Միլան Կունդերա կամ ապրելու հսկա տենչը բեռ արած
Ծնվել է 1929 թ, Բրյունում, Չեխոսլովակիա: Գրական աշխարհին հայտնի է դարձել «Ծիծաղելի սիրո գիրքը» (1969) պատմվածքների ժողովածուով: Նրա ամենահայտնի երկը «Կեցության անտանելի թեթևությունը» (1984) վեպն է: 16 տարեկան էր, երբ ավարտվեց 2-րդ աշխարհամարտը: 1948-ին ավարտելով գիմնազիան ընդունվում է կոմունիստական կուսակցության շարքերը և սկսում է երաժշտություն ու գրականություն ուսանել Պրահայի Կարլի համալսարանում, 1949-ից ռեժիսուրա և սցենարիստի մասնագիտություններ է սովորում Կինոակադեմիայում: 1950-ին հեռացվում է կուսակցությունից և հարկադրված է լինում երկու տարով ընդհատելու ուսումնառությունը: 1967-ին վերականգնվում է կուսակցության շարքերում, իսկ 1970-ին նորից և արդեն վերջնականապես հեռացվում: Ուսումն ավարտելուց հետո համաշխարհային գրականություն է դասավանդել Պրահայի երաժշտարվեստի համալսարանում: 1953-ին լույս է ընծայել իր առաջին բանաստեղծական ժողովածուն՝ «Մարդը՝ ընդարձակ պարտեզ» խորագրով, ուր քննադատություն է բանեցրել նաև Չեխոսլովակիայում հռչակված սոցիալիստական ռեալիզմի պաշտոնական գծի հանդեպ, սակայն կոմունիստական համոզմունքից ելնելով, նաև բանաստեղծություն է գրել չեխ հակաֆաշիստ և ազատամարտիկ Յուլիուս Ֆուչիկի մասին:
Հասարակական-քաղաքական դաշտում առաջին խզումը տեղի ունեցավ 1967-ի տարեվերջին՝ չեխ գրողների 4-րդ կոնգրեսի ընթացքում Կունդերայի և իր մյուս գրչակից ընկերների հայտնի ընդվզման ակտով, որն էլ հերթական խթանն հանդիսացավ Չեխոսլովակիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար Ալեքսանդր Դուբչեկի կողմից 1968-ի գարնանը ազատականացման և ժողովրդավարացման ծրագրի և «Սոցիալիզմ մարդկային դեմքով» կարգախոսի հռչակման: Օգոստոսի 21-ին, սակայն, Վարշավյան համաձայնագրի զորքերը ներխուժեցին Պրահա և արյան մեջ խեղդեցին և՛ բարեշրջումների ծրագիրը, և՛ մարդկային դեմքի պատրանքը:
«Ծիծաղելի սիրո գիրքը» (1969) պատմվածքների ժողովածուում Կունդերան առաջին անգամ անդրադարձավ անհատի (նրա մասնավոր ցանկությունների ու հույսերի) և ամբողջատիրական վարչակազմի միջև գոյավորված բախմանը, մերկացնելով ճշմարտության և ստի, հավատարժանության և հուսախաբության հասկացությունները: 1969-70 թթ. գրած վեպերում («Կյանքն՝ այլուրեք», «Հրաժեշտի վալս») Կունդերան վերջնականորեն խաչ է քաշում իր կոմունիստական անցյալի վրա և 5 տարի շարունակ, իբրև մերժված արվեստագետ ապրում է իր երկրում: 1975-ին ստանում է Ֆրանսիայի Ռեննի համալսարանում դասավանդելու հրավերը, տեղափոխվում է Ֆրանսիա և 1978-ից մշտական բնակություն հաստատում Փարիզում, 1981-ին ստանում է ֆրանսիական քաղաքացիություն:
1984-ին Ֆրանսիայում լույս է ընծայվում նրա «Կեցության անտանելի թեթևությունը» վեպը, որի մեջ տեսանելի է Նիցշեի հավերժական վերադարձի և Մուզիլի մարդու կերպարանազրկության տեսությունների ազդեցությունը: Ապա 1990 թ. սկսած հրապարակ են ելնում արդեն ֆրանսագիր Կունդերայի առավելապես սիրային թեմաներ արծարծող նոր վեպերը. «Անմահություն», «Հապաղում», «Վավերականություն», «Անգիտություն», «Աննշանության տոնախմբություն», որոնցում նա առավելապես քննում է միջանձնային հարաբերությունները և դրա միջոցով խոսքի կաթվածահար երևույթը, անգամ նրա խափանարար գործառույթը, խնդիր, որ հայտնվում է Կունդերայի կարելի է ասել բոլոր գործերում: Նա վերլուծում է ինքնության, վավերական գոյության և պատրանքի երևույթները և թե ինչպես են իրողություններն ու փաստերն անհասկանալի եղանակով փոխակերպվում իրենց իսկ հակադրությանը:
«Կեցության անտանելի թեթևությունը» (1984) – վեպի վերնագիրն իսկ ակնարկում է կյանքի երբեմն անտանելի թեթևությունը, երբ այն հակադրության մեջ ես դիտում ճակատագրի ծանրության հետ: Վեպում Կունդերան կենտրոնանում է թեթևության և ծանրության միջև առկա դիխոտոմիային՝ Պարմենիդեսի ոգով հեգած: Ըստ Կունդերայի՝ Արևմուտքում մարդիկ ապրում են անհոգ թեթևության աշխարհում, ինչն առավել անտանելի է դարձնում անազատության մեջ ապրող հասարակությունների ու անհատների կյանքը: Դրա հակադրությունն է Խորհրդային Միությունը՝ իր ողջ զսպողական, կանխարգելիչ համակազմով, որն այն աստիճան գերագույն հետևողականությամբ էր պրկել մարդուն, իր ձգողականության դաշտում սանձելով ու ճզմելով նրան, որ դրսի աշխարհի այդ թվացյալ անհոգության թեթևասահ առաձգականությունը բանտվածներին մի բան էլ զավեշտալի էր թվում:
«Անմահություն» (1990) – Անմահություն տենչացող անհատը ինքզինքը բացառապես նվիրում է տեսիլապատկերին և ոչ թե առարկային, քանզի պատկերն ինքնին դարձել է ավելի իրական, քան առարկան ինքը: Այդ պատճառով է, որ մենք հետամտում ենք կաղապարներին, անհատականություններին, որ հասել են անմահության (ինչպես Գյոթեն), և հետևաբար ատելով ատում ենք մեր անցողիկ անհատականությունը:
«Հապաղում» (1995) – վեպում Կունդերան զարկ է տալիս պատմությունն ու էսսեն միախառնելու իր սովորությանը: Այստեղ զարգացվում է այն դրույթը, որ ժամանակակից մարդը, արագության հանդեպ ապշահար սքանչացումից դրդված, մոռանում է հապաղկոտ դանդաղության, առաքինությունները: Հապաղումը Կունդերայի համար հիշողությունը պահպահելու միջոց է, ուստի մարդը մոռանում է: Եվ հետևաբար «արագության աստիճանը ուղիղ համամասնական է մոռացության ուժին»:
«Վավերականություն» (1998) – Սա Կունդերայի ամենատարօրինակ պատմություններից մեկն է: Պատմությունը սկիզբ է առնում իրական աշխարհում՝ երկու սիրող կերպարներից մեկնելով, և աստիճանաբար սահում է երևակայական մի աշխարհի մեջ՝ զույգի զգացմունքների ու ճամփորդական ձեռնարկումների միջով: Անցումն այնքան նուրբ է ու հոսանուտ, որ այլեւս կարելի չէ տարբերակել ճշգրիտ պահը, երբ տեղի է ունենում անցումը երազանքի և իրականության միջև:
«Անգիտություն» (2000) – Կունդերան անդրադառնում է կարոտախտի չլուծված, չարչրկված թեմային, աքսորի, ցօրս ընթացող արտագաղթի խնդիրներին: Անգիտության գործոնն ամենուր ներկա է, ամենագո. անգիտությունը` երկրի, անգիտությունը զարգացումների ու փոփոխությունների, ինչպես նաև անհատների անգիտությունն իրենց նմանների հանդեպ՝ հիշողության կեղծարար խաղի կամ փոխհարաբերությունների փխրունության պատճառով: Կունդերան ցույց է տալիս այն անբացատրելի առեղծվածները, ամեն մի հակասական աննկատելի նրբությունները, որ բնակվում են ծննդավայրի հանդեպ գաղթականի հույզերում: Նա անդրադառնում է մարդկայնության, մարդուն մարդ պահող ամենանուրբ լարերին:
«Աննշանության տոնախմբություն» (2014) վեպում Կունդերան անդրադառնում է մարդկային գոյության և արարքների աննշանության խնդրին, իր կերպարներից մեկի շուրթերով հնչեցնելով. Աննշանությունը, բարեկամս, գոյության էությունն է: Այն մեզ հետ է ամենուր և առընդմիշտ… Սակայն խոսքը միայն չի վերաբերում այն ճանաչելուն, հարկավոր է սիրել նրան, աննշանությունը, հարկավոր է սովորել սիրել նրան: Վեպում, լուսաբանելով կյանքի լրջագույն խնդիրները, Կունդերան միաժամանակ գիտակցաբար խուսափում է որևէ, գոնե մի եզակի լուրջ միտք արտաբերել, սքանչանալով ժամանակակից աշխարհի իրականությամբ և միաժամանակ խուսանավել որևէ իրականություն ցույց տալուց, սա՛ է «Աննշանության տոնախմբությունը»:
Եթե գծապատկերելու լինենք Կունդերայի հուզաշխարհի մանրակերտը, ապա այն լավագույնս կարող ենք խմբավորել իր իսկ ձևակերպած ու թևավոր դարձած հոգեզգացական մտապատկերների հետևյալ հնգյակում.
Չկա ավելի մեծ պատիժ, ավելի սարսափելի բան, քան պահի վերածելը հավերժության, պոկել մարդուն ժամանակից և նրա անընդհատական ընթացքից:
Ապրելու մեջ չկա երջանկություն: Ապրել, ասել է, թե՝ կրել աշխարհով մեկ քո ցավալի ինքնությունը: Բայց գոյելը երջանկություն է: Գոյել, ասել է, թե՝ վերածվել աղբյուրի, քարե ավազանի, որի մեջ տիեզերքն է իջնում գոլ անձրևի նման:
Սարսափելի է, բայց իրողություն. մենք սովորեցինք մեր սեփական կյանքին նայել վարչական կամ ոստիկանական հարցաթերթիկների աչքերով:
Հումորը կարող է գոյություն ունենալ միայն այնտեղ, որտեղ մարդիկ դեռևս տարբերակում են սահմանը կարևորի և գոյություն չունեցողի միջև: Այսօր սահմանն այդ անզանազանելի է:
Բայց նա, ով խելագար չէ, նրա համար չկա ավելի գեղեցիկ բան, քան իրեն առաջնորդել տալ դեպի անհայտը՝ խելացնոր մի ձայնի կողմից:
Որպես մշակութաբան և իր արվեստի նվիրյալ՝ Կունդերան հաճախակի է հանդես գալիս մասնավորապես վիպարվեստի մասին տեսական-փիլիսոփայական խորհրդածություններով: Սույն ոողովածուում ներառված «Վեպի արվեստը» մշակութաբանական էսսեում Կունդերան խորհրդածում է վիպասանության իբրև աշխարհաճանաչողական գիտելիքի մասին ընդհանրապես, և նրա առանձին գագաթների (Սերվանտես, Ռաբլե, Կաֆկա, Հաշեկ, Տոլստոյ, Մուզիլ, Բրոխ) բերած ավանդի վերաբերյալ մասնավորապես: Վիպասանության հիմնախնդրին, արվեստի պատմության ավելի լայն համաբնարում, Կունդերան անդրադառնում է նաև «Խախտված կտակներ» (1993) իր տեսական-գեղագիտական ծրագրային ձեռնարկում:
ՎԵՊԻ ԱՐՎԵՍՏԸ
1986
(Հատված)
Սերվանտեսի աչքաթող արված ժառանգությունը
1
1935-ին, իր մահվանից երեք տարի առաջ, Էդմունդ Հուսեռլը Վիեննայում և Պրահայում հանդես եկավ եվրոպական հումանիզմի ճգնաժամի մասին իր հռչակավոր ատենախոսություններով: «Եվրոպական» ածականը նրա համար նշանակում էր հոգևոր ինքնություն, որը տարածվում էր աշխարհագրական Եվրոպայից անդին (օրինակ՝ դեպի Ամերիկա) և ծնունդ էր առել հին հունական փիլիսոփայության հետ: Վերջինս, ըստ նրա, Պատմության մեջ առաջին անգամը լինելով, ընկալեց աշխարհը (աշխարհն իր ամբողջության մեջ) որպես լուծում պահանջող մի խնդիր: Նա այդ հարցադրումներն անում էր ոչ թե այս կամ այն գործնական կարիքը բավարարելու համար, այլ քանի որ «մարդուն համակել էր ճանաչողության կիրքը»:
Ճգնաժամը, որի մասին Հուսեռլը խոսում էր, նրան այնքան խորն էր պատկերանում, որ ինքն իրեն հարց էր տալիս, թե արդյոք Եվրոպան ի զորու էր դեռևս վերապրել այն: Ճգնաժամի արմատներն ըստ նրա ընկած էին Արդի ժամանակների սկզբում, Գալիլեյի ու Դեկարտի հայացքներում, եվրոպական գիտությունների միակողմանի, սահմանափակ բնույթում, գիտություն, որ սղել էր աշխարհը ճարտարագիտական ու մաթեմատիկական հետազոտման մի պարզունակ առարկայի և իր մտահորիզոնից դուրս էր թողել կյանքի կոնկրետ աշխարհը, die Lebenswelt-ը, կենսաշխարհը, ինչպես ինքն էր այն կոչում:
Գիտությունների վերընթաց աճը ներքաշեց մարդուն նեղ մասնագիտացված գիտանքների գետնուղիների մեջ: Որքան նա ավելի էր առաջադիմում իր իմացության մեջ, այնքան ավելի էր տեսադաշտից կորցնում և՛ աշխարհի միասնականությունը, և՛ ինքն իրեն, ընկղմվելով այսպիսով նրա մեջ, ինչը Հուսեռլի աշակերտ Հայդեգգերը, մի գեղեցիկ և գրեթե մոգական ձևակերպմամբ, անվանում էր «կեցության մոռացություն»:
Դեկարտի կողմից երբեմնի ժամանակներում բարձրացված լինելով «բնության տիրոջ և տիրապետողի» աստիճանին՝ մարդն այժմ դարձել է մի պարզագույն, սովորական իր որոշ ուժերի համար (այն է՝ տեխնոլոգիա, քաղաքականություն, պատմություն), որոնք շրջանցում, գերազանցում են նրան, իրեն իսկ տիրապետելով: Այդ ուժերի համար մարդու կոնկրետ գոյությունը, նրա «կենսաշխարհը» (die Lebenswelt) այլևս որևէ արժեք չունի և ոչ իսկ հետաքրքրություն. այն ի սկզբանե մթագնած է, մոռացված:
2
Այդուհանդերձ ես կարծում եմ, որ միամտություն կլիներ Արդի ժամանակների առնչությամբ այս խստագույն հայացքը որպես սոսկական դատապարտվածություն դիտարկել: Ես ավելի շուտ կասեի, որ երկու մեծազոր իմաստասերները դիմակազերծել, մերկացրել են այս դարաշրջանի երկակիությունը, որը և՛ այլասերում է, և՛ առաջընթաց միաժամանակ, և՛, ինչպես մարդկային ամեն ինչ, իր վախճանի սերմն իր ծնունդի մեջ է կրում: Այս երկակիությունը բնավ չի թուլացնում իմ աչքին եվրոպական մտքի այս վերջին չորս դարերի նշանակությունը, որոնց հետ ես ինձ շատ ավելի կապված եմ զգում, քանի որ ես փիլիսոփա չեմ, այլ վիպասան: Իսկապես, ինձ համար Արդի ժամանակների հիմնադիրը ո՛չ միայն Դեկարտն է, բայց նաև Սերվանտեսը:
Թերևս հենց նրա՛ն են աչքաթող արել երկու ֆենոմենոլոգ փիլիսոփաները Արդի ժամանակների վերաբերյալ իրենց դատավճիռը կայացնելիս: Սրանով ես հետևյալն եմ ուզում ասել. եթե ճիշտ է, որ փիլիսոփայությունը և գիտությունները մոռացել են մարդու գոյության մասին, ապա շատ ավելի ակնհայտ պիտի թվար, որ հենց Սերվանտեսով է կազմավորվում եվրոպական այն մեծ արվեստը, որն այլ բան չէ, քան այդ մոռացված կեցության հետազոտումը:
Իսկապես, բոլոր այն մեծագույն էկզիստենցիալ թեմաները, որ Հայդեգգերը վերլուծում է «Կեցություն և Ժամանակ»-ում, համարելով, որ այդ հասկացությունները մոռացության են մատնվել նախորդ շրջանի եվրոպական ողջ փիլիսոփայության կողմից, դրանք բացահայտվել, ցուցադրվել, լուսաբանվել են վեպի չորս դարերի կողմից (վեպի եվրոպական վերամարմնավորման չորս դարերը): Մեկ առ մեկ վեպն հայտնագործել է, իրեն հատուկ եղանակով, իրեն հատուկ տրամաբանությամբ, կեցության ամենատարբեր ասպեկտները. Սերվանտեսի և նրա ժամանակակիցների հետ այն քննում է արկածախնդրություն երևույթի ինչ լինելը, Սեմյուել Ռիչարդսոնով այն սկսում է հետազոտել այն, թե «ինչ է տեղի ունենում ներսում»՝ գաղտնազերծելով զգացմունքների ծածուկ կյանքը: Բալզակով այն հայտնաբերում է մարդու արմատացածությունը Պատմության մեջ: Ֆլոբերով այն հետազոտում է առօրեականի մինչ այդ անճանաչ երկիրը՝ terra incognita-ն: Տոլստոյով այն սևեռվում է մարդկային որոշումների և պահվածքի վրա իռացիոնալի ներխուժման խնդրին: Այն հետախուզում է ժամանակը. անցյալի անորսալի պահը Մարսել Պրուստով, ներկայի անորսալի պահը Ջեյմս Ջոյսով: Թոմաս Մաննով այն հետազոտում է առասպելների դերը, որոնք ժամանակների խորքից հայտնվելով, հեռակառավարում են մեր արարքները: Եվ այլն, և այլն:
Վեպը մշտնջենապես և հավատարմորեն ուղեկցել է մարդուն Արդի ժամանակների սկզբնավորումից ի վեր: «Ճանաչողական կիրքը» (ինչը Հուսեռլն համարում է եվրոպական ոգեղինության էությունը) այնժամ համակել էր նրան, որպեսզի այն հետամուտ լինի կոնկրետ մարդու կյանքին և պաշտպանի նրան «կեցության մոռացությունից»՝ «կենսաշխարհը» մշտատև լուսափայլության կիզակետում պահելուն ի խնդիր: Ես հենց այս իմաստով եմ հասկանում և կիսում այն համառամիտ համակվածությունը, որով Հերման Բրոխը կրկնում էր. hայտնաբերել այն, ինչը միայն վեպը կարող է հայտնաբերել, սա՛ է վեպի միակ գոյության իմաստը: Վեպը, որը չի հայտնաբերում գոյության մինչ այդ անհայտ, անճանաչ տարրը, անբարոյական է: Ճանաչողությունն է վեպի միակ բարոյականությունը:
Ես այստեղ հետևյալն էլ կհավելեի. վեպը Եվրոպայի արարչագործությունն է: Նրա հայտնագործությունները, թեև տարբեր լեզուներով իրագործված, պատկանում են ամբողջական Եվրոպային: Հայտնագործությունների ժառանգորդությունը (և ոչ թե նախկինում գրվածների հանրագումարը) կազմում է եվրոպական վեպի պատմությունը: Եվ միայն այս վերազգային համաբնարում է, որ որևէ ստեղծագործության արժեքը (ասել է, թե նրա հայտնագործության նշանակալիությունը) կարող է լիովին նկատվել ու հասկացվել:
3
Երբ Աստված դանդաղորեն լքում էր այն տեղանքը, որտեղից նա նախկինում ուղղորդում էր տիեզերքը և նրա արժեքների համակարգը, տարանջատելով բարին չարից և իմաստ հաղորդելով ամեն ինչին, Դոն Կիխոտը դուրս եկավ իր տնից և այլևս ի զորու չէր ճանաչելու աշխարհը: Աշխարհն այդ, Գերագույն Դատավորի բացակայությամբ, հանկարծակի պատկերացավ իր սահմռկեցուցիչ երկակիության մեջ. Միակ Աստվածային Ճշմարտությունը տարրալուծվեց հարյուրավոր հարաբերական ճշմարտությունների մեջ՝ մարդկանց կողմից մեջ-մեջ արված: Այսպես ծնվեց Արդի դարաշրջանի աշխարհը և նրա հետ էլ վեպը՝ ըստ իր պատկերի ու նմանության:
Դեկարտի հետ միասին գիտակցել ego pensant-ը՝ մտածող եսը որպես ամեն ինչի հիմք, և այդպիսով մեն-մենակ մնալ տիեզերքի դեմ-դիմաց, դա այն կեցվածքն է, որ Հեգելն, իրավացիորեն, համարում էր հերոսական:
Սերվանտեսի հետ գիտակցել աշխարհը որպես երկակիություն, մի եզակի բացարձակ ճշմարտության փոխարեն առճակատվել հարաբերական ճշմարտությունների մի ամբողջ բազմության հետ, որոնք հակասում են իրար (ճշմարտություններ՝ զետեղված կերպարներ կոչված երևակայական ԵՍ-երի մեջ), և այդպիսով որպես միակ որոշակիություն տիրապետել անորոշության իմաստնությանը, պակաս մեծ ներուժ չի պահանջում:
Ի՞նչ է ուզում ասել Սերվանտեսի մեծազոր վեպը: Այս թեմայով առկա է հարուստ գրականություն: Կան, որ այդ վեպում նախընտրում են տեսնել դոն Կիխոտի վայրիվերո իդեալիզմի բանախոհական՝ ռացիոնալիստական քննադատությունը: Կան և ուրիշները, որ նրանում տեսնում են պանծալի վեհացումը նույն այդ իդեալիզմի: Այս երկու մեկնաբանություններն էլ սխալական են, քանի որ նրանք ցանկանում են գտնել վեպի հիմքում ոչ թե հարցադրում, այլ բարոյական դիրքորոշում:
Մարդս տենչում է մի աշխարհ, ուր բարին ու չարը հստակորեն տարբերակված են, քանի որ նրա մեջ բնածին և անսանձելի ձգտում է ներդրված դատելու՝ նախքան հասկանալը: Այս ձգտման վրա են խարսխված կրոններն ու գաղափարախոսությունները: Նրանք կարող են ներդաշնակել վեպի հետ միայն այն դեպքում, երբ վեպի հարաբերական ու երկիմաստ լեզուն ի զորու լինի արտահայտելու իրենց սեփական անհերքելի ու դոգմատիկ քարոզչաճառերը: Նրանք պահանջ են դնում, որպեսզի որևէ մեկը լինի իրավացի. կամ Աննա Կարենինան զոհ է մի նեղմիտ բռնակալի, կամ Կարենինն է զոհ մի անբարո կնոջ: Կամ Կաֆկայի Կ-ն, լինելով անմեղ, բռնաճնշված է անարդար դատարանի կողմից, կամ էլ դատարանը մարմնավորում է աստվածային արդարադատությունը, որի առաջ Կ-ն մեղավոր է:
Այս «կամ-կամ»-ի մեջ ամփոփված է հանուր մարդկայինին ներհատուկ հիմնարար հարաբերականությունը հանդուրժելու անընդունակությունը, այլև անկարողությունը համակերպվելու Գերագույն Դատավորի բացակայության հետ: Այս անկարողության պատճառով վեպի իմաստնությունը (տարակուսանքի իմաստնությունը) դժվար է ընդունել և գիտակցել:
4
Դոն Կիխոտը ոտք է դնում մի աշխարհ, որ լայնորեն բաց է արված իր առաջ: Նա կարող էր ազատորեն այնտեղ մուտք գործել և տուն վերադառնալ երբ էլ ցանկանար: Եվրոպական առաջին վեպերը ուղեգնացություններ են աշխարհով մեկ ծավալվող, մի աշխարհ, որն անսահման էր թվում: «Ժաք ճակատագրապաշտի» հենց սկզբում երկու հերոսներին տեսնում ենք ճանապարհի կեսին. հայտնի չէ որտեղից են նրանք գալիս կամ ուր են ուղևորվում: Նրանք գտնվում են մի ժամանակի մեջ, որը չունի ոչ սկիզբ, ոչ վախճան, մի տարածության մեջ, որը չունի սահմաններ, Եվրոպայի կենտրոնում, որի համար ժամանակը երբեք չի կարող ավարտվել:
Դիդրոյից կես դար անց, Բալզակի մոտ, հեռավոր հորիզոնն անհետանում է, ինչպես բնապատկերը ժամանակակից շինությունների հետևում, որոնք սոցիալական հաստատություններն են ներկայացնում. ոստիկանություն, արդարադատություն, ֆինանսների և ոճրագործության աշխարհը, բանակ, պետություն: Բալզակի ժամանակն այլևս չի ճանաչում Սերվանտեսի ու Դիդրոյի երանավետ տոնական պարապությունը: Այն ոտք է դրել մի գնացքի մեջ, որին կոչում են Պատմություն: Հեշտ է բարձրանալ այնտեղ, դժվարն այնտեղից իջնելն է: Այդուհանդերձ գնացքն այս դեռևս վտանգ չի պարունակում իր մեջ, մի բան էլ չափազանց գրավիչ է, բոլոր ուղևորներին նա խոստանում է արկածներ, և դրանց հետ միասին՝ հռչակի ու հարստության իշխանական մական:
Քիչ ավելի ուշ, Էմմա Բովարիի համար հորիզոնը սեղմվում է այն աստիճան, որ ցանկապատի փակվածքի մեջ ասես հայտնվի: Արկածները մնում են մյուս կողմում և կարոտախտն անտանելի է դառնում: Առօրեականության ձանձրույթի մեջ երազներն ու անուրջները հատուկ կարևորություն են ձեռք բերում: Արտաքին աշխարհի կորուսյալ անսահմանությունը փոխարինված է հոգու անսահմանությամբ: Անհատի անփոխարինելիության ու անտրոհելի միասնականության մեծագույն պատրանքը, եվրոպական ամենագեղեցիկ պատրանքներից մեկը, ծաղկում է ապրում:
Սակայն հոգու անսահմանության երազանքը կորցնում է իր դյութանքն այն պահին, երբ Պատմությունը կամ այն, ինչ նրանից մնացել է, ամենակարող հասարակության գերմարդկային ուժը, տիրապետություն է հաստատում մարդու վրա: Այն նրան այլևս չի խոստանում իշխանական մական, ընդամենը խոստանում է հողաչափի պաշտոն: Կ-ն դատարանի առաջ, Կ-ն դղյակի առաջ, ի՞նչ կարող է նա անել: Ոչ մի էական բան: Կարո՞ղ է նա գոնե երազել, ինչպես երբեմնի ժամանակներում Էմմա Բովարին: Ո՛չ, ծուղակը, որի մեջ նա ընկել է հանգամանքների բերումով, չափազանց սարսափելի է և, ինչպես փոշեծծիչը, ներծծում է նրա բոլոր մտքերն ու բոլոր զգացմունքները. նա կարող է մտածել միմիայն իր դատավարության մասին, իր հողաչափի պաշտոնի մասին: Հոգու անսահմանությունը, եթե այդպիսին գոյություն ունի, դարձել է մարդուն գրեթե անպետք մի կույրաղիք:
5
Վեպի ճանապարհը հառաջանում է որպես Արդի դարաշրջանին զուգամիտվող պատմություն: Երբ ես հետադարձ հայացք եմ նետում դրան, ուղին այդ թվում է զարմանալիորեն կարճ և արդեն իսկ ավարտված: Չէ՞ որ դոն Կիխոտն ինքն էլ, երեք հարյուրամյա ուղևորությունից հետո վերադառնում է գյուղ՝ հողաչափի հագուկապով: Մի ժամանակ նա ճանապարհ ընկավ՝ ձեռնամուխ լինելով սեփական ընտրությամբ արկածների փնտրտուքին, բայց այժմ, ամրոցի ստորոտին գտնվող գյուղում, նա չունի ընտրություն, արկածը պարտադրված է նրան. մի դժպատեհ թյուրիմացություն դղյակի գրասենյակի հետ՝ իրեն վերագրվող ստահոդ վրիպումի պատճառով: Ուրեմն երեք հարյուրամյակ անց ի՞նչ էր պատահել արկածախնդրության հետ, արդյո՞ք այն գլուխ եկավ, վեպի այդ առաջին մեծ թեմա՞ն: Արդյոք այն չվերածվե՞ց իր իսկ ծաղրուծանակին: Ի՞նչ է դա նշանակում: Որ վեպի ճանապարհն ավարտվում է առեղծվածո՞վ:
Այո, թերևս այդպես է թվում: Եվ դա բնավ միակ առեղծվածը չէ: «Քաջարի զինվոր Շվեյկի արկածները» թերևս վերջին հանրահռչակ վեպն է: Մի՞թե զարմանալի չէ, որ այս զավեշտական վեպը նաև պատերազմական վեպ է, որի գործողությունները ծավալվում են բանակի թիկունքում և ռազմաճակատում: Ի՞նչ է պատահել պատերազմին և նրա սարսափներին, եթե դրանք ծիծաղի նյութ են դարձել:
Հոմերոսի և Տոլստոյի պարագայում պատերազմը կատարյալ հասկանալի իմաստ ուներ. մարդիկ պայքարում էին Հեղինեի կամ Ռուսաստանի համար: Շվեյկը և նրա ուղեկիցները ուղևորվում են ճակատ` չիմանալով թե ինչու, և որ ամենացնցողն է, անգամ առանձնապես չուզելով իմանալ:
Ուրեմն ի՞նչն է պատերազմի շարժիչը, եթե ոչ Հեղինեն կամ հայրենի երկիրը: Շատ սովորական, կոպիտ մի ուժ, որ ցանկանում է ինքզինքը իբրև ու՞ժ ամրագրել: «Կամք առ կա՞մքը», ինչի մասին հետագայում Հայդեգգերը կգրեր: Այնուամենայնիվ, մի՞թե հենց դա չի եղել բոլոր պատերազմների հետևում ժամանակների սկզբից ի վեր: Այո՛, իհարկե: Բայց այս անգամ, Հաշեկի պարագայում, այն նույնիսկ չի էլ ծպտվում դույզն-ինչ բանախոհ փաստարկների թիկունքում: Ոչ ոք չի հավատում քարոզչության դատարկախոսությանը, ոչ իսկ դրա հորինողները: Ուժն այստեղ մերկացված է, այն նույնքան մերկ է, ինչպես Կաֆկայի վեպերում: Իրոք, Դատարանը ոչ մի շահ չունի Կ.-ին մահվան դատապարտելուց, և ոչ էլ դղյակը՝ երկրաչափին կտտանքների ենթարկելուց: Ինչու՞ էր ուրեմն երեկ Գերմանիան, ինչու՞ է այսօր Ռուսաստանը ցանկանում տիրապետություն հաստատել աշխարհում: Ավելի շատ հարստանալու՞ համար: Ավելի երջանի՞կ դառնալու: Բնավ ոչ: Ուժի ագրեսիվությունը միանգամայն անշահախնդիր է և զուրկ է որևէ դրդապատճառից: Այն կամենում է լոկ իր սեփական կամքն ունենալ: Դա զտագույնս հակաբանախոհական է՝ իռացիոնալ:
Կաֆկան և Հաշեկն այսպիսով մեզ առերեսում են այս հսկայամեծ առեղծվածին. Արդի դարաշրջան կոչվածում Կարտեզիուսի բանախոհությունը մեկը մյուսի հետևից հետևողականորեն խարխլում է միջին դարերից ժառանգված բոլոր արժեքները: Սակայն այնժամ, երբ բանականությունը կատարյալ հաղթանակ է տոնում, զտագույն ապաբանականը՝ իռացիոնալը (միայն սեփական կամքին ձգտող ուժը) զավթում է համաշխարհային բեմահարթակը, քանի որ այլևս չկա իր հաղթարշավն արգելափակող որևէ համընդհանուր ճանաչված արժեքային համակարգ:
Այս առեղծվածը, որն ամենայն վարպետությամբ լուսաբանված է Հերման Բրոխի Լուսնոտներում, մեկն է նրանցից, ինչը ես նախընտրում եմ կոչել վերջնահանգրվանային: Կան ուրիշները ևս: Օրինակ. Արդի դարաշրջանը կերտել ու փայփայել է մի երազ, որի մեջ մարդկությունը՝ բազմաթիվ քաղաքակրթությունների բաժանված, օրերից մի օր պետք է միավորվի՝ միաբանվի հավիտենական խաղաղության մեջ: Այսօր մոլորակի պատմությունը վերջապես կազմում է մի անբաժանելի ամբողջություն, սակայն պատերա՛զմն է, թափառաշրջիկ և հավիտենական պատերազմը, որ մարմնավորում և երաշխավորում է միաբանվելու մարդկության այս երկարամյա ձգտումը: Մարդկության միասնությունը հետևյալն է նշանակում` ո՛չ ոք փախչելու որևէ տեղ չունի:
6
Հուսեռլի ատենախոսությունները Եվրոպական ճգնաժամի մասին և եվրոպական ժողովրդի հնարավոր անհետացման մասին նրա փիլիսոփայական կտակարանն էին: Նա այդ ատենախոսություններով հանդես եկավ Կենտրոնական Եվրոպայի երկու մայրաքաղաքներում: Այս համընկնումը խորը իմաստ ունի. քանի որ նույն ինքը այդ Կենտրոնական Եվրոպայում էր, որ Արդի պատմության ընթացքում առաջին անգամ Արևմուտքը կարողացավ տեսնել Արևմուտքի մահը, կամ, ավելի ճշգրտորեն, իր մի հատվածի անդամահատումը, երբ Վարշավան, Բուդապեշտն ու Պրահան կուլ գնացին Ռուսական կայսրությանը: Այդ աղետը ծնունդ առավ Առաջին աշխարհամարտից, որը, սանձազերծված լինելով Հաբսբուրգյան կայսրության կողմից, հանգեցրեց այդ նույն կայսրության վախճանին և վերջնականապես հավասարակշռությունից հանեց տկարացած Եվրոպան:
Անցավ այն ժամանակը, երբ մարդը միայն իր հոգու հրեշի հետ էր կռիվ տալիս, Ջոյսի ու Պրուստի խաղաղ ժամանակը: Կաֆկայի, Հաշեկի, Մուզիլի, Բրոխի վեպերում հրեշն հայտնվում է դրսից և կոչվում է Պատմություն: Այն այլևս որևէ նմանություն չունի գնացքի հետ, որ արկածասերներն էին վարում: Այն անանձնական է, անվերահսկելի, անհաշվարկելի, անհասկանալի է ու անխուսանավելի: Դա այն պահն էր (Առաջին աշխարհամարտից անմիջապես հետո), երբ Կենտրոնական Եվրոպայի մեծ վիպասանների փաղանգը նկատեց, զգաց, գիտակցեց Արդի դարաշրջանի վերջնահանգրվանային առեղծվածները: Սակայն սխալ կլիներ նրանց վեպերն ընկալել որպես սոցիալական և քաղաքական մարգարեություններ, որ դա կարծես մի ինչ-որ իր ժամանակից առաջ ընկած Օրուել լիներ… Այն, ինչ Օրուելն է մեզ ասել, կարող էր նույն հաջողությամբ ասվեր (անգամ շատ ավելի լավ) մի էսսեում կամ պարսավագրում: Փոխարենը այս վիպասանները հայտնաբերում են այն, «ինչը միայն վեպն է ի զորու հայտնաբերել». նրանք ցույց են տալիս, թե ինչպես են, «վերջնահանգրվանային առեղծվածների» պայմաններում, բոլոր գոյաբանական կատեգորիաները հանկարծ փոխում իրենց իմաստը. «Ի՞նչ է արկածը, եթե ոմն Կ.-ի գործելու ազատությունը ամբողջովին պատրանքային է: Ի՞նչ ասել է ապագա, եթե «Մարդն առանց հատկությունների»-ի ինտելեկտուալներ հերոսները պատերազմի բռնկվելու չնչին իսկ նախազգացումը չունեն, որն արդեն հաջորդ իսկ օրը կսրբի-կտանի իրենց կյանքերը: Ի՞նչ է հանցագործությունը, եթե Բրոխի Հուգենաուն ոչ միայն չի զղջում իր կատարած սպանության համար, այլև մի բան էլ մոռանում է այն: Եվ եթե այդ ժամանակաշրջանի միակ մեծ երգիծավեպը՝ Հաշեկի Շվեյկը, պատերազմն է ընտրում իբրև գործողությունների խաղադաշտ, ուրեմն ի՞նչ է պատահել երգիծանքին: Որտե՞ղ է տարբերությունը հասարակականի և մասնավորի միջև, եթե Կ.-ի անկողնում անգամ, մի կնոջ հետ սիրաբանելիս, դղյակի երկու լրտեսներ են գտնվում: Եվ, այդ դեպքում, ի՞նչ ասել է միայնություն: Բե՞ռ, թշվառությու՞ն, անէ՞ծք, ինչպես ոմանք մեզ ուզում էին հավատացնել, կամ ընդհակառակը, մեծազոր գերթանկ արժե՞ք, որին հալածում է ամենագո հավաքականության ոգին:
Վեպի պատմության պարբերաշրջանները չափազանց տևական են (նրանք ոչ մի կապ չունեն նորաձևության տենդագին ու անդադրում տեղաշարժերի հետ) և բնութագրվում են իրենց գոյակերպի այս կամ այն առանձնահատկությամբ, որի վրա վեպն է գլխավորապես կենտրոնանում: Այսպիսով, Ֆլոբերի կողմից առօրեականի հայտնագործումը լիակատար զարգացում կստանա միայն յոթանասուն տարի անց՝ Ջեյմս Ջոյսի հսկայամեծ երկասիրությունում: Կենտրոնական Եվրոպայի վիպասանների յոթանասուն տարի առաջ սկզբնավորած շրջանը (վերջնահանգրվանային առեղծվածների պարբերաշրջանը) իմ պատկերացմամբ դեռևս հեռու է ավարտված լինելուց::
7
Վեպի մահը շատ է քննարկվել և արդեն տևական ժամանակ. հատկապես ֆուտուրիստների, սյուրռեալիստների կողմից, գրեթե բոլոր ավանգարդիստների կողմից: Նրանք նկատում էին, թե ինչպես է վեպը վերանում առաջընթացի ճանապարհին, չկարողանալով դիմակայել արմատապես նոր ապագային և արվեստին, որոնք որևէ նմանություն չունեին նախկինում գոյություն ունեցածի հետ: Վեպը պետք է թաղվեր հանուն պատմական արդարության, ինչպես աղքատությունը, իշխող դասերը, հնացած ավտոմեքենաները կամ ցիլինդր կոչվող բարձադիր գլխարկները:
Բայց եթե Սերվանտեսն Արդի դարաշրջանի հիմնադիրն է, ապա նրա ժառանգության վերջը պետք է շատ ավելին նշանավորեր, քան գրական ձևերի պատմության ժամանակավոր մի փուլը, այն տարփողեր պիտի Արդի դարաշրջանի բուն իսկ ավարտը: Ահա թե ինչու այն անվրդով, երանելի ժպիտը, որով մահախոսական են կարդում վեպին, ինձ շատ էլ լուրջ չի պատկերանում և չի անհանգստացնում: Չի անհանգստացնում, քանի որ ես արդեն իսկ տեսել եմ վեպի մահն ու վերապրել եմ այն, խստադաժան մի մահ (արգելքների, գրաքննության և գաղափարական ճնշումների տեսքով պատճառված), մի աշխարհում, որտեղ ես անցկացրել եմ իմ կյանքի մեծագույն մասը և որը սովորաբար անվանում են ամբողջատիրություն: Այն ժամանակ պարզից էլ պարզ դարձավ, որ վեպը դատապարտված էր մահվան. ճիշտ այնպես, ինչպես և Արդի դարաշրջանի Արևմուտքը: Որպես այս Արևմտյան աշխարհի մոդել, հիմնված մարդկային գոյության հետ կապված երևույթների հարաբերականության և երկիմաստության վրա, վեպն անհամատեղելի է ամբողջատիրական տիեզերակարգի հետ: Այս անհամատեղելիությունը շատ ավելի խորն է, քան այն, որը տարանջատում է այլախոհին ապարատչիկից, կամ մարդու իրավունքների պաշտպանին տանջարարից, քանի որ այն ոչ միայն քաղաքական է կամ բարոյական, այլև գոյաբանական է: Դրանով ես հետևյալը նկատի ունեմ. միակ ճշմարտության վրա հիմնված աշխարհը և վեպի հարաբերական, երկակի երկիմաստության աշխարհը ամբողջովին տարբեր են և կազմված են տարազան նյութերից: Ամբողջատիրական ճշմարտությունը բացառում է հարաբերականությունը, կասկածը, հարցադրումը, հետևաբար այն երբեք չի կարող միավորվել մի բանի հետ, ինչը ես կոչում եմ վեպի ոգի:
Բայց չէ՞ որ այնտեղ ևս հարյուրավոր ու հազարավոր վեպեր են լույս ընծայվել հսկայամեծ տպաքանակներով և լայնորեն ընթերցվում են կոմունիստական Ռուսաստանում: Անշու՛շտ, բայց այդ վեպերն այլևս որևէ առնչություն չունեն կեցության հասկացման հետ: Նրանք չեն հայտնաբերում գոյության որևէ նոր մասնիկ. նրանք ընդամենը հաստատում են այն, ինչն արդեն ասվել է. ավելին՝ հաստատելով այն, ինչն արդեն բոլորի կողմից ասվել է (ինչը հարկավոր է ասվի), հենց դա էլ հանդիսանում է նրանց գոյության իմաստը, նրանց վաստակը, նրանց փառքը, նրանց հասարակական օգտակարությունը: Չբացահայտելով ոչինչ, նրանք այլևս չեն մասնակցում հայտնագործությունների ժառանգորդությանը, որն ինձ համար կազմավորում է վեպի պատմությունը: Նրանք իրենց դուրս են դնում այդ պատմությունից կամ, եթե կուզեք. դրանք վեպեր են, որ լույս աշխարհ են եկել վեպի պատմությունից հետո:
Մոտ կես դար առաջ վեպի պատմությունը դադարեցվեց ռուսական կոմունիստական կայսրությունում: Դա մեծագույն նշանակություն ունեցող իրադարձություն է, հաշվի առնելով Գոգոլից մինչև Բելի ռուսական վեպի մեծազորությունը: Այսպիսով, վեպի մահը պարզապես հրաշագործ գաղափար չէ: Դա արդեն տեղի է ունեցել: Եվ հիմա մենք գիտենք, թե ինչպես է վեպը մահանում, այնպես չէ, որ այն անհետանում է. այն սայթաքում է իր պատմության ուղեծրից. նրանից հետո մնում է միայն կրկնությունների պարբերաշրջանը, երբ վեպը վերարտադրում է իր ձևը՝ ոգուց զրկված: Նրա մահը տեղի է ունենում թաքուն, հանգիստ, աննկատ, և ոչ ոք չի վնասվում:
8
Բայց արդյո՞ք վեպը չի եկել-հասել իր ճանապարհի վերջին իր իսկ սեփական ներքին տրամաբանությամբ: Արդյոք այն չի՞ սպառել իր բոլոր հնարավորությունները, իր բոլոր ճանաչողական գիտելիքները և բոլոր իր ձևերը: Ես լսել եմ, որ վեպի պատմությունը համեմատում են վաղուց մոխրացած ածխահորերի հետ: Սակայն հնարավոր է, որ այն ավելի շատ նման է բաց թողնված հնարավորությունների գերեզմանոցին, չլսված կոչերին: Կան չորս կոչեր, որոնց հանդեպ ես առանձնահատուկ զգայուն եմ:
Խաղակոչը. Լորենս Սթերնի «Տրիստամ Շենդին» և Դենի Դիդրոյի «Ժաք ճակատագրապաշտն» ինձ համար տասնութերորդ դարի երկու մեծագույն վիպասանական ստեղծագործություններն են, երկու վեպեր` հղացված որպես մեծազոր խաղ: Դրանք կայտառամտության, թեթևության երկու անգերազանցելի բարձրակետերն են, որպիսիք երբրէ և ցօրս չեն եղել: Այնուհետև վեպն ինքն իր ձեռքերը շղթայակապ արեց անսալով ճշմարտանմանության հրամայականին, իրատեսական նախշադաջվածքին, խստիվ ժամանակագրական կարգին: Այն ձեռքից բաց թողեց այդ երկու գլուխգործոցների կողմից բացված հնարավորությունները, որոնք կարող էին հանգեցնել վեպի մեկ այլ զարգացման (այո, կարելի է պատկերացնել եվրոպական վեպի ամբողջովին մեկ այլ պատմություն…):
Երազակոչը. Տասնիններորդ դարի ընդարմացյալ երևակայությունը քնից կտրուկ վեր թռավ Ֆրանց Կաֆկայի դրդմամբ, ով հասավ նրան, ինչին ավելի ուշ ձգտում էին սյուրռեալիստները, բայց նրանք երբեք էլ չկարողացան հասնել. երազանքի և իրականության միաձուլումը: Սա, փաստորեն, վեպի վաղեմի գեղագիտական ձգտումն էր, որն արդեն ակնարկվել էր Նովալիսի կողմից, սակայն դրա կատարումը պահանջում էր հատուկ ալքիմիա, որը մեկ հարյուրամյակ անց միայն հայտնագործեց Կաֆկան: Նրա այս կարևորագույն ներդրւմը ոչ այնքան որոշակի պատմական զարգացման ավարտական քայլ է, որքան անսպասելի մի հնարավորություն, որը վկայում է այն մասին, որ վեպը մի տարածություն է, որտեղ երևակայությունը կարող է ծաղկել ինչպես երազի մեջ, և որ վեպն ի զորու է ազատորեն հաղթահարել նախկինում անսասան թվացող ճշմարտանմանության անհաղթահարելի հրամայականը:
Գաղափարակոչը. Մուզիլն ու Բրոխը վիպաշխարհ բերեցին բարձրագույն, ինքնիշխան ու լուսապայծառ բանախոհությունը: Ոչ թե վեպը փիլիսոփայության վերափոխելու նպատակով, այլ որպեսզի պատմողականության հիման վրա շրջանառեն բոլոր միջոցները՝ բանախոհական և անբանախոհական, պատմողական և հայեցողական, բոլոր բոլորը, ինչը կարող է լուսաբանել մարդու էությունը. ինչը կարող է վեպը դարձնել ողջ հոգևորի բարձրագույն ինտելեկտուալ համադրություն: Արդյոք նրանց սխրանքը դարձավ վեպի պատմության ավա՞րտ, թե՞ դա ավելի շուտ երկար ճանապարհորդության հրավեր է:
Ժամանակակոչը. Վերջնահանգրվանային առեղծվածների ժամանակաշրջանը վիպասանին դրդում է ընդլայնելու ժամանակի խնդիրը պրուստյան անհատական հիշողությունից դեպի հիշողության կոլեկտիվ ժամանակի գաղտնարանը, Եվրոպայի ժամանակը, հետնահայաց սեփական անցյալին նայող Եվրոպայի, որպեսզի ծանրութեթև անի իր պատմությունը, ինչպես ծերունին, ով իր ողջ կյանքն է տեսնում մի եզակի ակնթարթի մեջ: Այստեղից էլ անհատական կյանքի ժամանակային սահմանները հաղթահարելու ցանկությունը, սահմաններ, որոնց մեջ վեպը մինչ այժմ սահմանափակված է մնում, և նրա տարածքում բազմաթիվ պատմական ժամանակաշրջաններ ներառման ցանկությունը (Արագոնն ու Ֆուենտեսն արդեն իսկ փորձել են դա):
Բայց ես չեմ ցանկանում կանխատեսել վեպի ապագա ուղիները, որը ես չգիտեմ: Ողջը, ինչ ես ուզում էի ասել, հետևյալն է. եթե վեպը պետք է իսկապես անհետանա, ապա դա տեղի կունենա ոչ թե այն պատճառով, որովհետև այն սպառել է իր ուժերը, այլ այն պատճառով, որ ինքը գոյում է մի աշխարհում, որը խորթացել, օտարացել է իրեն:
9
Մոլորակի պատմության միավորումը, մարդասիրական այդ երազանքը, որն Աստված դժկամությամբ թույլ է տվել իրականացնել, ուղեկցվել է գլխապտույտ առաջացնող սղման գործընթացով: Հիրավի, սղման թերմիտները մշտապես կրծոտել են կյանքից հեռու: Նույնիսկ մեծագույն սերը ավարտվում է որպես կմախք տկար հիշողությունների: Սակայն ժամանակակից հասարակության բնույթը հրեշավորության աստիճան խորացնում է այս անեծքը. այն սղում-սահմանափակում է մարդու կյանքն իր սոցիալական գործառույթով, ժողովրդի պատմությունը՝ մանր-մունր իրադարձությունների շարքով, որոնք իրենք էլ սղվում են ընդհուպ մինչև միտումնավոր մեկնաբանությունը, սոցիալական կյանքը սղվում-սահմանափակվում է քաղաքական պայքարով, և սա էլ, իր հերթին, ընդամենը երկու մեծ գլոբալ տերությունների դիմակայությամբ: Մարդս սեղմվել է նվազագույն սղման հորձանուտում, որտեղ Հուսեռլի «կենսաշխարհը» օրհասական խեղված վիճակում է, գոյող էակը մոռացվել է:
Ընդսմին, եթե վեպի գոյության իմաստը «կենսաշխարհի» պահպանումն է մշտնջենական լույսի ներքո և մեր պաշտպանությունը «գոյի մոռացումից», մի՞թե դա այսօր ավելի քան անհրաժեշտ չի դարձնում վեպի գոյության իրավունքը: Այո, ինձ այդպես է թվում: Բայց, ավա՜ղ, վեպը նույնպես խեղվել, խաթարվել է սղումի թերմիտների կողմից, ինչը սղել է ոչ միայն աշխարհի իմաստը, այլև արվեստի ստեղծագործությունների իմաստը: Ինչպես ողջ մշակույթը, նույնպես և վեպը ավելի ու ավելի է ընկել զանգվածային լրատվամիջոցների ձեռքը. որպես մոլորակի պատմության միավորման գործակալներ՝ լրատվամիջոցները խթանում և ուղղորդում են սղման գործընթացը, նրանք ողջ աշխարհով մեկ տարածում են նույն պարզամտություններն ու կարծրատիպերը, որոնք հեշտությամբ ընկալելի են մեծաքանակ բազմության կողմից, բոլորի, ողջ մարդկության կողմից: Եվ շատ էլ մեծ խնդիր չէ, որ տարբեր քաղաքական շահեր են ի հայտ գալիս ԶԼՄ-ների տարբեր պաշտոնաթերթերում: Այս մակերեսային տարբերությունների հետևում իշխում է միասնական ոգին: Բավական է լոկ հայացք նետեք ամերիկյան կամ եվրոպական քաղաքական շաբաթաթերթերին, ձախակողմյան կամ աջ թեքման. նրանք բոլորը նույն տեսակետն ունեն կյանքի հանդեպ, արտացոլված նույնաբովանդակ կարգաշարում, նույնանման վերնագրերով, նույն լրագրողական ձևակերպումներով, նույն բառապաշարով և նույն ոճով, նույն գեղարվեստական ճաշակներով և իրերի նույն վարկանիշային շարակարգմամբ, որոնք նրանք համարում են կարևոր կամ աննշան: Զանգվածային լրատվամիշոցների այս ընդհանուր ոգին, որը քողարկված է քաղաքական բազմազանության ներքո, մեր ժամանակի ոգին է: Եվ այս ոգին ինձ հակառակ է թվում վեպի ոգուն:
Վեպի ոգին գերբարդ համընդգրկունության ոգին է: Յուրաքանչյուր վեպ ասում է ընթերցողին. «Իրերն այնքան պարզ չեն, ինչպես դուք եք կարծում»: Դա վեպի հավերժական ճշմարտությունն է, բայց գնալով ավելի ու ավելի դժվար է դառնում լսել, հեշտության ձգտող ժխորի մեջ, այն հապճեպ պատասխանները, որոնք ավելի արագ են տրվում, քան հարցն ինքը և արգելափակում են այն: Համաձայն մեր ժամանակի ոգու՝ կամ Աննան է ճիշտ կամ Կարենինը, և Սերվանտեսի հնամենի իմաստնությունը, որ մեզ պատմում է ճանաչողության դժվարության և ճշմարտության հեղհեղիկության մասին, թվում է ծանրամեծ ու անօգտաշահ: Վեպի ոգին շարունակականության ոգին է. յուրաքանչյուր երկը պատասխան է նախորդներին, յուրաքանչյուր երկը պարունակում է վեպի ողջ նախորդ փորձառությունը: Սակայն մեր ժամանակի ոգին խստիվ կենտրոնացած է ներկայի վրա, որն այնքան հսկայամեծ է ու լիառատ, որ դուրս է մղում անցյալը մեր մտահորիզոնից և սղելով սահմանափակում է ժամանակը միայն ներկա պահով:
Այս համակարգում վեպն այլևս գործունեություն չէ (մի բան, որը կոչված է շարունակվելու, անցյալը ապագային կապելու համար), այլ շատերի թվում ընթացիկ մի իրադարձություն, մի հնարք՝ ապագային չառնչվող:
10
Արդյոք սա նշանակում է, որ «իրեն օտարացած աշխարհում» վեպը վերանա՞ պիտի: Որ այն լքի՞ պիտի Եվրոպան՝ «գոյի մոռացության» հայտնագործողին: Որ չի՞ մնա ոչինչ՝ բացի գրամոլների անվերջանալի բարբաջանքի՞ց, ոչինչ՝ բացի վեպերի՞ց, որ եկել են վեպի պատմությունից հետո՞: Ես չգիտեմ: Ես պարզապես հավատում եմ, և ես գիտեմ, որ վեպը չի կարող խաղաղ համագոյակցել մեր ժամանակի ոգու հետ. եթե այն ընթանա պիտի չբացահայտված ճշմարտությունների հայտնաբերման ուղղությամբ, շարունակվի պիտի որպես վեպ «առաջադիմելու» ուղիով, դա կարող է նա անել միայն ընդդեմ աշխարհի առաջընթաց զարգացման:
Ավանգարդը իրերն այլ կերպ էր տեսնում. այն համակված էր ապագայի հետ ներդաշնակ լինելու ձգտմամբ: Ճիշտ է, ավանգարդիստ արվեստագետները ստեղծել են գործեր, որոնք համարձակ էին, բազմաբարդ, սադրիչ, ծաղրական, բայց նրանք այդպես էին վարվում, քանզի համոզված էին, թե «ժամանակի ոգին» իրենց հետ էր և շուտով ապացուցեր պիտի իրենց իրավացիությունը:
Ժամանակին ես ևս մտածում էի, որ ապագան մեր գրական արտադրանքների և գործողությունների միակ իրավասու դատավորն էր: Հետագայում ես հասկացա, որ ապագայի հետապնդումն ամենից ավելի վատթարագույն հարմարվողականությունն է, հզորների վախվորած քծնանքը: Որովհետև ապագան միշտ էլ ավելի զորեղ է, քան ներկան: Անշու՛շտ, այն մեր վերաբերյալ դատավճիռ կկայացնի: Եվ առանց որևէ իրավասության: Բայց եթե ապագան ինձ համար արժեք չէ, ապա ինչի՞ն եմ ես կապված: Աստծո՞ւն: Երկրի՞ն: Մարդկա՞նց: Անհատի՞ն: Իմ պատասխանը նույնքան ծիծաղելի է, որքան և անկեղծ. ես ուրիշ որևէ բանի հետ կապված չեմ՝ Սերվանտեսի աչքաթող արված ժառանգությունից բացի:
Առաջաբան ու թարգմանությունը՝ Աշոտ Ալեքսանյանի
