։ Ամու Էսին մի քանի անգամ գնաց-եկավ դեպի մեքենան, որպեսզի դատարկի ամբողջ պարունակությունը և ամեն անգամ անցնելիս ժպտում էր մայրիկին։ Լինելով կոկիկ բեղերով և թիկնեղ տղամարդ՝ նա հասակով գերազանցում էր իր կնոջը։
– Սա չափից շատ է,- ասաց մայրս՝ զննելով մեր հյուրասենյակի կենտրոնի բլուրը։ – Ես չեմ կարող ընդունել այս ամենը։
Այդ երեկո՝ նրանց հեռանալուց հետո, մայրս վերախմբավորում էր Խալե Մարիամենց հին հագուստները, բաղնիքի սրբիչները, անկողինները, դրանք դնում պահարանը՝ ասելով, որ մի պատճառ կա, որ ոչ ոք դրանք չի գնել այգու տոնավաճառի ժամանակ։ Բայց Խալե Մարիամի առաջ մայրս միայն երախտապարտ դեմքով էր։
Խալե Մարիամն ինձ կանչեց և ստիպեց փորձել Դարիի ձմեռային հին վերարկուն ու մի քանի զույգ ձմեռային կոշիկ։ Մայրս նայեց, թե ես ինչպես վրաս գցեցի վերարկուն և մտա կոշիկների մեջ, որոնք բոլորն էլ վրաս շատ մեծ էին, և համաձայնեց Խալե Մարիամի հետ, որ շուտով կհասնեմ դրանց չափին։ Իրանում մեր հագուստները հատուկ կարված էին, կտորները պատվիրված էին Միլանից, մայրս գնումներ էր անում Ելիսեյան դաշտերի երկայնքով մեկ։
– Գեղեցիկ են,- ստեց նա՝ ասելով՝ պտտվեմ, որպեսզի ավելի լավ տեսնի կտորի տեսակը։
Չնայած մեր մայրերի պատմածին՝ վեց տարին զգալի տարբերություն էր դպրոցում, և մեր կյանքերը (իմը՝ երրորդ դասարանի, Դարիինը՝ ութ) հազվադեպ էր զուգահեռվում։ Մինչ ես իմ օրն անց էի կացնում երկրորդ հարկի նույն դասարանում, որի պատերին փակցված էին աշակերտների բանաստեղծություններ ու արվեստի գործեր, Դարին մի դասարանից մյուսն էր գնում՝ յուրաքանչյուր առարկայի համար տարբեր ուսուցիչներ ունենալով։ Մինչ Դարին իր դասագրքերն էր պահում եռանիշ ծածկագրով պահարանում, ես վերարկուս էի կախում դասարանի հետնամասի կախիչից և իմ բարակ տետրերը պահում սեղանիս դարակում: Դասամիջոցին միայնակ թափառում էի խաղահրապարակում, իսկ Դարին՝ խաղում բասկետբոլի խաղահրապարակում, մի թիմը՝ դեղին ցանցե մարզաշապիկներով, մյուսը՝ շապիկներով: Երբ Դարին երրորդ դասին էր անցնում, մենք նախաճաշիկի հերթ էինք կանգնում։ Նրա ժամատախտակն իմին հակառակ էր կազմած։ Մենք իրար տեսնում էինք միայն ավտոբուսով դպրոցից տուն և հակառակ ուղղությամբ և նույնիսկ այդ ժամանակ, բացի իրար գլխով անելուց, ճանաչողությանը այլ նշան չցուցաբերեցինք, քանի որ Դարին էր այդպես նախընտրում։
Մեր՝ դպրոցում եղած ժամանակ, նրա մայրը մորս ցույց էր տալիս, թե ինչպես պետք է կողմնորոշվել քաղաքում։ Խալե Մարիամը շաբաթը երեք օր աշխատում էր Առլինգթոնի ատամնաբուժարանում որպես օգնական՝ նշումներ անելով, լրացնելով ապահովագրության ձևեր և վճարումներ իրականացնելով: Իր ազատ օրերին նա մորս օգնում էր լրացնել անհրաժեշտ փաստաթղթերը մեր նոր կյանքի համար։ Դպրոցից տուն դառնալով՝ ես սովոր էի տեսնել մեր մայրերին խոհանոցում, իսկ խոհանոցային սեղանին՝ մորս ծուռ-մռտիկ, անհարթ ձեռագրով լցված թղթեր։ Սեղանին դրված էր թեյի երկու բաժակ, որ նրանք սովոր էին երեք անգամ թարմացնել Խալե Մարիամի այցերի ժամանակ։ Սպիտակ ափսեն լի էր արմավների սալորագույն կորիզներով։ Տանն ինչ-որ նոր բան էի հայտնաբերում՝ ճաշասեղանի ափսեներ, ճենապակյա թեյաման՝ սալօջախին, կանաչ սրբիչներ՝ բաղնիքում, անցուդարձի նշաններ մորս կողմից՝ մի քաղաքում, որն ինձ համար դեռ առեղծված էր։
Քանի որ այդ օրերին մայրս չուներ ավտոմեքենա և սակավաթիվ իրանցիների էր ճանաչում, մենք կախված էինք Դարիի ծնողներից, որպեսզի մեզ հասցնեին ինչ-որ տեղ՝ իջնելով Հարավային ափի 93-ով կամ գնալով դեպի արևմուտք՝ Ուորսթերի 90 կամ հյուսիս՝ Դրակուտի 495՝ իրանցի հնաբնակ ներգաղթյալների տներ ճաշկերույթների։ Քանի որ Ամու Էսին համագործակցում էր քաղաքի իրանական ռեստորանի հետ, Դարիի ընտանիքը Մասաչուսեթսում իրանցի շատ ընկերներ ուներ, որոնց հետ էլ ծանոթացրին մեզ։ Մայրս հաճույք էր ստանում այդ երեկույթներից և հուսադրվում այլ իրանցիների ներկայությունից, բայց մեր բնակարան վերադառնալուն պես նրա տրամադրությունը միշտ ընկնում էր։ – Նրանց համեմատ՝ մեր կյանքը մռայլ է։- Նա այդպես ասաց Խալե Մարիամին ու Ամու Էսիին՝ հարցնելով, թե որքան ժամանակ կպահանջվի կայանալու համար։
– Ո՞ւր եք շտապում,- ասաց Ամու Էսին։ – Ինձ որ լսեք, դուք լավ էլ երջանիկ եք։ Բարեկեցություն եք ստացել։ Ինչո՞ւ եք հրաժարվում դրանից։ Ձեր տեղը լինեի, հանգիստ կապրեի՝ թողնելով, որ կառավարությունն ուղարկի այդ չեկերը։
Թեև մայրս տանել չէր կարողանում մնալ ինչ-որ մեկի պարտքի տակ, նա լսեց Ամու Էսիին, և մենք շարունակեցինք ստանալ օգնություն, քանի դեռ դրա անհրաժեշտությունը կար։
Գոհաբանության օրը մենք այնքան մոտ էինք Խալե Մարիամի և իր ընտանիքի հետ, որ նրանք պնդեցին՝ ես ու մայրս ուղեկցենք իրենց տարեկան ճանապարհորդությանը դեպի Բերլինգտոն՝ Վերմոնտ։ Մենք մնացինք Ամու Էսիի քոլեջի նախկին սենյակակից Սոհրաբի հետ, որի կինը ծնվել և մեծացել էր Վերմոնտի գյուղական վայրում։ Ինչպես Ամու Էսին, Սոհրաբը վաթսունականներին սովորել էր Միացյալ Նահանգներում և տպավորված ազատություններով ու զվարճասեր կանանցով՝ ավարտելուց հետո մնացել էր այնտեղ։ Նրանք իրենց քառամյա դստերը սիրված փոփ երգի պատվին անվանել էին Մենդի։ Մորս դուրը դա չեկավ և նա առանձին գագանտվեց Խալե Մարիամին։ Երբ Սոհրաբի ընտանիքը Իրանում մահանա, կմահանա նաև նրա կապը իր ծննդավայրի հետ։ Նա կմոռանա պարսկական նոր տարին գարնանը և Ռամադան սուրբ ամիսը աշնանը[1]։ Ի վերջո, նրա մշակույթի բոլոր հետքերը կվերանան և երբ դուստրը մեծանա, ընդմիշտ հօդս կցնդեն: Խալե Մարիամը լռեցրեց մորս, և ես դա հիշում եմ որպես առաջին տարաձայնություն նրանց միջև։
Ես, ընդհակառակը, ոչ մի վատ բան չէի տեսնում Սոհրաբի ամուսնության մեջ։ Նա հաճախ համբուրում էր իր կնոջ շրթունքները, հետևից մոտենում նրան, մինչ վերջինս զբաղված էր խոհանոցում, և հոտոտում էր նրա պարանոցը, որից Ժանեթը բարձրաձայն ծիծաղում էր, իսկ մայրս՝ կարմրում: Ի տարբերություն մեր տան՝ նրանց պատերը զարդարված էին ընտանեկան լուսանկարներով. դահուկներով Ժանեթն ու Սոհրաբը՝ լեռան գագաթին, Մանդին՝ դեղին դույլի մեջ ավազ լցնելիս, Ժանեթի ընտանիքը՝ տոնածառի շուրջ խմբված, իսկ Սոհրաբի գլխին՝ կարմիր Ձմեռ պապ։
Գոհաբանության տոնի նախօրեին Ամու Էսին առաջարկեց, որ մեծահասակները այցելեն հին բար, որտեղ իրենք հաճախում էին քոլեջի օրերին: Բանը հասավ նրան, որ Դարիի, Մենդիի և ինձ համար զանգեն դայակի, սակայն մայրս ընդդիմացավ՝ ինքնակամ մնալով։
– Բայց դուք մեր հյուրն եք,- ասաց Ժանեթը։- Դուք գնացեք, ես կմնամ։
– Անհնար է։- Մայրս ձեռքերն այնպես վեր բարձրացրեց, կարծես ինչ-որ մեկը ատրճանակ էր պահել նրա վրա։ Խալե Մարիամը Ժանեթին ասաց, որ չպնդի․ միևնույն է՝ մորս դուր չի գա։ Մինչև հիմա՝ իր ապրած երեսուն տարիների ընթացքում, մայրս երբեք բերանն ալկոհոլ չէր տվել։ Մորս նման իրանցիները,- Ժանեթին բացատրեց Խալե Մարիամը,- երբեք իրենց հարմարավետ չեն զգա ամերիկյան բարում։- Վիրավորանքն աննկատ չմնաց մորս կողմից․ -մենակ էդ գեղցին էր պակաս։- Ժանեթն ընդունեց մորս որոշումը, և այդ երեկո ես ու Դարին ֆիլմեր էինք նայում, իսկ մայրս փորձում էր Մենդիին պարսկերեն սովորեցնել խոհանոցային պարագաները․ ղաշող՝ գդալ, քեթաբ՝ գիրք։ Ամբողջ երեկոյի ընթացքում Դարին ծխելու առիթ էր ման գալիս, բայց մորս զգոն հայացքը խափանեց նրա մտադրությունը։ Մինչև տասնմեկը մենք պառկեցինք քնելու։
– Դու կտցրած ես,- ասաց Դարին նախքան կքնեինք։
– Էդ ի՞նչ է։
– Էն է, որ դու տարօրինակ ես։
Ես չպատասխանեցի։
Ավելի ուշ մայրս ինձ կպատմեր, որ Ամու Էսին գիշերվա երեքին բոլորին լցրեց տուն՝ արթնացնելով նրան։ Նա իջավ ներքև՝ ասելու, որ կամաց խոսեն․ երեխաները քնած են, և ձևացրեց, թե չէր զարմանում նրանց հարբածությունից․ անգամ այն ժամանակ, երբ Ամու Էսին բազմիցս սեր խոստովանեց սենյակում հավաքվածներին։ Նա հենվեց մորս վրա, որպեսզի կարողանա ոտքի վրա մնալ, նրա տաք շունչը դիպում էր մորս ականջներին, մարմինը՝ սեղմվում մորս ազդրին։
Մայրս այդ գիշերը որպես օրինակ կբերեր այն, թե ինչպես էր ինձ հետ մնալու համար զոհաբերել իր երիտասարդությունը՝ հրաժարվելով ամեն տեսակ թեթևամտությունից: Նա էլ կարող էր ցանկացած պահի դուրս գալ պարելու, ինչպես Խալե Մարիամը՝ անտեսելով իր պարտականությունները: Բայց նա չէր ուզում միայնակ թողնել ինձ: Փոխարենը, ստիպում էր ինձ խոստանալ, որ երբ մեծանամ, չեմ լքի իրեն, որ կնվիրվեմ ուսմանն ու բժիշկ կդառնամ, որ կամուսնանամ իրանցի լավ կնոջ հետ, որը կցանկանա՝ սկեսուրն իր հետ ապրի։ Երբ ասացի, որ նա ինքն է լքել իր մորը, բարկացավ․
– Քո պատճառով,- այնպես բղավեց, կարծես սպասում էր, որ հենց այդ բառերը կասեի։ – Որ պատերազմը քեզ էլ չտաներ, ինչպես՝ շատ տղաների։
Ես չէի հասկանում՝ ինչ տղաների նկատի ուներ, քանի որ, ինչպես գիտեի, պատերազմը տղամարդկանց էր վերաբերում։ Տատս նախքան մորս հեռանալը փորձել էր նրան համոզել չգնալ։ «Գիտես՝ դու աշխարհի վրայի միակ մա՞յրն ես։ Կան ուրիշ մայրեր, ուրիշ զավակներ, ու նրանք ապրում են էնտեղ, որտեղին պատկանում են»։ Բայց մայրս չէր լսել։
Սուրբ Ծննդին մայրս սկսեց մատուցողություն անել Ամու Էսիի ռեստորանում՝ հոգալու ընտանեկան բարեկեցության հարցերը։ Նա Վերմոնտից անմիջապես հետո այդ աշխատանքն առաջարկեց մորս, և վերջինս, որ դեռ խոսակցական անգլերենի ժապավեններ էր լսում, համաձայնեց։ Վիեննայում նա ինձ ասաց, որ ես չպետք է որևէ մեկին պատմեմ մեր անցյալի մասին, քանի որ հայրս աշխատել է իսլամական վարչակարգում, և արտասահմանցի վտարանդիներն այդ մասին իմանալու դեպքում կարող էին մեզ հետապնդել։ Որքան քիչ մարդ իմանար, այնքան ապահով կլինեինք։ Սակայն աշխատանքային երկար ու ձիգ օրերից հետո նրա բլուզը պատվում էր սննդային բծերով, մազերը գզգզվում էին, և ինձ հետ միասին շարունակ հիշում էր Իրանի մասին։ Թեհրանում հողը պատված էր նարնջի ու խնձորի ծառերով, ճեմուղիները՝ եզրագծված վարդերով։ Նախկինում մենք ունեինք դայակ, խոհարարներ, այգեպաններ և վարորդ: Օրեր շարունակ մայրս խոհանոց անգամ ոտք չէր դնում։ Այժմ նա գործնականորեն ապրում էր այնտեղ։ Ամենադժվարը, սակայն, մատուցելն էր այն ծանոթներին, որոնց նա հանդիպել էր Խալե Մարիամի ու Ամու Էսիի հետ ընկերանալով։ Մինչ Խալե Մարիամը կպնդեր, թե Ամերիկայում ոչ ոք ուշադրություն չի դարձնում նման բաների վրա, մայրս հակառակ մտքին էր։ Նա զգում էր մի տեսակ հայացք, ձայնի հնչերանգի փոփոխություն, ստիպված ժպիտներ, երբ այդ մարդիկ ռեստորանում տեսնում էին նրան։ Նրանց հայացքները մի պահ քարացան, երբ նա սրբեց նրանց սեղաններն ու հավաքեց կեղտոտ ափսեները։ Ինչպե՞ս կարող էր մեկ շաբաթ սպասարկել նրանց, իսկ հաջորդ օրը ճաշել նրանց տներում, կարծես ոչինչ էլ չէր պատահել: Շուտով նա սկսեց մերժել հրավերները: Չնայած Խալե Մարիամի փորձերին՝ նրան համոզելու ամեն ինչին թեթև նայել, մայրս տեղի չէր տալիս։ Նա ինձ հավաստիացրեց՝ եթե Խալե Մարիամը իրոք մտածում էր այն ամենը, ինչ ասում էր, ապա ինչու ինքը չէր աշխատում ռեստորանում, այլ ոչ թե բժշկի կլինիկայում։ Այն էլ, երբ ռեստորանն իր ամուսնունն էր։
Մայրս շարունակում էր մտերիմ մնալ Խալե Մարիամի հետ։ Հանգստյան օրերին Խալե Մարիամն ինձ ու մայրիկին մեքենայով տանում էր Նաթիք կամ Բրեյնթրի՝ գնումներ անելու մոլերից․ ուղություններ, ուր հասարակական տրանսպորտով գնալու դեպքում ամբողջ օրը կգնայինք։ Երբեմն Դարին էլ էր գալիս, բայց, ի տարբերություն ինձ, նա ինքն էր ընտրում, թե ինչպես անցկացնի իր ազզատ օրը։ Ես հետևում էի մեր մայրերին խանութ առ խանութ և դիտում, թե ինչպես են զննում դարակաշարերը՝ խնդրելով իմ օգնությունը վաճառքի իրեր փնտրելու համար: Խալե Մարիամը մորս ցույց տվեց ինչպես փոխել գնապիտակները՝ ավելի էժան գին դնելով թանկ հագուստի վրա։
– Բոլորն են էդպես անում,- ասաց նա, երբ մայրս մտահոգվեց, թե կբռնվեն։ – Համենայն դեպս, էս կառավարությունը շատ բան է գողացել մեր երկրից։ Հիմա մենք ենք պատասխան տալիս։ Դարիի ծնողները նույն տրամաբանությամբ համոզեցին մորս, որ մնա նպաստառու և սննդի կտրոններ ստանա՝ վկայակոչելով Ամերիկայի անվերջ խառնվելը Իրանի քաղաքական և տնտեսական գործերին: Նրա կասկածները հօդս ցնդեցին այն բանից հետո, երբ տեսավ, թե Խալե Մարիամն ինչպես է հաջողացնում փոխել գնապիտակները՝ գնելով մի քանի հաստ սվիտերներ ֆիքսված գնից մի քանի անգամ էժան։ Խալե Մարիամի տրամաբանության մեջ կար արդարության մի տարր, որ գրավում էր մայրիկիս: Նա ընդամենը վերադարձնում էր պատմության խլածը՝ վերակառուցելով մեր կյանքը իրերի վերադարձման ճանապարհով։
Երեկույթները, որին մենք մասնակցում էինք, բացառապես իրանական էին։ Չնայած մայրս այլևս չէր ուզում մասնակցել դրանց, նա չարգելեց ինձ գնալ և, փաստորեն, պնդեց, որ ուղեկցեմ Դարիին։ Միևնույն ժամանակ նա սկսեց ուրբաթ և շաբաթ օրերն աշխատել երեկոյան հերթափոխով՝ հաճախ տուն գալով քնելուցս րոպեներ առաջ։ Մեծահասակները հաճախ ինձ շփոթում էին Դարիի եղբոր հետ: Սկզբից ես ինձ մեղավոր էի զգում սխալից՝ իմանալով, որ մայրս աշխատանքի էր, իսկ մնացածի ծնողները՝ ոչ։ Բայց երեկոյի ընթացքում մոռանում էի մորս, որի մասին միտքը շեղվում էր խաղից։ Դարին՝ սովորաբար ամենամեծը, հաճախ կոմիքսներից կամ հեռուստատեսային շոուներից հարմարեցված խաղեր էր հորինում՝ մեզ իր ընտրած դերերը տալով։ Մենք խաղում էինք թոկից փախածների պես․ սենյակով մեկ բռնոցի էինք խաղում, քաշքշում էինք իրար օձիքներից, մեր քրտնածոր մազերը կպչում էին ճակատներիս։ Այդ երեկոներին Դարին ինձ ապշեցրեց իր՝ իրանցի լավ տղայի պես պահելու ընդունակությամբ։ Նա ոչ մի անգամ չէր բերում մերկ լուսանկարներով ամսագրեր կամ կեղտոտ կատակներ անում, ինչպես անում էր նախկինում։ Ես նրանից սովորեցի, որ կարող էի գաղտնիքներ պահել մորիցս և վերահսկել, թե նա ինչ կարող էր իմանալ իմ անձնական կյանքի մասին։ Չնայած այդ երեկույթների վերջում իմ ուժասպառ վիճակին՝ մայրս պնդում էր ամենայն մանրամասնությամբ պատմել ամեն ինչ՝ սկսած, թե ինչ մատուցվեց ճաշին, մինչև ովքեր էին ներկա։ Այդ ժամանակ ես ատում էի նրան և տալիս միայն ամենամակերեսային պատասխանները։
– Ինչո՞ւ ես քեզ էդպես պահում,- հարցրեց ինձ։
Ես բարկացած էի, որովհետև նա հրաժարվել էր ուրիշ ծնողների նման մասնակցել երեկույթներին՝ ինձ որբ թողնելով իր հպարտության պատճառով։ Ես դժգոհ էի, թե ինչպես է նա այդքան հեշտությամբ թողնում ինձ օտարների խնամքի տակ՝ առանց մտածելու անգամ, թե ինչ կարող է պատահել ինձ հետ: Սակայն ես այս ամենից և ոչ մեկը նրան չասացի։ Փոխարենը, խոստովանեցի, որ վերջին մի քանի ամիսների ընթացքում տեսել եմ դեղատուփում դրված գումարը, որ Խալե Մարիամն էր երբեմն թողնում մեզ համար։
– Նա քեզ հավելյալ փող է տալիս, որ գաս երեկույթներին,- բղավում էի ես,- որ դու լինես նորմալ մարդ, ինչպես ուրիշ մայրերը։ Բայց դու անգամ չես էլ մտածում իմ մասին։
Ես չէի հասկանում՝ ինչում էի նրան մեղադրում․ ընդամենը չարացած էի ու մեղադրում էի նրան։ Մի պահ մայրս քարացավ իմ պոռթկումից, նախքան ուժեղ կապտակեր ինձ։
Երբ գնացի չորրորդ դասարան, Դարին՝ իններորդ, այդ ժամանակ այլևս չէի վարանում անգլերենից և կորցրել էի ակցենտիս հետքերը։ Թեպետ դպրոցում որևէ մոտ ընկեր չէի գտել, բայց ընդմիջման ժամանակ այլևս մենակ չէի նստում կամ թափառում խաղադաշտում: Դասի ժամին քրտնաջան աշխատում էի տպավորություն թողնել ուսուցիչներիս վրա, լավ գնահատականներ ստանալ, քանի որ մայրս պահանջում էր այդ ամենն ինձնից։ Ըստ նրա՝ երեխայի արժեքը միայն նրա արած լավ բաներով է չափվում, իսկ լավ բաներն արտահայտվում են լավ գնահատականներով։ Այն երեխաները, որոնք արհամարհել են ուսումը, հայտնվել են դժբախտության մեջ և հասկացել իրենց ծնողների ասածը։ Նա այդպիսի որդի չէր դաստիարակի։
Ավագը դպրոց գնալուց ի վեր Դարին տեղափոխվել էր մեր մասնաշենքից մղոններ հեռու գտնվող մեկ ուրիշը և, ըստ ամենայնի, նրա բնավորությունը բավական բարդացել էր։ Նա սկսեց իր ծնողների հետ վիճել՝ ավելի շատ ազատություն պահանջելով, իր ազատ օրերն անցկացրեց ընկերների հետ, փոխանակ գար իրանական խնջույքներին։ Ամռան նախաշեմին Դարիի մարմինը սկսեց փոփոխության ենթարկվել, և հակառակ իր դասարանի մնացած տղաների՝ սկսեց բեղեր պահել՝ աճեցնելով հինգ դյույմի չափով։ Չնայած ես գիտեի նրա սեռական տենչանքների մասին, մեր ծնողները, կարծես, բանից անտեղյակ էին։ Դարին ավագ դպրոցում ընկերացել էր այլ տղաների հետ, նրանց բերել էր ծառատուն, ցույց տվել իր մերկ ամսագրերի հավաքածուն, ինչը բարձրացրել էր նրա հեղինակությունը։
Մարտի սկզբին ես ու Դարին հրավեր ստացանք՝ մասնակցելու մեր ընդհանուր ընկերներից մեկի ծննդյան երեկոյին, որին մեր ծնողների շաբաթօրյա խնջույքներից էինք ճանաչում։ Տոնակատարությունը տանն անցկացնելու փոխարեն, ինչպես կանեին մեր ծնողները, Ռեզայի ծնողները որոշել էին ամրագրել մի համար Բոստոնում գտնվող իտալական մի ռեստորանում։
– Հետո նրանք պարզապես մեզ կասեն՝ ուղարկեք նվերները փոստով և վերցրեք ուտելիքը դռան հետևից,- ասաց մայրս, երբ մենք T-աձև մայրուղով գնում էինք «Դաունթաուն Քրոսինգ»՝ Filene’s Basement-ից Ռեզային նվեր գնելու։
Թեև ես գիտեի, որ Ռեզան իր տարեդարձին «Նինթենդո» նոր խաղն էր ուզում, բայց որոշեցի այդ մասին չխոսել՝ իմանալով, որ այն մորս գրպանին հարմար չէր։ Խանութի ներսում ես հետևում էի նրան, մինչ նա փնտրում էր դարակաշարերը, ճզմելով այլ կանանց և ուշադիր հետևելով կողքի գնորդներին: Ինձ ասաց, որ փնտրեմ գարնանային բաճկոն՝ մի բան, որ թանկ տեսք կունենար և տպավորիչ կլիներ Ռեզայի ծնողների ու նրանց ընկերների համար։ Նա պարեկի պես շրջում էր զեղչված դարակաշարերի կողքով, կարծես թե ապրանքը կարող էր դուրս պրծնել կախիչներից ու փախչել։ Ես փնտրում էի նրա կողքին, մինչև բղավեց․
– Ի՞նչ ես կպել պոչիցս։ Էնտե՛ղ ․․․,- մատնացույց արեց մի քանի միջանցք այն կողմ, որտեղ երևում էր «60% զեղչ» ցուցանակը։ – Գնա էնտե՛ղ։
Դարակաշարքի վերջում տեսա կապույտ-կարմիր «Nautica» մի բաճկոն՝ ցանցաձև թևքերով, և բերեցի մորս: Նա վերցրեց այն և պահեց վրաս՝ տեսնելու, թե ինչպես կնայվի Ռեզայի վրա։ Բայց երբ բարձրացրեց աջ թևը և նկատեց գնապիտակը, ոգևորությունը հօդս ցնդեց դեմքից:
– Հարյուր քսան դոլար,- ասաց՝ այնպես նայելով ինձ, կարծես ինքս էի այդ գինը դրել։ Ես ուսերս թոթվեցի՝ վերցնելով բաճկոնը տեղը դնելու համար: Նա ինձ կանգնեցրեց: – Բռնի՛ր,- ասաց ՝ բաճկոնը խցկելով այլ հագուստների միջև: Ձեռքի եղունգով սկսեց մաքրել կպչուն պիտակը:
– Ի՞նչ ես անում,- հարցրի հանկարծակիի եկած։
– Սո՛ւս,- ասաց՝ առանց ինձ նայելու,- ուղղակի մոտ կանգնիր։
Ես նայում էի, թե ինչպես է մայրս փոխում գնապիտակները՝ բաճկոնի վրա փակցնելով մի պիտակ, որի վրա գրված էր քառասունհինգ դոլար: Դրամարկղում վճարեց կանխիկ:
Մինչ դուրս կգայինք խանութից, մի կին ու երկու տղամարդ մոտեցան մեզ և խնդրեցին նայել պայուսակի ներսը։ Սկզբից ինձ թվաց՝ նրանք ծանոթներ են, երևի հաճախորդներ, որոնց մայրս սպասարկում էր ռեստորանում, նրանց ձայնը մեղմ էր, անգամ մտերմիկ: Բայց հետո կինը ցույց տվեց իր կրծքանշանը, և թեև մայրս նախկինում երբեք չէր տեսել այն, նա պայուսակը փոխանցեց կնոջը, որը նայեց ներսն ու հանեց գնապիտակը։ Նա մեզ հրահանգեց հետևել իրեն։ Անցանք դրամարկղի, զեղչերի դարակաշարերի, հանդերձարանների կողքով և աննկատ մի դռան միջով, որը տարավ դեպի հետևի սենյակ՝ ուղղանկյուն սեղանով և նարնջագույն մի քանի պլաստիկ աթոռներով:
Երբ նստեցինք, կինը բացատրեց, որ տեսել է, թե մայրս ինչպես է փոխում գնապիտակները:
– Դուք արե՞լ եք նման բան,- հարցրեց նա։ Սակայն մայրս լուռ մնաց։ Կին ոստիկանը կրկնեց հարցը, և այն երկրորդ անգամ ավելի կոշտ հնչեց։- Դուք հասկանո՞ւմ եք։ Անգլերեն խոսո՞ւմ եք։
-Թյուրիմացություն է,- վերջապես պատասխանեց մայրս։ Նրա ձայնն ինձ նյարդայնացրեց, քանի որ մեղավոր էր հնչում՝ արձագանք տալով մի հնչյունի, որը նախկինում չէի լսել։ Նա երբեք որևէ առնչություն չի ունեցել ամերիկյան պաշտոնյաների հետ, և համոզված եմ, որ մտածում էր, թե ինչ կարող են անել իր հետ: Գուցե մտածում էր Իրանի մասին․ թե ինչպես էին մարդիկ, որոնց կանգնեցնում և հարցաքննում էին, երբեմն անհետանում էին։
– Դուք ուզում եք ասել, որ գնապիտակները չե՞ք փոխել։ – Կինը նման չէր ոստիկանի նրա կարմիր մազերը կարճ կտրված էին մինչև ուսերը, և հետևից պոչ էր կապել։ Հագել էր կանաչ շապիկ և խակի տաբատ, ուներ կաշվե շագանակագույն պայուսակ, որը դրել էր սեղանին։ Նա ինձ հիշեցնում էր իմ դասընկերների մայրերին, որ դասի ավարտն ազդարարող զանգից հետո սպասում էին ֆուրգոններում, նրանց, որ միջնաճաշի կապոցներում գրություն էին թողնում և ուղեկցում էքսկուրսիաներին։- Դա՞ է ձեր ասելիքը,- նրա ձայնը, թեպետ ոչ բարձր, սակայն կտրուկ էր, կարծես կարդում էր իր վերադասի աչքերի գրվածքը։ Մայրս նայեց ինձ․ նրա դեմքի արտահայտությունը շփոթված էր, ասես կորցրել էր իր բանալիները և մտովի վերանայում էր իր քայլերը։ Այն ամիսներին, երբ մեզ անհրաժեշտ էր կտրել-անցնել երեք մայրցամաք, սպասասրահներ՝ սրտներումս վախ, որ հավերժ հետ կդառնայինք Իրան, մորս երբեք չէի տեսել այդքան պապանձված, որքան` Filene’s Basement-ի հետին սենյակում։
– Ես գիտեմ՝ դա զեղչ է,- ասաց նա կցկտուր անգլերենով, որ մտածել էր սթրեսից ճզմվելով։
– Մի՛ ստեք,- ասաց կինը, և նրա նուրբ շուրթերը խոժոռվեցին։- Խանութում տեսախցիկներ ունենք։ Ես, որ ընդամենը րոպեներ առաջ լուռ էի, սկսեցի լաց լինել, նախ՝ մեղմ, որ ոչ ոք չնկատի, մինչև շնչահեղձ եղա, հիշեցնելով ողբի, ինչը ոստիկանին ստիպեց նստել իր աթոռին։ Նա այնպես նայեց իր գործընկերներին, կարծես նրանք ինչ-որ կերպ դրդել էին, որ պոռթկայի։ Ոչինչ չէր հանգստացնում ինձ։ Վախս իրական էր, անհատնում։ Ավելի ուշ մայրս ինձ կասեր, որ իմ լացի ձայնը ինչ-որ բան արեց իր հետ, դիպավ իր մայրական բնազդներին՝ արձակելով նրա սառած լեզուն։ Նա ինձ քաշեց իր մոտ և իր գիրկն առավ։ Երեսս հպեցի նրա կրծքին։ Ամբողջ մարմինս պրկվեց, և այնքան ուժգին ցնցվեցի, որ նա ինքն էլ ցնցվեց։
– Գերյե նա՛քոն, Օմի՛դ ջան[2],- կրկնեց ականջիս։
Թեպետև ուզում էի լսել նրան, չէի կարողանում լացս կտրել։ Մենք սահմաններ էինք անցել բեռնատարներով, նստել ներգաղթյալների հարցերով զբաղվող պաշտոնյաների առաջ, մեր ճակատագրերը կախված էին նրանց գրիչների շարժումներից։ Մոլորվել էինք զանազան քաղաքներում՝ չունենալով մեկին, որ կզանգի և կգտնի մեզ։ Բայց, ամեն դեպքում, ես երբեք թույլ չեմ տվել նրան իմանալ, թե որքան սարսափած եմ եղել։ Անցյալի, իմ վախերի մասին բառ իսկ չասելը եղել է լավ որդի լինելու միակ գրավականը։ Բայց այդ սենյակում գտնվող ամերիկացի սպաներն իրենց կրծքանշաններով, ատրճանակներով ու խոժոռ արտահայտություններով ավելին էին, քան ես կարող էի տանել։ Կին ոստիկանը ոտքի կանգնեց՝ տղամարդկանցից մեկին ասելով, որ ջուր բերի։
– Ահա՛,- ասաց նա՝ մոտեցնելով բաժակը,- կո՛ւմ արա։ – Երկու ձեռքով բաժակը բռնած՝ չէի կարողանում դադարել ցնցվել, միչև նա չօգնեց այն մոտեցնել շուրթերիս։- Լա՞վ ես,- հարցրեց՝ ձայնի մեջ մի նոր քնքշություն, և աչքերս նորեն պայծառացան։ Գլխով արեցի՝ նայելով բաժակի մեջ, որտեղ արտացոլվել էր սենյակի լյումինեսցենտային լույսը։ – Կարո՞ղ եք կանչել ինչ-որ մեկին,- հարցրեց նա, երբ շունչս տեղն եկավ,- որ թարգմանի։
Սկզբում մայրս մտածում էր կանչել Խալե Մարիամին, սակայն ճշմարտացիորեն կասկածեց, որ նման ճնշման տակ նրա անգլերենն էլ տեղի կտա։ Փոխարենը, զանգահարեց ռեստորան, որտեղ այդ օրը կեսօրին Ամու Էսին փաստաթղթեր էր լրացնում։ Նա, գլուխը գետնին, իրավիճակը բացատրեց պարսկերենով։ Երբ նա խոսում էր, կին ոստիկանը վերցրեց բաժակս՝ տղամարդկանցից մեկին նշան անելով, որ լցնի։
Ես չգիտեմ, թե Ամու Էսին ինչ ասաց ոստիկաններին, բայց նրանք մոտ մեկ ժամ զրուցեցին, որի ընթացքում մայրս ու նա ստորագրեցին մի քանի փաստաթղթեր։ Ի վերջո, մորս ազատ թողեցին՝ նախազգուշացմամբ և հինգ տարի ժամկետով արգելելով գնումներ կատարել Filene’s Basement-ի որևէ խանութից։ Ամու Էսին մեզ ասաց՝ սպասենք դրսում, և տասը րոպե անց դուրս եկավ բաճկոնով՝ այն հանձնելով ինձ, չնայած ես այլևս չէի ուզում որևէ աղերս ունենալ դրա հետ: – Չեթո՞րի, Օմի՛դ ջան[3], – հարցրեց այնպես, կարծես լրիվ ուրիշ մի օր էր։ Ասացի, որ լավ եմ, քանի որ միտքս այլ բառ չէր գալիս։ Երբ մոտեցանք Ամու Էսիի մեքենային, նա ինձ ասաց՝ նստեմ և դուռը փակեմ, իսկ ինքն ու մայրս սկսեցին խոսել։ Չէի կարողանում տեսնել մորս դեմքը՝ ինձ մեջքով կանգնած, բայց երբ նստեցին մեքենան, որևէ մեկը բառ չասաց մինչև Ուաթերթաուն։
Չնայած չէի ուզում գնալ, մայրս պնդեց, որ ես ներկա գտնվեմ Ռեզայի ծննդյան երեկույթին։- Մարդու չասե՛ս, թե ինչ է եղել էսօր, անգամ՝ Դարիին։- Համաձայնեցի, իսկ երբ մեկ ժամ անց նստած սպասում էի, որ Ամու Էսին գա հետևիցս, դեմքս դեռ տաք էր արցունքներից, հագիս՝ օձիքավոր վերնաշապիկ, փաթեթավորված բաճկոնը՝ գրկիս։ Մայրս եկավ հյուրասենյակ՝ ինձ տեսնելու։ – Շա՞տ վախեցար, Օմի՛դ ջան։ – Գլխով արեցի։- Գիտե՞ս՝ արցունքներդ փրկեցին ինձ։ Ես աղոթում էի Աստծուն, որ մի բան պատահի՝ հետներս լավ վերաբերվեն։ Հակառակ դեպքում, նրանք կարող էին ինձ բանտ նստեցնել։
Խնջույքին մեծահասակներն առանձին էին նստել, իսկ երեխաները խմբվել Ռեզայի շուրջը, որը առանձնակի հպարտ էր, որ իր երեկույթը ռեստորանում էր անցնում։ Նա հրավիրել էր իր ամերիկացի մի քանի ընկերներին․ առաջին անգամն էր, որ նրանց տեսնում էի իրանական որևէ հավաքույթում։ Ռեզան մրցույթ հնարեց՝ տեսնելու, թե ով կարող է ուտել պիցցայի ամենաշատ կտորները, բայց ես ախորժակ չունեի և հենց այնպես էի խաղում՝ մեկ-երկու կտոր կծմծելով, մինչև ինձ վատ զգացի։ Ամու Էսին, որը մտադիր էր մնալ երեկույթին, մեզ իջեցնելուց հետո փոխեց իր միտքը և ասաց, որ ավելի ուշ կգա մեր հետևից:
– Տարօրինակ երեկույթ է,- շշնջաց Դարին։- Նա աչքը գցեց ելքին, հետո՝ իրենց սեղանի շուրջը բարձր-բարձր զրուցող մեծահասակներին՝ կարծես հասկանալու, թե արդյոք կարող է աննկատ փախչել։- Բացեց գրպանի ծխախոտատուփը։- Հորս արև, սրանք գիտեն՝ մենք հլը հինգ տարեկան ենք։
Ես լռում էի․ սովորաբար կհաստատեի Դարիի ասածները։ Բայց այդ ժամանակ չէի կարողանում խոսել՝ վախենալով բացահայտել, թե ինչ է եղել Filene’s Basement-ում։ Ինչպես եմ լացել երեխայի պես, մինչև Դարիի հայրը եկել է մեզ փրկության։
– Ի՞նչ ա եղել քեզ,- հարցրեց Դարին։
Մինչ կպատասխանեի, կարմիր գոգնոցներով երեք մատուցողներ ներս բերեցին Ռեզայի տորթը, և բոլորը սկսեցին երգել՝ աչքները առկայծող մոմերին և Ռեզայի վարդ այտերին։
Երբ ափսեները հավաքեցին, Ռեզան սկսեց հնձել իր նվերների տուփերը՝ ոտքի վրա պատառ-պատառ անելով փաթեթավորման թղթերը։ Դարին Ռեզայի համար նրա ուզած «Նինթենդո» խաղն էր գնել, լրացուցիչ խաղավահանակ և մի քանի կոմիքս գրքեր։ Բոլորը մոտեցան Ռեզային՝ ավելի լավ տեսնելու, բայց Դարին հենվեց իր աթոռին՝ ցուցամատով բռնած սառույցի գնդիկը լիզելով։ Ռեզան սենյակով մեկ շնորհակալություն էր բղավում՝ օդում պահելով նվերները, որ ամենքին տեսանելի լինի։ Երբ բաց արեց իմ նվերը, նայեց բաճկոնին և առանց փորձելու հանձնեց մորը։ Մայրը ստուգեց բաճկոնը։ – «Նաուտիկա՛»,- հայտարարեց սեղանի մյուս մեծահասակներին, որոնք գլխի շարժումով հաստատեցին, հետո վերցրեց բաճկոնը՝ Ռեզայի մյուս նվերների հետ գցելով պոլիէթիլենային տոպրակի մեջ։
Ավելի ուշ Ռեզան գրկեց ինձ՝ ձեռքերս կողերին դնելով և ասաց,- շնորհակալ եմ նվերի համար։ Իրոք ընտիր էր։
Բայց ես գիտեի, որ իրականում ոչ ոք այդպես չէր մտածում։ Դարիի նվերը առնվազն երկու անգամ թանկ էր։ Ռեզան չէր փնտրել երեխաներից ինչ-որ մեկին՝ շնորհակալություն հայտնելու նրանց։ Ես պատկերացրի՝ ինչպես է նրա մայրը մի կողմ քաշում որդուն՝ ասելու, որ մայրս աղքատ է․ իրենք չեն կարող իրենց թույլ տալ ընդունել այդ բաճկոնը, այնպես որ նա պետք է ցույց տա իր երախտագիտությունը: Այդժամ հասկանալի դարձավ, թե ինչու էր մայրս խուսափում հանգստյան օրերին կազմակերպված երեկույթներից, ինչու էր այդքան զայրանում, երբ գտնում էր՝ Խալե Մարիամը գումար է թողել մեր դեղատուփում։
– Խնդրեմ,- ասացի ես։
Դարին մոտեցավ ինձ, երբ Ռեզան հեռացավ։ – Սիրուն բաճկոն է,- ասաց։ – Հետաքրքիր է՝ ինչ էր լսել։ Արդյոք հայրը պատմել էր Filene’s Basement-ում կատարվածի մասին։ Միթե նայեց ինձ ու տեսավ այն ամենը, ինչ՝ մյուսները․ կարիքավոր մոր հետ մնացած միայնակ երեխա։ Ես չէի կարողանում ստիպել ինձ հարցնել․ ո՛չ այդ երեկո, ո՛չ էլ երբևիցե։ – Գիտե՞ս՝ աչքիս ելքը գտել եմ։ – Նա ցույց տվեց դեպի ծառուղի տանող կողային դուռը: Ափիս մեջ դրեց մի բան, որ, ինչպես հետագայում կիմանայի, մարիխուանա էր,- դու պիտի պահես ինձ։
1987-ի աշնանը մայրս աշխատանք գտավ Նյու Թաունում բնակվող մի հարուստ ընտանիքի երեխաների խնամքի համար և դուրս եկավ ռեստորանից: Նա գնեց չորսդռնանի կարմիր «Հունդաի», այնպես որ մենք այլևս կախված չէինք լինի Դարիենց մեքենայից։ Չնայած նա այլևս երբեք չհիշատակեց Filene’s Basement-ում կատարվածը, ես նրա վարքագծում փոփոխություն նկատեցի։ Հանգստյան օրերին նա այլևս գնումների չգնաց Խալե Մարիամի հետ, ինձ էլ թույլ չտվեց միայնակ խաղալ Դարիենց տանը։ Երբ մտերիմները զանգում էին՝ մեզ հրավիրելու խնջույքների, մայրս, ի զարմանս ինձ, սկսեց ընդունել դրանք։ Այդ ժամանակ մենք Առլինգթոն սթրիթի Ունիտար եկեղեցուն պատկանող բնակարանից տեղափոխվել էինք Ուոթերթաունի մյուս կողմում գտնվող տուն, որը սահմանակից էր Ուոլթհեմին․ չափազանց մեծ հեռավորություն, որպեսզի հեծանվով անցնեի Դարիենց տան մոտով: Մինչ հանգստյան օրերի խնջույքներին ժամանակ առ ժամանակ տեսնում էինք Դարիին ու իր ծնողներին, մեր խոհանոցում այլևս չէի գտնում Խալե Մարիամին՝ մորս հետ։ – Ամերիկայում բոլորը զբաղված են,- ասաց մայրս, երբ հարցրի այդ մասին։ – Անցյալի համար քիչ ժամանակ կա։ Ի վերջո, այն բոլոր իրերը, որ Խալե Մարիամն էր տվել մեզ բակի տոնավաճառից, երբ առաջին անգամ հանդիպեցինք իրար, փոխարինվեցին «Jordan Marsh»-ից ու «T.J. Maxx»-ից գնված իրերով, այնպես որ շուտով Դարիենց ընտանիքի բոլոր հետքերը հօդս ցնդեցին մեր կյանքից։ Այդ ժամանակ մայրս ձեռք էր բերել այլ ընկերներ, որոնք կապ չունեին Դարիենց հետ: Մենք սկսեցինք մասնակցել խնջույքների, որտեղ ներկա չէին Դարին ու իր ծնողները, նրանք էլ, անկասկած, այնպիսի տեղերում էին, ուր մենք հրավիրված չէինք։ Մեր ընտանիքների միջև աճում էր մի տարածությունը, որը թվում էր անխուսափելի և մեր ուժերից վեր։
Հետո՝ 1988-ի ամռանը, Խալե Մարիամը զանգահարեց մորս՝ տեղեկացնելու, որ ինքն ու Դարին հեռանալու են Մասաչուսեթսից։ Մայրս ապշած էր այդ լուրից։ Ի տարբերություն մնացած իրանցիների, որոնք Բոստոնից մեկնում էին Կալիֆորնիայի կամ Վիրջինիայի քաղաքներ, Դարին ու մայրը հետ էին վերադառնում Իրան։ Ամու Էսին, ամեն դեպքում, մնալու էր Ուոթերթաունում՝ իրենց ֆինանսական գործերը հսկելու։- Երևի բաժանվում են,- ինձ ասաց մայրս՝ չհամոզվելով Խալե Մարիամի բացատրություններով։ – Չէի էլ զարմանա։ Էն ամենը, ինչ տղամարդիկ կարող են անել։ Սակայն Դարիի մասին էին շշուկներ պտտվում։ Որ նա խնդիրների մեջ է՝ կապված ալկոհոլի, թմրանյութերի ու աղջիկների հետ։ Այդ ժամանակ ես ու նա գործնականում դադարել էինք շփվել։- Դա ճի՞շտ է,- ուզում էր իմանալ մայրս Դարիի մասին։
Բայց ես պահեցի խոստումս՝ նրան տված տարիներ առաջ խանութի մոտ, գուցե պարտքի զգացումից կամ այն գիտակցումից, որ երբեմն խոսելով չես կարող ոչինչ շահել։ Ես մորս երբեք չասացի ծխախոտերի, խմիչքների, ամսագրերի կամ այն օրվա մասին, երբ, չլսելով Դարիին, լուռումունջ բարձրացա ծառը և նայեցի ծառատունը՝ գտնելով նրան ու իր ընկերներին՝ դեմ դիմաց կանգնած, վարտիքները մինչև կոճերը իջեցված, ինքնաբավարարվելով։ Ես չգիտեմ, արդյոք Դարին երբևէ կասկածել է, որ ես գիտեի՝ ինչ է նա անում այնտեղ իր ընկերների հետ, բայց երբեք ինձ չի հարցրել այդ մասին, երբեք չի փորձել ներքաշել իր գաղտնի կյանքի մեջ: Ես ընդամենը վկա էի։
Նրանց հեռանալու պատվին մեր ընդհանուր ծանոթների կողմից կազմակերպված հրաժեշտի ընթրիքին Խալե Մարիամը մորս հարցրեց՝ կա այնպիսի մի բան, որ կուզի հետն ուղարկել Իրան նամակ, հագուստ կամ Միացյալ Նահանգներում մեր կյանքը պատկերող լուսանկար։ Բայց մայրս ասաց, որ չկա այնպիսի մի բան, որ կցանկանա ուղարկել՝ պատրաստվելով այն անխուսափելի օրվան, երբ մենք կվերադառնայինք որպես Ամերիկայի քաղաքացիներ՝ մեր իսկ ձեռքերով տանելով այդ կոչման բարգավաճումը։ Ի՞նչ է եղել մեզ որ,- հարցրեց Խալե Մարիամը,- մենք շատ լավ ընկերներ էինք։ Մայրս այդ ժամանակ չասաց ճշմարտությունը։ Փոխարենը, մեղքը գցեց Ամերիկայում կյանքի դժվարությունների վրա։ Նա չհիշատակեց այն օրը, երբ ոստիկանությունը բռնեց մեզ և հարցաքննեց հանրախանութի հետնամասում։ Նա չպատմեց Խալե Մարիամին, թե, բռնած իմ ցնցվող մարմինը, ինչպես էր անիծում այն օրը, որ հանդիպել էին։ Այդ ժամանակ մայրս դեռ հավատում էր, որ իրանցիները լավն են, որ նրանց միակ նպատակը մեկը մյուսին օգնելն է: Տարիներ պահանջվեցին, որպեսզի նա հասկանար, որ, հաշվի առնելով Դարիի ծնողների խորհուրդը և մնալով սոցիալական ապահովության հույսին, նա հետաձգել էր վարկ վերցնելու ցանկացած հնարավորություն, և այդ ժամանակ սեփական տուն գնելու միտքը պարզապես հեռավոր երազանք էր։ Նա Խալե Մարիամին չպատմեց, թե ինչպես այն օրը, երբ կանչեց Ամու Էսիին, վերջինս եկավ և ոստիկանության առաջ նվաստացրեց նրան, հետը վարվեց այնպես, կարծես կապը կտրած մի երեխա լիներ։ Թե ինչպես հետո, երբ մենք դուրս եկանք խանութից և մոտեցանք Ամու Էսիի մեքենային, նա առաջարկություն արեց մորս, մինչ ես, ներսում քիթս քաշելով, սպասում էի, որ տուն գնայինք։ Նա հոգ կտաներ մորս մասին, եթե մայրս հետը սիրավեպ սկսեր։ Հետո, երբ ինձ ու Դարիին տարավ Ռեզայի խնջույքին, վերադարձավ մեր տուն։ Նա փորձեց համբուրել մորս։ Իսկ նա թույլ տվեց։ Մեկ անգամ։ Հետո նա խնդրեց, որ հեռանա, և մի քանի շաբաթից դուրս եկավ նրա ռեստորանից։ Այս ամենից որևէ մեկը մայրս չպատմեց Խալե Մարիամին և միայն տարիներ հետո խոստովանեց ինձ։
Այնուամենայնիվ, ինձ միշտ մի հարց էր տանջում, թե մայրս ինչու երբեք Խալե Մարիամին չասաց ճշմարտությունը, և ինչ կասեր Խալե Մարիամը մորս, երբ իրենց ընկերությունը սկսեր քայքայվել։ Թերևս կեսօր կլիներ, և ես դպրոցում կլինեի, երբ Խալե Մարիամը հայտնվեր մեր շեմին՝ ձեռքին տորթ։ Նա ներս կանցներ, մայրս բավականաչափ քաղաքակիրթ կլիներ՝ նրան թեյ լցնելու և իրենց երկուսի համար մի-մի կտոր տորթ կտրելու համար։ Նրանք կբամբասեին իրենց ճանաչած իրանցիներից, կպատմեին վերջին նորությունները Իրանում իրենց բարեկամներից։ Նա հայացք կգցեր բնակարանով մեկ՝ մեր տառապանքի նշանները գտնելու։ Նա չէր համոզվի մորս՝ ռեստորանից դուրս գալու պատճառաբանություններում։ Նա չէր հավատա, որ մայրս շատ զբաղված է՝ իրեն ժամանակ հատկացնելու համար: Երկրորդ բաժակ թեյից հետո Խալե Մարիամը ներողություն խնդրեր և կգնար զուգարան։ Ներսում նա կբացեր դեղատուփը և թղթադրամներ կխցկեր Տիլենոլի ու հազի օշարակի արանքը։ Փակելով դեղատուփը՝ նա կտեսներ իր իսկ արտացոլքը և կժպտար իր արածի վրա, այն ամենի, որ շարունակում էր անել մորս ու ինձ համար, չնայած մորս՝ ռեստորանից դուրս գալուն։ Հյուրասենյակում մայրս իր խոհեմությամբ կթարմացներ իրենց բաժակները։ Նա սպասելին կլիներ Խալե Մարիամի գալուն և նրան կասեր, որ նստի։ Հետո նա ուղիղ կգնար զուգարան և կվերցներ թղթադրամները։ Նա փողը կդներ հյուրասենյակի սեղանին՝ թեյի բաժակների և տորթի փշրանքներով լցված փոքրիկ ափսեների արանքում։ Այդ ժամանակ կխոսեր հստակ։ «Մենք լավ վիճակում ենք, շնորհակալություն»։ Խալե Մարիամը կփորձեր ընդդիմանալ։ «Բան չկա, ես ինձ լավ եմ զգում, որ օգնում եմ, դու միայնակ մայր ես, մտածիր Օմիդի մասին»։ Մայրս տեղի չէր տա։ Իրեն նայող մի ամբողջ սենյակ մարդիկ չէին փոխի նրան կամ չէին ստիպի ասել այն, ինչ իրենք էին ուզում լսել։ Նա կասեր․ «Սա հենց այն է, ում մասին մտածում եմ»։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
[1] Հեղինակը, ամենայն հավանականությամբ, շփոթել է Ռամադան և Մոհարամ ամիսները, որոնք երկուսն էլ մուսուլմանների համար սուրբ են։ Սակայն Ռամադանը գարնանն է, իսկ աշնանը Մոհարամն է։
[2] Լաց մի՛ լինի, Օմի՛դ ջան (պրսկ․)։
[3] Ո՞նց ես, Օմի՛դ ջան (պրսկ․)։
