Սկզբնապես հրապարակված «The Sunday Telegraph» թերթում
«Մուտք գործեցի սալիկապատ ննջախուց: Ռետինե սավանով ծածկված մահճակալ կար, կողքին՝ ինչ-որ բռնակով սարքավորում:
– Ուրեմն ինձ էլեկտրաշոկով եք բուժելու,- ասացի բժիշկ Բենխամին Գասպար Գոմեսին:
– Չմտածես: Ավելի շատ ազդվում ես՝ նայելով, թե ոնց են ուրիշին էլեկտրաշոկի ենթարկում, քան երբ ինքդ ես բուժում ստանում: Ընդհանրապես չի ցավի:
Պառկեցի, և բուժեղբայրը բերանս մի խողովակ խցկեց, որ լեզուս կուլ չգնա: Հետո քունքերիս երկու էլեկտրոդ կպցրին, որ ավելի շատ ականջակալների էին նման:
Հայացքս հառել էի առաստաղի պլոկվող ներկին, երբ լսեցի՝ բռնակը ոնց պտտվեց: Հաջորդ վայրկյանին աչքերս ասես վարագույրով պատվեցին. սկզբում միայն մի կետ էի տեսնում, հետո ամեն բան խավարեց: Բժիշկը ճիշտ էր. ընդհանրապես չցավեց»:
Նկարագրածս տեսարանը «Վերոնիկան որոշում է մեռնել» գրքից չէ: Իմ օրագրից է, որ գրել եմ երկրորդ անգամ հոգեբուժարան ընկնելու ժամանակ: 1966 թվականն էր՝ Բրազիլիայի ռազմական բռնապետության (1964-1989) ամենամթին շրջանի սկիզբը, և որպես սոցիալական մեխանիզմի բնական հակազդում՝ արտաքին ճնշումը աստիճանաբար ներքին էր դառնում (օրինակ` Միացյալ Նահանգների այսօրվա վիճակի պես, երբ տղամարդը չի համարձակվում նայել կնոջը՝ առանց կողքին փաստաբան ունենալու): Այն աստիճանի, որ միջին դասի պարկեշտ ընտանիքների համար պարզապես անընդունելի էր, որ իրենց երեխաները կամ թոռները ցանկանան «արվեստագետ» դառնալ: Այդ օրերին Բրազիլիայում «արվեստագետ» բառը համասեռականի, կոմունիստի, թմրամոլի և դատարկապորտի հոմանիշն էր:
Երբ 18 տարեկան էի, հավատացած էի, որ իմ ու ծնողներիս աշխարհները կարող են խաղաղ գոյակցել: Հնարավոր ամեն բան անում էի, որ լավ գնահատականներ ստանամ Ճիզվիտների դպրոցում. այնտեղ էի սովորում: Ցերեկն աշխատում էի, բայց գիշերն ուզում էի արվեստագետ լինելու երազանքս կյանքի կոչել: Չիմանալով, թե որտեղից սկսեմ՝ միացա սիրողական թատերական խմբակի: Չնայած պրոֆեսիոնալ մակարդակով խաղալու ցանկություն չունեի, բայց գոնե մարդկանց մեջ էի, որոնք որոշ չափով նման էին ինձ: Ցավոք, ծնողներս չէին կիսում տրամագծորեն հակադիր երկու աշխարհների խաղաղ համակեցության իմ հավատը: Մի գիշեր հարբած տուն եկա, իսկ հաջորդ առավոտյան ինձ արթնացրին երկու հաղթանդամ բուժեղբայրներ:
– Մեզ հետ ես գալիս,- ասաց նրանցից մեկը:
Մայրս լացուկոծ էր դրել, հայրս ամեն ինչ անում էր, որ թաքցնի հույզերը:
– Քո շահի համար է,- ասաց,- ընդամենը մի քանի զննություն ենք անցկացնելու:
Այդպես սկսվեց իմ ճամփորդությունը տարբեր հոգեբուժական հաստատություններով: Ինձ ընդունում էին, ստանում էի տարատեսակ բուժումներ, փախչում էի ընձեռված առաջին իսկ հնարավորության դեպքում, թրև էի գալիս՝ ինչքան ստացվում էր, հետո վերադառնում էի ծնողներիս տուն: Մի տեսակ մեղրամիս էինք վայելում միասին, բայց որոշ ժամանակ անց նորից ընկնում էի, ընտանիքիս խոսքով ասած՝ «վատ շրջապատ», և բուժեղբայրները նորից հայտնվում էին:
Կյանքում մարտահրավերներ կան, որ միայն երկու հավանական ելք ունեն. կա՛մ ոչնչացնում են մեզ, կա՛մ ուժեղացնում: Հոգեբուժարանն այդ մարտահրավերներից էր:
Մի գիշեր հիվանդներից մեկի հետ զրուցելիս ասացի.
– Գիտես, կարծում եմ՝ գրեթե բոլորը կյանքի մի փուլում երազում են Հանրապետության նախագահ դառնալու մասին: Բայց ո՛չ դու, ո՛չ էլ ես չենք կարող ձգտել դրան. մեր հոգեբուժարանային անցյալը թույլ չի տա:
– Ուրեմն կորցնելու բան չունենք,- ասաց նա,- կարող ենք պարզապես անել այն, ինչ ուզում ենք:
Ըստ իս՝ նա ճիշտ էր: Իրավիճակը, որում հայտնվել էի, այնքան տարօրինակ էր, այնքան ծայրահեղ, որ մի աննախադեպ բան բերեց իր հետ՝ լիակատար ազատություն: Ընտանիքիս՝ ինձ բոլորին նման դարձնելու ջանքերը ճիշտ և ճիշտ հակառակ արդյունքը տվեցին. ես լիովին տարբերվում էի տարեկից մյուս երիտասարդներից:
Նույն գիշեր խորհրդածեցի ապագայիս մասին: Տարբերակներից մեկը գրող դառնալն էր, մյուսը, որն ավելի իրագործելի էր թվում, կարգին գժվելն էր: Ինձ աջակցություն ցույց կտար պետությունը: Երբեք աշխատելու կամ որևէ պատասխանատվություն ուսերիս վերցնելու կարիք չէի ունենա: Բնականաբար, ստիպված կլինեի ժամանակի մեծ մասը ծախսել հոգեբուժական հաստատություններում, բայց սեփական փորձից գիտեի, որ այնտեղի հիվանդները իրենց չէին պահում հոլիվուդյան ֆիլմերում հանդիպող խելագարների պես: Բացի կատատոնիայի և շիզոֆրենիայի մի քանի ախտաբանական դեպքերից՝ մնացած հիվանդները կատարելապես ընդունակ էին կյանքի մասին զրուցելու և այդ թեմայի վերաբերյալ սեփական՝ անչափ տարբերվող գաղափարներն ունեին: Երբեմն խուճապի նոպաներից էին տառապում, ընկճախտի կամ ագրեսիայի գրոհներից, բայց դրանք տևական չէին լինում:
Հոգեբուժարանում ամենամեծ վտանգը հանրապետության նախագահ դառնալու հույսի իսպառ կորուստը չէր, ոչ էլ խտրականության ենթարկվելը կամ ընտանիքիս անարդար վերաբերմունքին արժանանալը, որովհետև հոգու խորքում գիտեի՝ ինձ հիվանդանոց ուղարկելը ծնողներիս սիրո և գերպաշտպանողականության հուսահատ դրսևորումն էր: Մեծագույն վտանգը այդ իրավիճակը սովորական համարելն էր:
Երբ երրորդ անգամ դուրս եկա հիվանդանոցից և ավանդական շրջանը գծեցի՝ հիվանդանոցից փախա/թրև եկա/տուն վերադարձա/մեղրամիս վայելեցի ընտանիքիս հետ/նորից վատ շրջապատ ընկա/կրկին ընդունվեցի հիվանդանոց, գրեթե 20 տարեկան էի և արդեն սովորել էի իրադարձությունների նման ռիթմին: Բայցևայնպես, այս անգամ մի բան փոխվել էր:
Նորից «վատ շրջապատ» ընկա, բայց ծնողներս դժկամությամբ էին մոտենում ինձ հիվանդանոց ուղարկելու տարբերակին: Մտքովս էլ չէր անցնում, որ նրանք հավատացած էին՝ ես անհույս դեպք եմ, և նախընտրում էին ինձ իրենց կողքին պահել ու սատար կանգնել ամբողջ կյանքում:
Վարքս վատից վատթար էր դառնում: Ավելի էի ագրեսիվանում, բայց հիվանդանոցի ակնարկ դեռևս չէր հնչում: Ես մեծ ցնծության մեջ էի, փորձում էի իմ այսպես կոչված ազատության՝ վերջապես «արվեստագետի կյանքով» ապրելու համը տեսնել: Թողեցի նոր աշխատանքը, որ ծնողներս էին գտել ինձ համար: Դադարեցրի ուսումս և ինձ նվիրեցի միմիայն թատրոնին ու դարձա մտավորականության սիրելի ակումբների մշտական հաճախորդը: Մի երկարուձիգ տարի անում էի՝ ինչ հաճում էր սրտիս, բայց հետո քաղաքական ոստիկանությունը լուծարեց թատերական խմբակը, ակումբներ ներթափանցեցին լրտեսները, ինձ մերժեցին բոլոր հրատարակիչները, որոնց ուղարկում էի պատմվածքներս, և իմ ճանաչած ոչ մի աղջիկ չէր ցանկանում հանդիպել հետս, որովհետև ես առանց ապագայի, առանց իսկական կարիերայի ու համալսարանում երբեք չսովորած երիտասարդ էի:
Ես էլ մի օր որոշեցի ավերել սենյակս: Առանց բառերի ուզում էի հասկացնել. «Տեսե՛ք, չեմ կարող ապրել իրական աշխարհում: Չեմ կարող աշխատանք գտնել: Չեմ կարող երազանքս իրագործել: Կարծում եմ՝ լրիվ ճիշտ եք. ես խելագար եմ, ուզում եմ վերադառնալ հոգեբուժարան»:
Ճակատագիրը երբեմն հեգնում է մեզ: Երբ սենյակս քարուքանդ արեցի, ի հանգստություն ինձ՝ ծնողներս զանգեցին հոգեբուժարան: Բայց ինձնով զբաղվող բժիշկն արձակուրդում էր: Բուժեղբայրները ժամանեցին փորձնակ բժշկի ուղեկցությամբ: Նա նշմարեց ինձ՝ պատառոտված գրքերով, ջարդուփշուր ձայնապնակներով, ճղճղված վարագույրներով շրջապատված, և ընտանիքիս ու բուժեղբայրներին խնդրեց դուրս գալ սենյակից:
– Ի՞նչ է կատարվում,- հարցրեց:
Չպատասխանեցի: Խելագարը միշտ իրեն պիտի այնպես պահի, ասես այս աշխարհից չէ:
– Հերիք է խաղեր տաս,- ասաց,- ես կարդացել եմ քո հիվանդության պատմությունը: Դու ընդհանրապես խելագար չես, ես քեզ հիվանդանոց չեմ տանի:
Փորձնակը դուրս եկավ սենյակից, մի քանի հանգստաբեր նշանակեց և (ինչպես պարզեցի հետագայում) ծնողներիս վստահեցրեց, որ ես տառապում եմ «հիվանդանոց ընդունվելու ախտանիշով»: Սովորական մարդիկ, որոնք ինչ-որ պահի հայտնվում էին աննորմալ իրավիճակում, օրինակ՝ ընկճախտի, խուճապի ճիրաններում, սովորաբար օգտագործում էին հիվանդությունը՝ որպես կյանքի այլընտրանք: Այսինքն՝ ընտրում էին հիվանդ լինելը, որովհետև «սովորական» լինելը ծանր աշխատանք էր: Ծնողներս նրա խորհրդին ականջալուր եղան և այլևս երբեք ինձ հոգեբուժարան չտարան:
Այդ օրվանից չէի կարող հանգրվան գտնել իմ խելագարության մեջ: Ստիպված էի մենակ լիզել վերքերս, ստիպված էի որոշ մենամարտերում հաղթել, որոշները տանուլ տալ: Հաճախ հարկադրված էի մտքիցս հանել անիրագործելի երազանքս և փոխարենը գրասենյակներում աշխատել, մինչև օրերից մի օր, չգիտես թե որերորդ անգամ, ամեն բան թողեցի և ուխտագնացության մեկնեցի Սանտյագո դե Կոմպոստելա: Այնտեղ գիտակցեցի, որ չեմ կարող հրաժարվել «արվեստագետ լինելու» ճակատագրին առերեսվելուց, դա իմ դեպքում նշանակում էր գրող դառնալ: Եվ 38 տարեկանում որոշեցի գրել առաջին գիրքս ու խիզախեցի դուրս գալ մենամարտի, որից միշտ ենթագիտակցաբար երկյուղում էի. մենամարտ երազանքի համար:
Հրատարակիչ գտա և առաջին գիրքս («Ուխտագնացություն»՝ Սանտյագոյից ստացած տպավորություններիս մասին) ինձ ուղղորդեց դեպի «Ալքիմիկոսը», որն էլ իր հերթին ուղղորդեց դեպի մյուս գրքերը, դրանք էլ ուղղորդեցին դեպի թարգմանությունները, որոնք էլ ուղղորդեցին դեպի դասախոսությունները և համաժողովները ամբողջ աշխարհում: Չնայած շարունակ հետաձգում էի երազանքիս հասնելը, բայց գիտակցեցի, որ այլևս չեմ կարող հապաղել, որ Տիեզերքը միշտ նախապատվություն է տալիս նրանց, ովքեր պայքարում են իրենց ուզածի համար:
1997 թվականին երեք մայրցամաքներում կատարած հոգնեցուցիչ շրջագայությունից հետո շատ տարօրինակ երևույթ նկատեցի. սենյակս քարուքանդ անելու օրվա իմ ցանկությունը նաև շատ այլ մարդկանց ցանկությունն էր: Մարդիկ գերադասում էին ապրել հսկայական հոգեբուժարանում, հավատացյալի պես հետևել անհայտ մարդկանց կողմից գրված կանոններին, քան պայքարել տարբերվելու իրավունքի համար: Տոկիո մեկնելիս թերթում կարդացի հետևյալը.
«Ըստ Կանադայի վիճակագրության՝ 15-34 տարեկանների 40 տոկոսը, 35-54 տարեկանների 33 տոկոսը, 55-64 տարեկանների 20 տոկոսը արդեն որևէ հոգեկան հիվանդություն ունի: Կարծիք կա, որ ամեն հինգ մարդուց մեկը տառապում է հոգեկան խանգարման ինչ-որ տարատեսակից»:
Միտք արեցի՝ Կանադայում երբեք ռազմական բռնապետություն չի եղել, համարում են, որ այնտեղ կենսամակարդակը աշխարհի կտրվածքով ամենաբարձրն է, ուրեմն ինչո՞ւ են այնտեղ խելագարները շատ: Ինչո՞ւ նրանք հոգեբուժարաններում չեն:
Այդ հարցից բխեց մյուսը. ի՞նչ է խելագարությունը:
Երկու հարցի պատասխանն էլ գտա: Նախ և առաջ՝ մարդիկ հոգեբուժարաններում չէին, որովհետև շարունակում էին սոցիալական առումով արդյունավետ լինել: Եթե ի վիճակի ես արթնանալ առավոտյան 9-ին, աշխատանքի գնալ ու մնալ մինչև երեկոյան 5-ը, ուրեմն հասարակությունը քեզ անգործունակ չի համարում: Կապ չունի, եթե երեկոյան 5:01-ից մինչև առավոտյան 8:59-ը կատատոնիկ վիճակում նստում ես հեռուստացույցի առաջ, համացանցում ընկղմվում ես ամենաայլասերված սեռական երևակայությունների գիրկը, հայացքդ մեխում ես պատին, աշխարհին մեղադրում ամեն ինչի համար, քեզ շահագործված ես զգում, վախենում ես փողոց դուրս գալուց, սևեռված ես մաքրության կամ մաքրության բացակայության վրա, տառապում ես ընկճախտի գրոհներից և անզուսպ լացից: Քանի դեռ կարող ես աշխատանքի գնալ և քո բաժինն անել հասարակության համար, վտանգ չես ներկայացնում: Վտանգավոր ես միայն, երբ բաժակը լցվում է, և գնդացիրը ձեռքդ առած՝ փողոց ես դուրս գալիս մանկական մուլտհերոսի պես, 15 երեխա ես սպանում, որ աշխարհին ազդարարես «Թոմի և Ջերրիի» կործանարար ազդեցության մասին: Քանի դեռ այդպես չես վարվել, քեզ նորմալ են համարում:
Իսկ խելագարությո՞ւնը: Խելագարությունը հաղորդակցվելու անկարողությունն է:
Նորմալության և խելագարության միջև, որոնք, ըստ էության, նույն բանն են, միջանկյալ փուլ գոյություն ունի, կոչվում է «տարբերվող լինել»: Մարդիկ ավելի ու ավելի են վախենում «տարբերվելուց»: Ճապոնիայում կարդացածս վիճակագրական տեղեկատվությունը ծանրութեթև անելուց հետո որոշեցի գիրք գրել՝ հիմնված սեփական փորձառությանս վրա: Երրորդ դեմքով գրեցի «Վերոնիկան որոշում է մեռնել» վիպակը՝ օգտագործելով իմ կանացի ես-ը, քանի որ հասկանում էի՝ կարևոր հարցը, որը պետք էր բարձրացնել, ոչ թե իմ հոգեբուժարանային փորձն էր, այլ վտանգները, որոնց բախվում ենք տարբերվող լինելով, և բոլորին նման լինելու մեր սարսափները: Ավարտելուն պես խոսեցի հորս հետ: Երբ պատանեկության և երիտասարդության բարդ փուլն ավարտվել էր, ծնողներս այդպես էլ իրենց չէին ներել հետս խիստ վարվելու համար: Միշտ հավաստիացնում էի՝ առանձնապես վատ չի եղել, և բանտը (երեք անգամ բանտարկվել եմ քաղաքական պատճառներով) ավելի խոր վերքեր է թողել, բայց ծնողներս հրաժարվում էին ինձ հավատալուց և ամբողջ կյանքում մեղադրում էին իրենց:
– Գիրք եմ գրել հոգեբուժարանի մասին,- հայտնեցի 85-ամյա հորս,- հորինվածք է, բայց մի քանի էջում իմ անունից եմ խոսում: Նշանակում է՝ հանրայնացնում եմ հոգեբուժարանում ապրածս ժամանակը:
Հայրս նայեց աչքերիս և ասաց.
– Վստա՞հ ես, որ քեզ չի վնասի:
– Վստահ եմ:
– Ուրեմն ի գործ: Հոգնել եմ գաղտնիքներից:
«Վերոնիկան որոշում է մեռնել» գիրքը Բրազիլիայում լույս տեսավ 1998 թվականի օգոստոսին: Ես ավելի քան 1200 էլեկտրոնային և թղթային նամակ ստացա, որտեղ մարդիկ պատմում էին նմանատիպ փորձառության մասին: Հոկտեմբերին գրքում արծարծված որոշ թեմաներ՝ ընկճախտը, խուճապի նոպաները, ինքնասպանությունը, քննարկվեցին սեմինարի ժամանակ և համազգային արձագանք ստացան: 1999-ի հունվարի 22-ին սենատոր Էդուարդո Սուպլիսին իմ գրքից հատվածներ կարդաց մյուս սենատորների առաջ և հավանության արժանացրեց օրենքը, որը վերջին 10 տարում փորձում էին բրազիլական Կոնգրես հասցնել, օրենք, որն արգելում էր կամայական ընդունելությունը հոգեբուժական հաստատություններ:
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Լիլիթ Քալաշյանի
