Չգիտեմ, տղես սիրուց ծնվեց, թե՞ ցավից: Փաստն այն է, որ ծնվեց: Մինչ այդ, «Երկնէր երկիր, երկնէր եւ ծովն ծիրանի» եւ «երկն ի ծովուն» չուներ «խարտյաշ պատանեկիկ»:
Ուրիշներն իրենց հաճույքին ամուսնանում էին, քնում, մեկտեղվում, հլա դեռ երեխա ունենում, իսկ մենք ուստա-ուստակին պառկած երկնում, երկկիսվում ու չէինք ունենում: Այդպես երեք տարի շարունակ: Պատճառն Աստծուն էր հայտնի: Իսկ այն, ինչ Աստծունն էր՝ մարդ ոչ մարթասցի: Եվ քանզի մեր հավատը հույս էր, կամքն անկոտրում, ուժերս անսպառ, Տիրոջ կամեցողությամբ էր, թե ողորմությամբ տղա ունեցանք: Էն էլ ի՞նչ տղա. ոտքերը՝ ճկված, ձեռքերը՝ կծկված, մարմինը՝ ջղաձիգ, վիզը՝ թեք, գլուխը՝ ծուռ ու աչքերը շիլ: Ասում էինք կապրի՞, թե՞ չի ապրի: Ասում էին՝ կապրի, բայց թերահաս կլինի: Ասում էի՝ ինչ ուզում է լինի, միայն թե, ապրի: Իսկ օղորմածիկ հերս շարունակ նույն բանն էր ասում. «Դուք էն ասեք, պուպուլը բիզ ա լինո՞ւմ…»: Ես որ տեսել էի փշատ կորիզի նման պիրկ ու ցից բզիկը՝ գլխով էի անում: «Դրան մի բան էլ ա չկա՜…»,- անսասան էր հավատը հայրական… Բայց քանի որ որդիս առողջությամբ տկար էր, մարմնոք խեղված, եւ կասկածն էլ բուն էր դրել հավատքիս շեմին, անունը դրեցի Վահագն՝ մտովի նրան նվիրաբերելով հեթանոս աստծուն Վահագնին: Վահագն էլ նրան տարավ…
…Սպորտ: Այդտեղից է սկսվում նրա կյանքի հիմնական ուղին, որն հիմա էլ դեմը խառնվել է տոնականորեն զարդարուն կանաչ մարզադաշտով, խայտաբղետ հանդերձված առույգ մարզիկներով, երկայնակի ձգվող ութ վազքուղիներով ու մերթ ընդ մերթ փոթորկուն բույր հանդիսականներով: Հուզումը նաեւ իր մեջ էր: Չորս անգամ գրոհել էր հանրապետության ռեկորդին: Չորս գրոհ եւ չորսն էլ ավարտվել նախկինի կրկնությամբ: Ներքուստ կուտակված եռանդը անզուսպ մոլուցքով բախում էր սիրտը՝ անզուսպ հորձանքով պատեպատ զարկվում: Իսկ ելքը մեկն էր՝ վազքուղին: Մեկ տարվա մեջ արդեն հինգերորդ անգամն էր մոտենում մեկնարկային գծին: Արտաքուստ ամեն ինչ կարգին է: Հուզվելը խստիվ արգելված է. «Ով ավելորդ շատ է հուզվում՝ նա ավելի շատ է սխալվում»,- ունկերում ընկ. Վահանի հորդորն էր: Անշտապ կքվում է կենտրոնական 4-րդ վազքուղում, ջանադիր համբերատարությամբ աջ ոտնաթաթը տեղադրում երկաթյա կաղապարե ոտնակում: Համենայն դեպս, մեկ անգամ եւս ոտքի պատրաստակամ դողէրոցքով ստուգում հրման թիրախի հուսալիությունը, ապա ոտքը կես քայլ առաջ բերում, ծունկը իջեցնում՝ հարմարվելով մյուս ոտնակում, այնուհետեւ երկու ձեռքերի բացված մատնեքով հենվում եզրագծին մոտ, պաղում, իսպառ վերածվելով քարե արձանի: Տե՜ ր Աստված, շատ չհամարես.. Նայում եմ ցորնագույն ջլերով հյուսվեն երկար սրունքներին. երկաթակուռ ծնկներից վեր ծավալվող հուժկու ազդրերին, հաստատուն կոնքերը բոլորող ջլապինղ հետույքին, սեղմ գոտկատեղից վեր ծավալվող զորեղ կրծքավանդակին, ուսագոտին ու բազուկները ժապավենող առաձգական մսագնդերին, բռնում առնական դեմքի վրա սառչող հայացքն ու մտածում՝ կարծես ինքը Վիշապաքաղ Վահագնը իր իսկ ձեռամբ կերտել է մսեղեն հուշարձանն այդ 184 սանտիմետր հաղթական հասակով ու 79 կիլոգրամ անհաղթ կշռով պատվանդան ունենալով այս տխուր եւ ուրրախ աշխարհը, նույնքան տխուր եւ ուրախ մարդկանցով…
Մինչդեռ, այդ «քարե արձանը» քարե միֆ կլիներ, եթե չարարվեր: Նորածնի կյանքը մազից էր կախված: Սակայն, որ ինչ էլ ուզում է լիներ նա պիտի ապրեր: Աստված ոչ արասցե՝ մի բան պատահեր: Այն ժամ ես նույնքան դժբախտ կլինեի, որքան, ասենք, քսան տարեկան զավակիս կորցրած որդեկորույս ծնողը: Կաթոգին սիրով կառչած էի մասնիկիս կյանքից: Եվ քանզի սերս լեռներ կշարժեր, շարժեց Աստծո գութը: Ապրեց: Երեխայիս վերուստ շարժունակություն հաղորդվեց: Ոնց որ սնդիկը. բարուրում, թե անբարուր, մահիճում, թե հատակին պառկած, կանգնած, թե նստած, հոլի պես ֆռֆռում էր, քաշքշում, պատռում, քանդում, ջարդում ու ջարդվում: Բնությունը իր շիտակ ձեռքով մեր ծռածի վրա չարաճճի բալասան էր դրել: Մենք նրան հանգիստ քայլելիս չտեսանք: Ոտքի ելած` վազեց: Մինչ օրս վազում է… Ուշադրությունը լարել, աղեղի պես պրկված այնպես էր զսպանակվել, որ բավական էր մի կայծ, մեկնարկային ատրճանակի պուճուրիկ ճտտոց, եւ դեպի նշանակետը սուրող գնդակը՝ նույն ինքը Վահագն էր լինելու: Առայժմ ձգտում էր որքան հնարավոր է՝ կրակոցի մասին քիչ մտածել: Բայց ինչպես լինում է նման դեպքերում, որքան ձգտում այնքան ավելի շատ էր մտածում: Մարզադաշտը ահեղ ամպրոպի նախազգացումով, տագնապահար, ալեկոծվում էր: Ականջները, աչքերը, մտքերը, զգացումներն այդ ամենից հեռու էին: Ինքն իր հետ էր, տակավին ներանձնական զգացումների մեջ: «Մինչեւ մտքիդ մեջ չհաղթես, կյանքում չես հաղթի»,- կրկին ընկեր Վահանի ձայնն էր… Քանի-քանի գիշեր է, քնին նախորդող մթան մեջ կառուցել վազքի մտապատկերը, ռեկորդային արագության ման-րակերտը… մտովի քանի-քանի անգամ է մեկնարկի ելել… Եվ վազքը շարունակվել է երկա՜ր, երբեմն մինչ առավոտ, մինչեւ լույս…
Կրծքին իջնող արծաթյա խաչը մրմունջով տարավ դեպի բերանը: Շուրթերին բողբոջել էր համբույրը: Հանկարծ իրեն բռնեց մի մտքի վրա. ինքը միայնակ է, իսկ իր դեմ յոթն են, եւ դեռ ժամանակը… Ահա անանցանելին ժամանակի գետը.. Մյուս յոթը թերեւս վտանգ չեն ներկայացնում: Նա մի հիմնական մրցակից ունի: Նրա միակ մրցակիցը ժամանակն է… Որ սորում, սորում է ու անվերջ սորացող ավագի նման հիշողությանս ծերպով ինձ դեպի անցյալն է տանում: Կլանված պատմվածք էի գրում: Երեքամյա Վագրիկս (Փաղաքշանքով այդպես էինք ասում) տաքացող սալոջախի մոտ ինչ-որ կասկածելի զբաղմունք էր գտել: Մի բացառիկ պահ, երբ մեր տունը պատերազմական վիճակում չէր: Որքան էլ «հրադադար» անորոշ բնույթ էր կրում, այնուամենայնիվ, ես անհագորեն ըմբոշխնել իմ երջանկությունը: Մեկ էլ տղաս մոտեցավ, թեւիցս քաշեց, ասաց, պապա՛: Ասի, ջանա՜,- չդադարեցնելով գրելը: Ասաց, հլա բելանդ բաց: Բացեցի, առաջացած խոռոչը կողքանց մատուցելով նրան: Բայց գրել եմ ասել, հո, չէր գրվո՞ւմ… Ասի, ինչ անում է, անի, միայն թե մտքիս թելը չկտրվի: Իր գործն իմացող ատամնաբույժի պես, անվարան, բացվածքի մեջ մի բան խոթեց, աաաաա՜խ… – աղաղակեցի: Բերանս պայտաձեւ ծռվել, ոչ մի կերպ չէր փակվում, երեսիս ջղերը աղիողորմ ցնցվում էին, իսկ աչքերիս առաջ կարմիր աստղիկներով կայծեր էին բռնկվում… Վագրիկս, խաղողի սեւ հատիկների պես կլոր-կլոր աչիկները լայն-լայն բացած, անհագ հետաքրքրությամբ, դեմքիս վայրկենական փոփոխությանն էր հետեւում: Բերանիս մեջ, լեզվիս վրա, երկփեղկ ատամներիս արանքում՝ մանկական փութաջանությամբ շիկացած թեյի գդալն էր: Երբեք կրակին այդքան մոտ չէի եղել… Կրա՛կ…, – ճայթեց մեկնարկային ատրճանակը: Ներքուստ կուտակված վառոդն ասես բոց առներ: Ահռելի լարումով զսպված մկանները մեկեն արձակվեցին: Պայթյունին հաջորդեց պոկումը: Այդ պահին նա նման էր որսին հետամուտ դարանակալ Վագրի, որ մինչ այդ աղեղված մեջքի տակ փորը հավաքել ու սեղմվել էր գետնին’ գրոհել ջանալով ամենացածր դիրքից, թեկուզ եւ գետնի տակից: Հուզմունքից սիրտս պատռվում էր: Այդ վագրը տղաս էր՝ Վագրիկը, որ կատակ-կատակ մեծացել դարձել էր Վագր Լվովիչ: Ահա նա՝ հնարավորինս ներքեւից, սուր անկյան տակ, մարմնի թեքությամբ հակված վազքուղուն, գլխով խոյահարելով հանդիպակաց ուղին, գերագույն լարումից փքված ազդրերով ու ջլապինդ սրունքներով, պոռթելով, առաջ էր մղվում: Դա ամենաօպտիմալ մեկնարկային դիրքն էր, բնության զավակներից փոխառնված մի վիճակ, որին ընկեր Վահանի օգնությամբ, անդուլ մարզումների շնորհիվ, վերջերս էր հասու դարձել: Այսինքն, իսկական վազքը սկսվում էր վազքից էլ առաջ, շարժման ընդերքից, այնպես, ինչպես Վահագնի սկիզբը, որ գոյություն ուներ դեռ Վահագնից էլ առաջ: Նրա կյանքը սկիզբ առավ իմ ու կնոջս՝ Կարինեի միացման կիզակետից, ո՞վ գիտե, միգուցե ավելի վաղուցվանից: Մեր խնամախոսության ժամանակ մայրս չէր խոսում: Չէր ուզում ամուսնու առաջն ընկնել: Հերս էլ, ոնց որ իրեն մարդու տային՝ կարկամել, մեկ կարմրում էր, մեկ քրտնում, կմկմալով եղանակից էր խոսում, քարերից ու թփերից եւ ոչ մի կերպ չէր համարձակվում բուն ասելիքին անցնել: Մերս էլ չդիմացավ: Ասաց, կարճ ասած՝ եկել ենք ձեր աղջկան ուզելու, հա-ն հա է, չէ-ն՝ հա: Աներս, որ աշխարհի լավն ու վատը իմացող հին առեւտրական էր, աշխուժացավ: Ասաց, թե ձեր տղեն շրջանից քաղաք կգա՝ չէ-ն հա կդառնա, չի՛ գա՝ չէ-ն կա ու կա: Մտքովս անգամ չէր անցնում, որ հարազատներիս կփոխեմ քաղաքային աներ-զոքանչով: Բայց ճակատագրի առջեւն առնելն Քրիստոսին չէր վիճակվել, ո՞ւր մնաց, ինձ վիճակվեր: Նամանավանդ, որ մայրս էլ մխիթարում էր. «Տղա ջան,- ասում էր,- որ մենք Շնողից Ալավերդի եկանք, քու բաբո Սոնան թոփ ու թվանք էր բանացնում: Բայց գեղու, որ մնայինք՝ ինչի՞ տեր էինք լինելու: Լավից-վատից ես բուժքույր եմ, հերդ՝ շոֆեր: Հմի քու Էրեվան գնալը իմ սրտովը չի, բայց դու ինձ մի լսի…Որ էստեդ մնացիր, ի՞նչ ես դառնալու…»: Աներս տղա չուներ, այդ բացը ես էի լրացնելու: Լեզուս չի պտտվում, որ ասեմ տնփեսա էի դառնալու: Փոխարենը կենտրոնում պատրաստի տուն ու տեղ էի ունենալու: «Բա էս պալատներին,- հին ավերակվող պատերն էր ցույց տալիս աներս,-տեր չլինի՞…»: Լոռեցու միամտությամբ խոսքն ուղղակի էի հասկացել: Առաջին օրն իսկ եկա բազմեցի սեղանի գլխին: Բայց էդ էլ հո գա՞հ չէր, որ աթոռը իշխանություն տար… Մայրս մեզ տեսության էր եկել: Նախկին համարձակությունից բան չէր մնացել, գնացել կծկվել, թեւաթափ թխսի պես կուչ էր եկել դռան տակ դրված բազմոցի ծայրին: Ու ինչքան փոքր էր զբաղեցրած տեղը, այնքան հուպ ու կուչ էր գալիս, ձգտելով ավելի քիչ տեղ զբաղեցնել: Միամիտ ամբարտավանությամբ ես դեռ շարունակում էի զբաղեցնել վերին աթոռը եւ թերահաս ժպիտը, տակավին, չէր լքել դեմքս: Շատ չէ, մի քանի ամիս էր մնացել, որ իմանայի իմ իսկական տեղը: Դա այն տեղն էր՝ դռան տակ, բազմոցի ծայրին, որտեղ ջանադրաբար փորձում էր տեղավորվել գավառական մայրս: Իրական ժառանգը հետո էր գալու: Գալու էր դեգերումներով, խորն ակունքներում խարխափելով: Առայժմ նրա առաջ հարթում էինք շավիղները: Հարթում էինք կինս եւ ես տքնանքով, գերագույն ճիգերով, այնպես ինչպես Վահագն էր հաղթահարում մեկնարկային խութերը: Մի պահ թվաց, թե ոտքերի տակից հողը փախչում է. ներքեւում կարծես վազքուղի չէր, այլ մի կախարդական շարժական հարթակ, որն իրեն հեռացնում էր թիկունքային հենակետերից: Ուրախանում էր. ուրեմն նոր արագություն էր բացվում: Սկզբում կպչուն, ծանր, ապա աստիճանաբար թեթեւ, սահուն քայլերով շտկում էր մարմնի եւ վազքուղու միջեւ ընկած սուր անկյան տարբերությունը: Իր դիրքին հանգույն հայացքը բարձրանում է, հասակով ուղղվում, կրծքով մղվում առաջ: Խոժոռված աչքերը գետնից կտրվելով գնում, գնում եւ սեղմվում էին վերջնագծին, որը թեեւ աղոտ էր տեսանելի, բայցեւայնպես ամենաբաղձալի վայրն էր աշխարհում: Մագնիսի պես ձգում էր: Եվ դժվար է ասել՝ դեպի իղձերի կիզակետ ոտքերն էին առաջ տանում, թե՞ նա էր շտապում իրեն ընդառաջ: Մարգադաշտը հորձանքի մեջ էր: Աղմուկի ահռելի ալիքները, գալարվելով, գալիս մարում էին ունկերում: Տեսադաշտից անցնում՝ անէանում էին տրիբունաները, յոթ ախոյանները, շարվեշար դատավորները… Եվ նա չտեսավ գունեղ շրջապատի ակնթարթային կերպարանափոխումը, չլսեց որոտընդոստ վանկարկումները. «Վա-հա’գ… Վա-հա՛գ…», չըմբռնեց պատռվող կոկորդիս տրոհվող ձայնաբեկումները, եւ ոչ էլ նկատեց իր մտերիմ ընկերոջ՝ գունդ հրող Օնիկի ցավագին մոլուցքը, որի ինքնամոռաց ցնցումներից տապալվեց դաշտի երկաթյա ցանկապատը: Փակ էին բոլոր ուղիները, փակ էին եւ հարեւան վազքուղիները: Կյանքը կանգ էր առել իր ընթացքին հանդիման: Սկսվել էր մի նոր կյանք, որ թեեւ կարճ էր ինչպես թիթեռի կյանքը, բայց եւ գեղոն որպես թիթեռնիկը: Աշխարհի բոլոր գանձերը այնտեղ էին՝ վերջնագծում: Եվ այնտեղ տանող միակ ճանապարհը իր ոտքի տակ էր: Միայն անհրաժեշտ էր կարճել ժամանակը: Որքան կարճեր՝ նույնքան երկարելու էր կյանքը: Քանզի արագությունն էր իշխում աշխարհում: Շարժումը համակ կյանք էր: Եվ դա էր կյանքի ուրախ իմաստը: Սակայն ո՞րն է կյանքի բուն իմաստը: Իսկապես, եթե ինքը կա, ապա մահը ինչո՞ւ կա…,- չէր հասկանում:
Գյուղում էինք, գիշերային դյութանքներով ներշնչված բնության գրկում: Մեր գլխավերեւում երկնքի հսկա գմբեթն էր ոսկեղենիկ բույլ աստղերով զարդարուն, մեր դեմքերին լիալուսնի դեղնոտ լույսն էր մեռելաժպիտ դալուկ շողերը տարածած, մեր ականջներում գորտերի ու ճռեկների տխուր մեղեդին էր՝ միապաղաղ համանվագով խճճված, եւ մեր մտ՝քերն էին խորհրդավոր այդ պահի մեջ՝ անհունի առեղծվածով առկայծված: Վահագնի հետ խորը ձորից, ասես մթով լեցուն սատանայի գուբից, դույլերով ջուր էինք բարձրացնում: Ուր որ է հասնում էինք ձորագլխին: Նա՝ աստղը շուրթին մեզ էր սպասում: Տղաս մեկ աստղին նայեց, մեկ ինձ, մեկ աստղին, մեկ՝ ինձ… Եվ վերեւում աստղն էր, ներքեւում՝ ես…
-Պապ,- հարցրեց,- էս աստղը շա՞տ է հեռու:
-Շա՜տ,- ասացի,- միլիոնավոր լուսային տարի…
-Պապ,- էս աստղերին վերջ չկա՞:
-Թիվ կա մարդկանց,- ասացի,- վերջ կա կենդանիներին, բայց էս աստղերը ոչ թիվ ունեն՝ ոչ էլ վերջ:
-Ու միշտ են լինելո՞ւ…,- հարցրեց:
-Ընդմիշտ,- ասացի,- ճիշտ է, խելոք մարդիկ ասում են, որ տիեզերքն էլ բնության չորս եղանակների նման փոփոխական է, բայց հիմա լույսի արագությամբ չէ, թեկուզ եւ մտքով թռչենք, դա տեսնողը չենք:
-Բա մե՞նք…,- դողում էր ձայնը:
-Մենք ի՞նչ…
-Մենք չենք լինելո՞ւ…
Լուսնի դալուկ շողը դժխեմ դեմքին, կայծկլտուն, աչքերը հառած վրաս, սրտի տագնապով նայում էր ինձ, ու կարծես մեր կյանքը իմ մի հատիկ պատասխանից էր կախված:
-Մենք էլ հո աստղ չե՞նք, որ միշտ լույս տանք,- ասացի առանց երկար-բարակ մտածելու:
-Ուրեմն էս խորը ձորը… էս լեն ու բոլ աշխարհը… էս սիրուն պլպլան աստղերը’ արեգակն ու լուսինը պիտի միշտ լինեն, ու մենք չլինե՞նք…
-Հա…,- խեղճացել, պատասխանս կորցրել էի:
-Թու հա՜…
Մի խուլ ձայն լսվեց, մի ահռելի դղրդոց… Գիշերվա մութ աչքի մեջ ճերմակին տալով ինչ-որ բան կուլ գնաց: Տղաս կանգնած էր ձեռնունայն, վհատ եւ հուսաբեկ: Անհատակ ձորում, այդ դատարկ վիհի մեջ, լիքը դմդմբոցով գնում էր բեկբեկվող ձայնը… Տղաս ջրով լի դույլերը նետել էր ցած. «Թե որ չենք ապրելու, էս ջուրն ո՞ւր ենք տանում…»,- կարդացվում էր սփրթնած դեմքին: Դե արի ու երեխային կյանքի ու մահվան գադտնիքր բացատրիր: Կյա՞նքն է աոաջինը եղել, թե մահը կհարցներ: Մինչդեռ, անծայր երկնքում, հավերժ ներդաշնակության մեջ, անբաժանելի ամուսինների պես, ընդմիշտ կողակից, ապրել են կյանքն ու մահը: Երիցս ճշմարիտ է Պողոս Առաքյալը, որ ասում էր. «Ինչ որ սերմանեցի, պիտի մեռնի, որ կենդանանա»: Այսինքն, մահվան մեջ կյանք կա, կյանքի մեջ մահ: Կյանքն, ամենեւին էլ ուղիղ գիծ չէ, ինչպես այս վազքուղին, այլ մի կախարդական պտտվող շրջան: Տվյալ պահին, ճիշտը դույլը ձեռքից բաց չթողնելն էր, թանկագին ակնթարթը անտեղի չվատնելը: Այս գործում մանրուք չկա: Հիմա նա աշխարհի ամենաժուժկալ մարդն է: Վայրկյանի հարյուրերորդական մասի սպրդումն իսկ անթույլատրելի է: Անընդհատ թափ է հավաքում, ձգտելով տիրապետել արագացման հաճախականությանը: Երեսուն մետրն արդեն անցել էր: Ետ չէր կարող նայել, կողքի նույնպես, բայց մի անհայտ զգացումով կողմնորոշվում էր: Ախոյաններից 1-2 մետրով առաջ էր անցել: Թիկունքում նրանց շնչառությունը հանգչում է, ոտնաձայները մարում, ինքը մենակ է ժամանակի դեմ: Խնամքով հաշվարկված է ամեն ինչ՝ միլիգրամի, միլիմետրի ճշտությամբ՝ մարզակոշիկներից, մարզահագուստից սկսած մինչեւ մկանային ողջ համակարգի անխափան գործունեությունը, անգամ դիմախաղը: Ահա, մեկնարկային տաժանակիր ճիգից դիմագծերը աղավաղվում են, բերանն ու այտերը ծռվում, տառապալից տեսք ստանում: Մինչդեռ չպետք է տրվել անիմաստ կծկումներին: Ամենեւին ոչ մարզասերներին գրավիչ երեւալու համար: Գիտեր, որ դեմքի ջղաձգումը անմիջապես փոխանցվում է պարանոցի ու մեջքի գոտուն, թեեւ աննշան, բայց եւ ինչ-որ չափով կապանքելով շարժումը: «Մկան շեռն էլ ջաղացին շահ է»,- իզուր չէ ասված: Կենաց պտուտակը ողջ ուժով գործի է դրված: Ոտքերը շարժվում են համաչափ՝ պահպանելով քայլի պարբերությունը: Հիսուներորդ մետրին հեռավորությունը ախոյաններից կատաստրոֆիկ արագությւսմբ սկսեց աճել՝ 3 մետր, 3,5 մետր, 4 մետր… Երկրորդ շնչառությունն էր բացվում: Չռված մատներով ձեռքերը հատու եւ կտրուկ շարժումներով թափ էին հաղորդում արագությանը՝ ապահովելով հավասարակշիռ ուղղաձիգ ընթացքը, որը շատ կարեւոր էր ժամանակի անտեղի կորստի առումով: Խնայվող յուրաքանչյուր ակնթարթ կրիտիկական նշանակություն էր ձեռք բերում: Ուրեմն о՛ն, առաջ, բոլոր-բոլոր ուժերի կենտրոնացումով, այն ամենով, ինչ տվել է համապարփակ կյանքը, ապրած տարիների քրտնաջան աշխատանքը, ֆիզիկական, հոգեւոր, մտավոր եռանդի կիզիչ խտացումով, այնպես ինչպես խոշորացույցից ներթափանցող լույսն է կենտրոնանում, հավաքվում, սեղմվում մի կետում՝ իր ողջ զորությամբ, պայծառափայլությամբ: Դա է կյանքի կիզակետը, աստեղային պահը, որը հանուր կյանքից է հյուսված եւ հիմա համակ կյանք է:
Ինը տարեկան էր, երբ զգացի, որ նա ծնվել է վազելու համար, թեեւ բոլորի նման ես էլ էի ուզում ուսումնական տղա ունենալ: Հնար չեղավ: Մինչեւ 5-րդ դասարան հետը հավասար գնում էի: Հինգերորդ դասարանում «դժվարեց բաններս»: Ոչ ես էի կարողանում հանրահաշվական վարժություն լուծել, եւ ոչ էլ առավել եւս՝ ինքը: Բայց ուզում էի անպայման լուծած լիներ: Մի օր էլ, որ շատ զոռեցի սեւակնեց ու էնպես մղկտաց, էնպես մղկտաց… Աչքերից ոնց որ գունդ-գունդ կարկուտ թափվեր: Սիրտս կտոր-կտոր եղավ: Ասի, բրախի՛, թո՛ղ էդ անտերը… Էդ գնով սովորելը ինձ պետք չէր: Մտածեցի, գլխումը չկա, կարողա, ոտումր լինի: Տարա ընկեր Վահանի մոտ: Չորս օր հետո ինձ էլ կանչեց: Ու աոաջին հարցը էլի նույնն էր. Հո լա՞վ չի սովորում: Ասի, ինչի՞: Ասաց, դրանցից սպորտսմեն չի դուրս գալիս: Ասի, ամենեւին անհանգստանալու կարիք չկա, իմ տղեն քո իմացածներից չի: Ասաց, մնում է 10 պայմանը կատարի: Պարզվում է, որ Ավետարանի պես մեծ սպորտն էլ ուներ իր 10 պատվիրանները: Առաջին պայմանը տղես սրբորեն էր կատարել: Այդպես էլ դպրոցական ոչ մի տնային աշխատանք ինքնուրույն չկատարեց: Որ մի օր էլ հանկարծ շփոթվում էի, ասում էի գիրք կարդա, սարսափահար երեսիս էր նայում. «Բա որ գրո՞ղ դառնամ»,- ասում էր: Խեղճ տղես, որ գիրք կարդալիս ինձ էր տեսել, կարծում էր, թե բոլոր կարդացողները, անվերապահ, գրող են դառնալու: Ֆիզկուլտ ինստիտուտի ուսանող դարձավ, բայց մտքով էլի նույն գրատյացն էր: Ամեն անգամ կրծքագրպանումս գրիչ տեսնելիս ամոթխած ժպտում էր. «Ա՛յ հեր,- ասում էր,- ազգ ես խայտառակում, ա՛զգ…»: Ուրիշ բան գիտեի ու չէի անո՞ւմ… Դա կյանքս երկարացնելու իմ միակ ուղին էր: Այդ գործին նվիրված էի անդավաճան: Ինչպես կնոջս: Ամոթ էլ է ասելը, բայց հիսուն տարեկան մարդ եմ ու կնոջիցս բացի ոչ ոքու հետ չեմ եղել: Կինս դա գիտեր ու մեկ-մեկ հոգուս հետ խաղում էր: Ասում էր. «Խիար ես, խիա՛ր, սաղ կյանքում խիար ես եղել»: Մի օր էլ չդիմացա: Ասի. «Խիար չէ, եմիշ եմ եղել, որ էդպես էլ համս չիմացար… Իսկ եթե քեզ համար խիար եմ, ապա իմացի՝ էնքան ես ասելու, որ վերջը քու փայ խիարը տանեմ տամ ուրիշին»: Էդ էր ու էդ, թե նա էլ լեզու թաց կաներ: Իմ սիրտը մի այլ տեղ էր կյանքում: Ես կյանքին էի սիրահարված: Այնպես էի սիրահարված, որ ժամանակ չունեի այն մեկ ուրիշի հետ կիսելու: (Հետո զահլա չունեի ուրիշի նազը տանելու. մեկը լիներ իմ կնգա նազը տաներ): Այդ սիրո մասին էի գրում: Բայց չգիտեմ, ես գրականագետների մեջ այնքան հարգանք, պատիվ ունե՞մ, որքան տղաս ուներ մարզաշխարհում… Մի բան ակնհայտ էր. իմ գլխով անցածը նա ոտքով էր անում: «Сила есть – ума не надо» ,- կասեր ռուսը: Վազում էր անճիգ: Ոտքերն ու ձեռքերը շարժվում էին ինքնաբերաբար: Գետնի զգացողությունը զրո էր: Ասես օդով լիներ գնալիս: Անխափան պտտվող շարժիչի նման, միալար հեշտանքով, մաքոքվող ոտքերը նրան անընդհատ հրում էին առաջ, առաջ ու առաջ… Մարմնի յուրաքանչյուր անդամ իր գործն անում էր առանց ուղեղի միջամտության: Ողջ 100 մետրը, մեկնարկից մինչեւ ավարտ, խստագույնս հսկողության տակ էր: Նկատում էր ամենապստլիկ շեղումն անգամ: Ոտնուղին տեղ- տեղ անհարթ էր: Բռնցքաչափ թմբերով խլխլոտ սինթետիկ ծածկույթի արանքներից, մերթ ընդ մերթ, ծակծկուն ցողուններով, դուրս էին սողոսկում խոտի դեղնակոթած փնջեր: Զգոն ձեռքերն, անհապաղ, սրբագրում էին մարմնի դիրքի շեղումը: Մկանները պրկվել էին մինչեւ վերջ: Ավելին անել չէր կարող: Մինչդեռ անհրաժեշտ էր առավելագույնը: О՜, տեր Աստված… Կատաղի էր լարումը: Ու պոռկած ձայնը: Ձայնը պայթեց որպես մի որոտ: Ու գնաց… Դա նման էր գերձայնային շարժիչների միաժամանակյա գործարկման: Ճեղքվածքը իր եւ իր մրցակիցների միջեւ աղետալի չափսերով սկսեց աճել՝ 4,5 մետր, 5 մետր, 5,5 մետր… Դա մի խելահեղ վազք էր: Արագության ավելացման հետ ժամանակը տեղի էր տալիս: ժամանակը գնում էր դեպի անկում: Կարծեցյալ արագության դեպքում կարելի էր եւ այն կանգնեցնել: Եվ ամենեւին էլ պարտադիր չէր Գյոթեի տաղանդն ունենալ բաղձալու համար՝ կանգ առ, ակնթարթ… Բավական էին եւ Վահագնի ոտքերը: Եվ իրադրության տերը կդառնար սրընթաց շարժում… շարժումն, որն անընդհատ սեղմվող ժամանակի մեջ համատարած կյանք էր: Կյանք, որը բարձրացված էր ասեղի ծայրին: Դա մի կենաց հայրենիք էր 100 մետր երկարությամբ եւ 1,25 սանտիմետր լայնությամբ, ուր ժամանակը հոսում էր վայրկյանում 11 մետր արագությամբ: Այն նվաճելու համար անհրաժեշտ էին ընդամենը 47 քայլ, 47 քայլ, որ մի ամբողջ հավիտենություն էին…
Եվ ամեն անգամ, հերթական մրցումից հետո, հավաքվում էինք հեռուստացույցի առջեւ, որպեսզի ընտանյոք կիսենք մեր զավակի հաղթանակի բերկրանքը: Մի հաղթանակի էլ հանրապետության սպորտկոմիտեն ծրարի մեջ խնամքով փակված, ասես ամոթը պարտակած, մի դարչնագույն հազարանոց էր տվել: Ասի՝ հեչ քիֆիդ չդնես, տղա ջան, պետությունը՝ դա ես եմ,- ու մի կանաչ հարյուր դոլարանոց խոթեցի գրպանը: Հա՛, ի՞նչ էի ասում… Պահի մեջ միակ անտարբերը թերեւս Վահագն էր, որը հետաքրքիր կինոյի ակնկալիքով շարունակ փոխում էր հեռուստաալիքը: Սկզբում դա վերագրում էինք համեստությանը: Միայն հետո, որոշ ժամանակ անց ես հասկացա, որ տարած հաղթանակը նրա համար արդեն իսկ ապրած-գնացած մի վայելք է, որին անդրադառնալ չէր ուզում: Որքան էլ փառաբեր լիներ իր վազքի հեռուստատեսային արտապատկերը, այդուամենայնիվ այն ընդամենը նախկինի ստվերն էր, փուչ գոյությունը: Եվ ես հասկացա, որ մարդու նպատակը ամենեւին էլ փառքը չէ, ոչ էլ երջանկությունը, եւ ոչ էլ ինչ-որ բանի հետամուտ լինելը: Կյանքի նպատակը սոսկ կյանքն է, որ ապրում ես, այս պահին, հիմա՛… Ոտքերը այնպիսի ուժով էին հրում, որ ծնկները հասնում էին մինչեւ ծնոտը, քայլը երկարում էր՝ պահպանելով հաճախականության պարբերականությունը: Մերձակա մրցակցից հեռավորությունը դարձել էր 6 մետր: Ավարտը մոտ էր: Տառապագին լարումով քամում էր վերջին ուժերը: Դա մի սոսկալի դժվարություն էր, տիտանական աշխատանք, սակայն որից ստացած վայելքը հույժ նման էր նեկտարի քաղցրությունն ըմբոշխնող մեղվի խրախճանքին: Սակայն այս ի՞նչ է… Ուշադրության կորստից էր, թե՞ հանդիպակաց զեփյուռից… մեջքով նահանջում է, կարծես ետ է շպրտվում, կոնքերն m ազդրերն ինքնաբերաբար մղվում են առաջ: Ակնթարթորեն սթափվում է: Ծնոտը քաշելով կրծքին՝ գլխով հակվում է ցած: Թեթեւակի հրում՝ առաջ… Փառք Աստծո, ամեն ինչ կարգին է… Մարմինը բերված է օպտիմալ դիրքի: Ավարտին մնացել է մոտավորապես 7 մետր: Եվս մի պոկում, վերջին մի ճիգ… Վազի, վազի, Վահագ ջան, ահա հիմա, հիմա է վազելու իսկական ժամանակը… Թաղում կռիվ էր եղել: Ոստիկանությունից եկել էին: Բոլորը փախել էին, ինքը՝ բռնվել: Գնացի տեսնեմ, երկար բոյը քաշած ոստիկանապետի առջեւ տնկվել է: Թռա ու մի շառաչյուն ապտակ հասցրի: Ասի, արա, աշխարհի ամենաարագավազ հայը դու լինես ու սաղ փախչեն՝ բռնվողն էլ դու լինե՞ս… Վիզը ծռած հատակին էր նայում: Վազելու ժամանակ չէր: Ահա ժամանակը, որ ամենից արագ է սլանում: Դե վազիր, վազիր, տղա ջան… արա՛գ, արա՛գ… էլի՛ արագ… ավելի արա՛գ…Աչքերում վայրենի փայլն է: Թոքերը հուժկու համազարկով օդ են արտանետում: Արագությունը հլու հնազանղ է շնչառությանը: Ձեռքերի կշռույթին համաչափ, խուլ տնքոցով փնչացնում էր եւ կարծես ոչ թե ոտքը՝ այլ շունչն էր առաջ մղում: Այլեւս նա քառատրոփ սուրացող ամեհի ցուլի էր նման, որի ջղաձիգ ռունգերից հուր ու բոց էին ժայթքում… Օ՛ն, առա՛ջ, առա՛ջ, եւս մի քայլ, վերջին մի քայլ… Փոթորիկը մարզադաշտում հասնում է գագաթնակետին: Կրքոտ տրիբունաների ոռնոցը կարող էր եւ աշխարհ քանդել: Մարզադաշտի բոլոր վայրկյանաչափերը արձանագրում էին հանրապետության ռեկորդ…
Ամեն ինչ վճռել էր վերջին քայլը: Տասը տարվա վաղեմության ռեկորդը գերազանցված էր 0,1 վայրկյանով:
…Աչքերի առջեւ սպիտակ աստեղ էին մարմրում: Աստիճանաբար հայացքը հստակվում էր: Կրկին համակվում էր շրջակա միջավայրի վերզգացումով: Առաջինը վերադառնում են տեսողությունն ու լսողությունը: Օդի ծավալուն զանգվածից երերալով դուրս են լողում կանաչ մարզադաշտը, ծանոթ առարկաները, հարազատ դեմքերը… Ամբողջի մեջ, ահա, զանազանում է ընկեր Վահանին, ձեռքերը թափահարելով իր կողմն է վազում: Նրան կրնկակոխ գալիս են ֆոտոթղթակիցները, հեռուստալրագրողները, հետո էլի ինչ-որ մարդիկ: Ունկերը դարպասող փականները շռինդով բացվում են: Ամբարտակը խորտակած ջրվեժի նման ներս է խուժում աղմուկը…
Շրջանը փակված է:
Այստեղ է, որ Վահագնի գրող հայրը իր մատը կծեց: Սարոյանին հիշեց. «Իմ կյանքի նպատակը,- ասում էր նա,- մահը ըստ կարելվույն հետաձգելն է»: Ես մի քայլ առաջ էի անցել… տղայիս ոտքի վերջին մի քայլով…
23.9.2000
