Արձակագիր, գրաքննադատ, նկարչուհի, հոգեբան Միհան Բահրամին ծնվել է 1948թ. Թեհրանում: Հեղինակ է պատմվածքների ժողովածուների, հեքիաթների, հեռուստահաղորդումների ու կինոսցենարների, կինոյի ու արվեստի մասին հոդվածների: Համահեղինակ է հոգեբանության դասագրքերի:Մահացել է 2017 թվականին:
Մեր փողոցը նեղ էր, և նրա դարմանախառն կավով ծեփված տների պատերն ու բնակիչները նույն գույնն ունեին: Կենտրոնական հատվածում՝ շրջադարձին, սպիտակ ակացիայի փարթամ թուփը՝ խոնարհված առվի վրա, նայում էր սեփական շիվերին: Վերջնամասում մեր տունն էր: Փողոցն ավարտվում էր մեծ դռնով: Փայտե դռան ճաղերից երևում էր ընդարձակ այգին, որին թաղի բնակիչները «Փողոցի վերջի այգի» էին կոչում: Ամեն օր դրկից երեխաների հետ դռան առաջ քարկտիկ ու կլաս էինք խաղում, ցատկում պարանով: Հետո, երբ խաղն ավարտվում էր, և բոլորը գնում էին, մեր տան նախամուտքի և այգու պատի արանքում գտնվող սանդուղքով կտուր էի բարձրանում, թաքուն ուսումնասիրում այգին:
Քառակուսի մեծ այգի էր: Դռան առաջ խճապատ կածան էր, ապա բանջարեղենի կանոնավոր մարգեր, եզրերին՝ կաղամբի կապտավուն թփեր: Մարգերի արանքում` քառանկյուն հողակտորներում, երիցուկներ ու գինձ էին ցանել: Երիցուկի սպիտակ ծաղիկներն ու վայրի կապույտ նունուֆարներն ասես գարնան քամուց ջրի մակերևույթին սփռված ծաղկաթերթեր լինեին: Կանաչ մարգերից վեր արծաթափայլ բարդիների, սպիտակ կաղամախիների շարքերն էին: Այգու լռությունը խախտում էին միայն ծառերի սաղարթներին բույն դրած ագռավների կռկռոցը և կեսօրին մոտ գոմաղբ տեղափոխող անասունների վզներին կապած զանգուլակների ձայները: Գինձի թփերի տակից լսվող ծղրիդների միալար սուլոցը, խառնվելով զանգուլակների զնգզնգոցին, դառնում էր հաճելի մեղեդի, որն օրորոցային երաժշտության ազդեցություն էր ունենում, հատկապես գարնան թմրեցնող կեսօրից հետո, ու թեև կավն այրում էր բոբիկ ոտքերս, բայց մինչև չէին գոռում, չէին սպառնում, ներքև չէի իջնում: Միջօրեին այգին ավելի էր գեղեցկանում: Այգեպանները գնում էին ճաշելու, և ճնճղուկները հարձակվում էին ծառերի վրա, խառնվում էին նրանց ծլվլոցն ու աղմուկը. այգին լցվում էր ձայներով: Նորածիլ բողբոջների ու դեռևս չգոլորշիացած ցողիկների հազար-հազար աստղիկներ էին պեծպեծում, և ծղրիդների երգի ներքո ծաղիկներն ու ծառերը քուն էին մտնում:
Բոլոր ծառերը ճանաչում էին ինձ: Նրանց բաժանել էի ընտանիքների: Դռան մոտ հնամյա հաստաբուն սոսին էր. նա բոլորի պապն էր: Հետո կաղամախիների ընտանիքն էր. երեք երեխա ունեին. ծառերից երկուսը, որոնք սլացիկ էին ու ճկուն, որդիներն էին, ավելի կարճն ու սաղարթախիտը տան փոքրն էր՝ աղջիկը: Արևելյան հատվածում մուգ կանաչ ծփիներ էին՝ առանձնացած, մեկը մյուսից հեռու, նման մեզնից մի քանի տուն այն կողմ ապրող պառաված օրիորդին, որը բացի երեխաներից ոչ ոքի հետ լեզու չէր գտնում: Ես այնքան էի կապվել ծիլ ու ծառին, զանգուլակներին, որ ամենաչնչին փոփոխությունն անգամ զգում էի: Կարող էի աչքերս փակել ու նույնությամբ տեսնել ծփացող կանաչ այգին: Հեռվից լսվող զանգուլակների ձայնից գլխի էի ընկնում` անասունները բեռնվա՞ծ են, թե՞ ոչ, գալի՞ս են, թե՞ հեռանում: Եթե մի օր կտուր չէի բարձրանում, ինչ-որ բանի պակաս էի զգում: Կարծես անծանոթ մի գոյ այնտեղ ինձ էր սպասում, և զուր չէր իմ այդ զգացողությունը: Երբ կուշտ նայում էի և ուզում էի հեռանալ, ակամա շրջվում էի այգու արևմտյան կողմը: Այնտեղ հսկա թթենի կար, որն ասես կանաչ բլուր լիներ: Չոր տերևների, գոմաղբի ու աղբի մեծ կույտը ծածկում էր ծառաբնի կեսը: Մի քիչ ներքև` թթենու դիմաց, մշտապես կողպած, երկու մութ վանդակափեղկերով հին դուռ կար, որ սարսափեցնում էր մարդկանց: Դա «Օձի գոմ»-ն էր: Տատս պատմում էր. «Գոմի տերն ու տիրակալը օձն է, առաջ ինչքան կով ու էշ էին կապում էնտեղ, բոլորին խայթում էր: Թույնից անասունները սատկում էին»: Այգեպան Ալին ասում էր. «Դժվար բան չի օձ սատկացնելը, բայց մուսուլմանի համար սպանելը լավ նշան չի, էդ է պատճառը, որ գոմը նրան ենք թողել»: Որոշ կանայք էլ պատմում էին, որ ամռանը՝ կեսօրից հետո, տեսել են խայտաբղետ օձին` թթենու տակ՝ պառկած խոնավ հողին, երկսայր կարմիր լեզուն հանած՝ ջուր փնտրելիս, այնքան մեծ բերանով, որ կարող էր մարդ կուլ տալ: Տարեց այգեպանները պնդում էին. «Էդ սովորական օձ չէ, իսկական իժ է: Շունչն էլ է թունավոր»: Այդ պատճառով էր, որ հափշտակված նայում էի ապակեթափ փեղկերով հին դռանը, և մտքովս սոսկալի բաներ էին անցնում: Թեև վախենում էի օձից ու գոմից, բայց ուշք ու միտքս գոմի կողմն էր: Ջանում էի շրջվել, միայն թռչուններին ու ծառերին, հունապի ծառի տակ կապված Ալիի դեղնակարմրավուն ուլիկին նայել, բայց մի արտասովոր ձգողական ուժ հայացքս ուղղում էր թթենու կողմը, քաշում գոմի մութ լուսամուտներից ներս, և որոշ ժամանակ անց աղոտ տեսիլներ էին հայտնվում աչքերիս առաջ: Այնքա՜ն հրապուրիչ էր այգին դիտելը. մինչև հետկեսօր այն լցնում էր իմ մենակությունը: Երեկոյան օրս փոխվում էր: Կտուրին՝ պատի երկայնքով, կարպետ էինք փռում, ջրով ցողում խսիրները, դնում անկողինների տակ: Ինքնաեռ էլ կար կտուրին: Կավածեփ գմբեթավոր տանիքներն ու շահ Աբասի քարվանսարայի շինությունները շարունակում էին այգու տեսարանը, սաղարթների միջից «Շահզադե»-ի հախճաղյուսե գմբեթն էր երևում: Ավելի հեռու` կապտամանուշակագույն հորիզոնի մեջ` աղյուսե տանիքի վրա` երկնքում առաջինը ծագող մեծ աստղի տակ, մի արագիլ էր կանգնած. երբեք չէի տեսել, որ երկու ոտքն էլ գետնին դներ: Մայրամուտի հետ փողոցային աղմուկը քիչ-քիչ մարում էր, հետո միախառնվում էին իրիկնային լռությունն ու միջատների բզզոցը: Երբ «Շահզադե»-ի ժամացույցի զարկերը բախվում էին սոճիների կատարներին ու հախճաղյուսե գմբեթի բազմերանգ ցոլքերին, հնչում էր մոազենի բամբ ու տխրալի ձայնը: Ինչպիսի՜ երեկոներ էին:
Լսվում էր ղալիանի գլգլոցը և տատիս մրմունջը. աղոթում, մեղքերին թողություն էր խնդրում: Օրվա այդ ժամին, որտեղ էլ լինեի՝ կտուրին թե բակում խաղալիս, աչքերիս առաջ էր հայտնվում նրա հուզված դեմքը, հատկապես, երբ հարևաններն ասում էին՝ վիշտը քեզ կսպանի, իսկ տատս տարուբերում էր գլուխը, ղալիանը կարգի գցում և գլխաշորի ծայրով սրբում արտասվակալած աչքերը: Այնպես էի ուզում տատիս պես թախծել, աղոթել ու երկիմաստ խոսել: Ղալիան ծխելն ինձ դուր չէր գալիս, բայց սիրում էի նայել բյուրեղապակյա սափորին, որի մեջ վարդի թերթիկներ էին լցված: Փողի ծայրին երկու փայտե տիկնիկներ էին ամրացված, որոնք խոնավությունից ուռչել ու խունացել էին: Երբ տատս ծխում էր ղալիանը, տիկնիկները պտտվում էին պղպջակների մեջ, կարծես վազում էին ծաղկաթերթերի հետևից, բայց հենց ջուրը պակասում էր, ծխի բարակ քուլան նստում էր ջրի մակերևույթին, և տիկնիկներն անշարժանում էին: Ես տեսնում էի տատիս պատմած հեքիաթի դևին, որ ղալիանի փողից ներս էր սահում ու փորձում բռնել փայտե մարդուկներին՝ նրանց մաս-մաս անելու համար: Թվում էր, որ եթե փողը հանես, դևը դուրս կպրծնի սափորից: Նայում էի տատիս թոշնած ու տրտում աչքերին, փորձում էի նրան նմանվել: Հավաքում էի շուրթերս, հառաչում, սեղմում կոկորդս, որպեսզի թուքս դժվարությամբ կուլ տամ: Ջանում էի խոժոռվելով տատիս ցույց տալ, որ թախծում եմ իր նման: Բայց հենց հավաքում էր ղալիանը, ամեն ինչ մոռանում էի ու սկսում գլուխկոնծի տալ, թավալվել, գմբեթին նայել: Երբեմն էլ Նասրեդդին շահի մահվան մասին բանաստեղծությունն էի արտասանում, որ տատիցս էի լսել:
Մեծն տիրակալ Նասրեդդին շահը
Ուխտագնացության մեկնեց ուրբաթ օրը,
Ու անտեր մնացին կանայք հարեմի,
Անհայր մնացին երեխաները…
Հանգերին համահունչ ձեռքերս մե՛կ իրար էի զարկում, մե՛կ էլ ծնկներիս: Հիշում եմ՝ «սադր ազամ»[1]-ի փոխարեն «սաթլ արզան»[2] էի ասում և բովանդակությանը նշանակություն չէի տալիս: Պարզապես արտասանում էի կամ թավալվում և հաճույք էի ստանում: Երբ ամբողջովին ուժասպառ էի լինում, պառկում էի ներքնակին և երկնքին նայում: Կտուրի խոնավությամբ ու կավահոտով ներծծված զով կերպասը թմրություն էր բերում մերկ մարմնիս: Հեռվում հազարավոր աստղեր էին կայծկլտում, երկնքի սևի մեջ երևում էր Մեքքայի ճանապարհը, որով, ըստ իս, ճամփորդության էր մեկնել հայրս: Գիշերվա կեսին արթնանում էի կատուների գզվռտոցից ու հարևան կտուրին քնած դրկից ամուսինների խռմփոցից: Լիալուսինը՝ մեծ աստղի ուղեկցությամբ, շրջում էր գիշերային խոր ու զուլալ ծովում, ամպի քուլան՝ բաց երախով հրեշի նման, հետևում էր նրան: Թախծոտ էր լուսինը. նրա այտին դրոշմված էր արեգակի մատնահետքերը:
Այդ օրը նման չէր մնացած օրերին: Այգու դռան մոտ խաղում էինք, մի ոտքով ցատկոտում ածուխով գծած քառակուսիների վրա: Մեծահասակներն անընդհատ կշտամբում, ոտքերը քստքստացնելով մաքրում էին սև գծերը: Վատ նախանշանով բակը պատել-չպատելը կախված էր գաջի մի կտորից, որը մենք չունեինք: Իմ հերթն էր. մի ոտքս ծալած՝ մյուսով հրում էի քարը: Նկատեցի տատիս. տնից դուրս եկավ: Թեև տարված էի խաղով, բայց նա գրավեց ուշադրությունս. փոքր-ինչ կորացած էր, հագին ծիսական զգեստ էր, սև պուտերով սպիտակ չադրա, սև գուլպաներ, ռուսական ցեխոտ կրկնակոշիկներ: Գլխաշորը կապել էր գլխի հետևում, դեմքը բաց էր: Երեսը շրջեց, առանց հարևանին բարևելու անցավ: Ինձ չնկատեց: Հարևանի կնոջ մոտ կանգ առավ, ի պատասխան նրա ողջույնի, ասաց.
-Ա՜խ, մայրի՛կ, ասացի՝ ուրբաթ է, գնամ, նրա գերեզմանին արցունք թափեմ, թեթևանամ: Տանը չի լինում…
Հետո լսեցի կնոջ կարեկցող ձայնը.
-Ի՞նչ օգուտ, մեկ է՝ նրան հետ չես բերի: Ամեն ինչ պիտի անես հանուն էդ երեխու:
Տեսա՝ ինձ էր մատնացույց անում: Առանց իմ կողմը նայելու՝ տատս հրաժեշտ տվեց ու հեռացավ: Հարևանուհին շարունակեց.
-Ամեն ինչ անցել-գնացել է, բայց վերքը չի լավանում, Աստված համբերություն տա քեզ: Ո՞վ է տեսել՝ փեսայի համար էդքան սգան:
Գուցե այդ պահին չհասկացա լսածիս ողջ իմաստը, բայց մեջս նոր զգացողություն առաջացավ: Հավանաբար առաջին անգամ լրջորեն մտածեցի հորս մասին: Երեխաների ճիչերից մի պահ սթափվեցի. «Պարտվեցի՛ր, չորրորդում պարտվեցի՛ր, չորս անգամ պիտի շալակես…» Հետո նորից քարացա: Փաստորեն հայրս Քարբալա չէր մեկնել, նա մահացել էր, ես որբ էի: Նայեցի ընկերներիս: Գիտեի՞ն արդյոք: Չգիտեմ՝ ինչու, վախեցա: Ես նման չէի որբի: Իմ տեսած որբերը ցնցոտիավոր մուրացիկներ էին, որոնք, ձեռքները պարզած, աղերսում էին` օգնեք որբիս: Խաղընկերներիս մեջ փսլինքը միշտ կախ, վնասված աչքով մի տղա կար: Հայրը ջրհորն էր ընկել, խեղդվել: Նա ինձ համար պակասավոր էակ էր, խղճում էի նրան, բայց չէի ուզում որևէ ընդհանուր բան ունենալ նրա հետ: Ինքնավստահ էի, ասում էին՝ գեղեցիկ եմ: Կարծում էի` ամենաշատ նոր կոշիկներն ու սիրուն զգեստները ես ունեմ: Գիշերները նայում էի երկնքի ամենահեռու հատվածին: Այնտեղ՝ «Շահզադե»-ի նմանությամբ, ոսկեզօծ գմբեթով, հայելապատ մի շինության մեջ, Բարձրյալն էր նստած, ով տեսնում, սիրում էր ինձ և անպայման կվերադարձներ հայրիկիս: Ինչ-որ մեկի՞ց էի լսել: Գուցե հայրս իսկապես Քարբալա էր մեկնել: Գուցե հարևանուհու ակնարկներն ինձ ուղղված չէին: Ուզում էի ցատկել, մոռանալ ամեն բան. չէր ստացվում: Ոտքերս ծանրացել էին: Այլևս ընկերներիս չէի ուզում տեսնել: Քարբալայի մասին էի մտածում: Այժմ դա շատ կարևոր անուն էր ինձ համար, նույնիսկ սարսափ էր ներշնչում: Ատելություն զգացի այդ վայրի նկատմամբ: Մի՞թե Քարբալայից ոչ ոք չի վերադառնում: Չէ՛, հայրս կգա, համոզված եմ: Այնուամենայնիվ, սրտումս կասկած առաջացավ: Տատս էլ առաջվանը չէր: Սուտը հեռացրեց ինձ նրանից: Այլևս նախկինի նման չէի կարողանալու նրա խոսքին ականջ դնել: Նորից հարևանուհու ասածը հիշեցի. «Մեկ է՝ նրան չես վերադարձնի»:
Չէի կարողանում հաշտվել այն մտքի հետ, որ հայրս մահացել է և այլևս չի վերադառնալու: Ինքս ինձ համոզում էի՝ հարազատներս ինձ չեն խաբել, հայրս ինչ-որ տեղ է մեկնել: Բայց ո՞ւր: Չէի համարձակվում հարցնել տատիս, վախենում էի ասեր՝ Քարբալա է մեկնել կամ մահացել է: Երկուսն էլ այժմ նույն իմաստն ունեին:
Խաղը թողեցի, գնացի տուն: Պետք է սգայի հորս համար: Նստեցի տատիս առաջ և հառաչեցի: Փորձեցի նրա նման լռել, հետո տարուբերել մարմինս: Սակայն փայտե տիկնիկները, որոնք կրկին հայտնվել էին ծխի ճիրաններում, շեղեցին ուշադրությունս:
Ամառն անցավ, աշնանը վերադարձա մորս մոտ: Ես մորս միակ երեխան էի: Նա ոչ միայն մայրս էր, ոչ միայն գեղեցկուհի, այլև կարծես ավանդազրույցների հուրի արքայադուստրը լիներ: Աշխարհում ամենաշատը նրան էի սիրում: Գուցե այդ պատճառով չէի զգացել հորս պակասը: Թեպետ երբեմն խստապահանջ, անտրամադիր ու մռայլ էր լինում, բայց բոլոր մայրերից ամենագեղեցիկն էր: Ընկերներիս մոտ պարծենում էի նրա սիրունությամբ: Գիշերները հեքիաթ էր պատմում: Ջերմ ու հարազատ ձայնից հեքիաթի հերոսները շունչ էին առնում: Երբեմն թղթե տիկնիկներ էր կտրում, շրջանաձև շարում հարթ սկուտեղի վրա, զգուշորեն շարժում: Տիկնիկների պարից հրճվում էի: Երբեմն էլ նրանց պատի առջև էր դնում: Ճրագի լույսից ստվերներն ընկնում էին պատին, փոքրիկ ֆիլմ էր ստացվում: Տիկնիկներին շատ էի սիրում, երբ մեկը պատռվեց, լաց եղա: Ցերեկը նրանցով չէի խաղում, ցաքուցրիվ լցված էին սկուտեղի վրա, երեկոյան ճրագի լույսի տակ կենդանանում էին, և ես հավատում էի նրանց:
Այդ աշնանը, երբ վերադարձա, ինչ-որ բան էր փոխվել մեր տանը: Մայրս ավելի քիչ էր ինձ հետ ժամանակ անցկացնում: Մարդիկ էին անընդհատ գնում-գալիս: Ականջ էի դնում զրույցներին. մեկի մասին էին խոսում, որին չէի ճանաչում: Կարծես հյուր էինք ունենալու: Շատ էին խոսում նրա մասին, սակայն աշխարհում բացի մորիցս ու մեր փոքր անկյունից ինձ ոչինչ չէր հետաքրքրում: Ժամանակ անցավ, մայրս աստիճանաբար փոխվեց: Ավելի կենսուրախ էր, հաճախ էր գնումների գնում, նոր զգեստ էլ կարեց: Երբեմն քթի տակ դնդնում էր: Ձայնն էլ էր փոխվել, նման չէր այն ժամանակներին, երբ ձմեռվա ցուրտ ու մութ գիշերներին ինձ համար օրորոցային էր երգում.
-Լա՜, լա՜, լա՜, ծաղիկ դաղձի,
Բալիկս եկավ քեզ այցի:
Լա՜, լա՜, լա՜, կենու ծաղիկ,
Քեզ մոտ եկավ հուրի աղջիկ…
Հիմա բանաստեղծություններ էր ընթերցում: Զգում էի` փորձում է հավատալ կարդացածին: Երբ անցնում էի մոտով, ձայնը դողում էր անվճռականությունից: Սիրում էի նրա ձայնը, թեկուզ, եթե օրորոցայինի փոխարեն դնդնում էր քթի տակ: Մեջս ինչ-որ զգացողություն էր առաջանում, որ աչքերիցս արտասուք էր բերում: Վերմակը քաշում էի գլխիս ու լուռ հեկեկում: Չէի ցանկանում, որ մայրս արցունքներս տեսնի ու էլ չերգի: Ինչպես կենդանիները երկրաշարժից առաջ, այնպես էլ ես էի համակվում ահագնացող տագնապով: Չէի հասկանում՝ ինչու: Մտածում էի՝ հաստատ մայրս նկատել է, որ ծածկոցի տակից վերցրել եմ մանրադրամները կամ գտել է թաքցրածս ջարդած ափսեն, և գլխի է ընկել, որ իմ ձեռքի գործն է: Զգուշաբար էի մոտենում նրան: Քմահաճություններ չէի անում: Այլևս չէի պնդում, որ գիշերները հեքիաթ պատմի: Ինքս ինձ խոստացել էի խելոք լինել: Մի օր՝ մայրամուտի աղոթականչի ժամանակ, երդվեցի` եթե մայրս առաջվանը դառնա ու հայրս վերադառնա, ոչ միայն չեմ հանգցնի մեր տան դիմացի սաղախանեի[3] մոմերը` տիկնիկ պատրաստելու համար, այլև ամեն ուրբաթ մոմ կվառեմ, մանրադրամներս կտամ այն որբուկին, որին նեղացրել եմ, էլ չեմ ճոճվի սաղախանեի բաժակների շղթաներով, հացի կտորները կվերցնեմ գետնից, կհամբուրեմ, պատին կդնեմ: Որոշել էի տատիցս աղոթել սովորել:
Մի օր էլ մեր տանն անսովոր իրարանցում սկսվեց: Սենյակները դատարկեցին, աթոռներ շարեցին: Անկյունի ննջարանում սպիտակ սփռոց փռեցին: Հայելին, որ հիշատակ էր մորս առաջին ամուսնությունից և որի կողքին նախկինում հորս նկարն էր փակցված, ամրացրին սփռոցին: Ալիքաձև կապույտ փորով, սիրամարգի պատկերով, պղնձյա պատվանդանով երկու ճրագները վառեցին: Ինձ հագցրին թավշե շապիկս` հորդորելով ոտքի տակ չընկնել:
Գնացի բակի անկյունի սենյակը: Հորս նկարը, որ մինչ այդ ամրացված էր հյուրասենյակի պատին, դրել էին որմնախորշի մեջ: Մայրս սենյակում էր՝ հայելու առաջ, հոնքերն էր կոկում: Ոսկեգույն, փայլփլուն կոպերի վերևում աչքի էին զարնում կամարաձև հոնքերը: Կանգնեցի նրա առջև: Ուզում էի խոսել, բայց չկարողացա: Այդ պահին ես շատ ուրախ էի, որ տագնապալի օրերից հետո մեր տունը հյուրերով էր լի, և ես ու մայրիկս սենյակում մենակ էինք: Կարծես տոնական օր էր լինելու: Որմնախորշում դրված նկարում հորս հայացքը տխուր էր: Թերևս առաջին անգամ ուղիղ նրա աչքերին նայեցի: Թվաց` նա էլ ինձ է նայում: Ուզում էի` մայրս պատմեր հորս մասին, բայց նա լուռ էր: Մայրիկիս հագին ալ կարմիր զգեստ էր, խարտյաշ խոպոպներն ուսերին էին թափվել: Շուրթերը պրկվել էին՝ ինչպես ինձ վրա զայրանալիս, ծնոտին փոքրիկ փոսիկ էր առաջացել:
Նրա նետած թռուցիկ հայացքը վերականգնեց վստահությունս: Թեթևացած` թռչկոտեցի: Երբ մայրս ավարտեց անելիքը, նրա հետևից հյուրասենյակ գնացի, բայց նկուղի մոտ մտափոխվեցի, իջա տատիս մոտ: Նա օջախի առաջ էր: Քրտինքի կաթիլները կայծկլտում էին դեմքին, գլխաշորի ծայրով սրբեց աչքերը, ասաց. «Ներս մի՛ մտիր, ջա՛նս, ծուխ ու մուխ է, աչքերդ կմրմռան»: Հետո կռացավ, ֆեսենջանի համար տապակած քուֆթայի երկու կտոր վերցրեց ափսեից ու տվեց ինձ: Մի պահ նայեց երեսիս: Քուֆթան էի ուտում: Ապա ամուր գրկեց, գլուխս կրծքին սեղմեց: Զգացի մարմնի բույրը, որն այնքան հարազատ ու սիրելի էր: Գլխաշորից ծխահոտ էր փչում: Չէի համարձակվում երեսին նայել: Կցկտուր հարցրի. «Այս երեկո… այս երեկո պարոնը գալո՞ւ է»: Սրտի խփոցները այտիս էին զարկում: Ողջ էությամբ սպասում էի՝ զղջալով, որ տվել եմ այդ հարցը: Այնքա՜ն էի ուզում, որ հնարավորինս ուշացներ պատասխանը: Սպասում էի, որ ասելու էր՝ այո՛, գալու է: Մտքովս հազար բան էր անցնում: Սակայն տատս չէր խոսում: Վախենում էի գլուխս բարձրացնել ու նրան նայել: Ողջ մարմնով դողում էր: Լսում էի նրա հևոցը: Ինձ կրծքին սեղմեց, արցունքի տաք կաթիլները ճակատիս ընկան: Մի պահ թվաց` ամեն ինչ անցյալում է, հյուրերը լքել են մեր տունը: Գլուխս պոկեցի տատիս կրծքից, երեսս թաղեցի նրա ափերի մեջ: Մի պահ դեմքիս նայեց ու ճաքճքած բթամատերով մաքրեց աչքերս: Թեև երեսի կնճիռներն ավելի էին շատացել, բայց մորս ու նրա նմանությունը նկատելի էր նույնիսկ խորշոմների մեջ: Քնքուշ ձայնով ասաց. «Այստեղ ծուխ է, գնա մորդ մոտ, քեռիդ այնտեղ է, քաղցրավենիք կտա»: Կռացա: Երեսս հպեցի նրա այտին: Թուշը թաց էր, ու դողում էր: Գլխաշորի հետևում՝ ծխածածկ պատին, օջախի թրթռացող կարմիր բոցի ստվերներն ինձ դժոխքի մասին հիշեցրին: Ասացի. «Մեծ կին ես, բայց արտասվո՞ւմ ես»: Խորը հոգոցը կրծքում մնաց: Ջղաձգվեց, բայց պատասխան չտվեց: Մտածեցի` խախտեցի որոշումս, մեջընկան եմ, նրա գործերին եմ խառնվում: Թողեցի նրան, առանց որևէ բան ասելու բարձրացա աստիճաններով: Ճանապարհի կեսին շրջվեցի, տատիս նայեցի. քափկիրը պտտեցնում էր կաթսայի մեջ: Արցունքի կաթիլներն աստղիկների նման կայծկլտում էին դեմքին: Հետո, երբ օջախի մեջ փայտ դրեց, դեմքը միանգամից պատվեց թափանցիկ կարմիրով, այնուհետև ծուխն ամբողջովին ծածկեց նրան:
Հյուրասենյակում բազմաթիվ բարեկամ կանայք ու տղամարդիկ կային: Հետո սև աբան ուսերին, մարմաշե փաթթոցը գլխին, երկարամորուս մեկը հայտնվեց` կարճահասակ, այծի մորուքով մարդու ուղեկցությամբ, որ բոյին անհամապատասխան մեծ տետր էր գրկել: Գնացին այն սենյակը, որտեղ մայրս էր՝ հայելու առաջ նստած: Դեմքը փայլում էր լույսի ցոլքերից: Աչքի պոչով ինձ նայեց: Պատրաստվում էի գիրկը նետվել, երբ կծեց շրթունքը, ու ես տեղումս քարացա: Նրա հայացքում անվճռականություն կար: Ես հմայվել էի նրա անասելի գեղեցկությամբ: Ցանկանում էի խոսել հետը: Հազար բան ունեի ասելու, սակայն մորուքավոր մարդու սարսափազդու ձայնը, ապա սենյակը պարուրած քար լռությունը հետ պահեցին ինձ: Մայրս դարձյալ ինձ նայեց արտասովոր հայացքով՝ ինչպես այն ժամանակ, երբ ներում էր ինձ ու հաշտվում էինք, ինչպես այն ժամանակ, երբ գտավ մուրաբայի բացված բանկան: Ուզում էի մոտենալ, գրկել, համբուրել, պատմել որոշումներիս, խոստումներիս մասին, բայց նա կրկին գլուխը խոնարհեց, հայացքը հառեց Ղուրանին, ինչ-որ բան քրթմնջաց: Ակնթարթորեն սենյակը լցվեց կանանց ձայներով ու ծափահարություններով: Վախեցա: Ինչ-որ մեկը թիկունքից գրկեց ինձ` բրնձե հացը ձեռքս տալով:
Մոտ երկու շաբաթ էր անցել մորս հարսանիքից: Քիչ-քիչ հասկացա` մեր տանը մեկն էլ է ապրում: Մայրս ավելի սիրալիր էր, մուրաբա ու մանրադրամ էր տալիս, գիշերները հեքիաթ պատմում: Սովորության համաձայն գլուխս դնում էի կրծքին, գրկում նրան ու քնում: Մորս մարմնի հոտն այնքան հարազատ էր, որ միայն նրա գրկում էի հանգիստ քնում: Գուցե վախկոտ երեխա էի: Գիշերները երբեք մայրս ինձ մենակ չէր թողնում: Երբ տատիս մոտ էի լինում, նա էլ էր նույնկերպ վարվում, բայց մորս հետ ուրիշ էր, նրա հետ ոչնչից չէի վախենում: Մի օր երազ տեսա: Ծալապատիկ նստած էի, երբ մի սև ու բրդոտ ձեռք հայտնվեց, փորձեց քարշ տալ ինձ դեպի մեծ փոսը: Այն նման էր մեր թաղի փռի թոնրին, որի մեջ ես ու մյուս երեխաները խիճ էինք նետում: Հետո միանգամից հայտնվեցի մի այլ տեղ: Դատաստանի օրն էր: Բրդոտ ձեռքը շիկացած քլունգ էր բռնել, ուզում էր դրանով գլխիս հարվածել: Ինչքան փորձում էի ճչալ, չէր ստացվում: Ակամա հայտնվեցի թոնրի շուրթին: Մարմինս թույլ էր, անզգա: Մեկ էլ տեսա՝ թոնրի հակառակ կողմում կանգնած է մայրս` հարսանեկան կարմիր զգեստով: Ինձ նայեց ու շրթունքը կծեց: Ձեռքս մեկնեցի նրա կողմը: Նրան տեսնելով այնքան ուրախացա, որ մոռացա վախի մասին: Կախվեցի փեշից, բայց նա շրջվելով` հեռացավ: Խուլ ճչացի: Վեր թռա: Չէի հասկանում` որտեղ եմ: Դեռևս զգում էի թոնրի կրակի ջերմությունը: Սիրտս կարծես դուրս էր թռչում բերանիցս: Քիչ-քիչ ուշքի եկա, հասկացա, որ երազ էր, բայց շարժվելու ուժ չունեի: Մորս հիշեցի: Շրջվեցի, որ գրկեմ նրան: Տեսա՝ կողքիս չէ: Չէի համարձակվում վերմակը գլխիցս քաշել: Վախենում էի խավարից: Զգացի՝ ուրիշ մահճակալի վրա եմ քնած: Մի կերպ գլուխս հանեցի վերմակի տակից: Մայրս ու այն տղամարդը քնած էին սենյակի մյուս անկյունում: Նրանք ծածկված էին մորս առաջին ամուսնությունից մնացած ծաղկավոր ատլասե վերմակով, որն ինձ շատ էր դուր գալիս: Մայրս գլուխը դրել էր տղամարդու թևին: Նրա խարտյաշ մազերը թափվել էին բարձին, և լուսնի ցոլքերի ներքո մի փունջ խոպոպներ երկնագույն էին դարձել:
Թեև չարաճճիություններ չէի արել, բայց զգում էի` մորս կորցնում եմ: Թվում էր` չեմ կարող նրանից ինչ-որ բան ակնկալել, թեպետ նախկինի պես սիրալիր էր: Փոխվել էր մորս արտաքինը. փքված էր, ծանր էր քայլում: Այլևս չէր երգում, ժամանակ առ ժամանակ հեքիաթ էր պատմում, ձայնն էլ նախկինի նման չէր: Կրճատում էր, հեքիաթի սկիզբն ու վերջը մեկ անում: Ես նրան չէի սպասում, մենակ էի քնում: Նա դժվարությամբ էր տեղից վեր կենում, ախ ու վախ էր անում, ասես հոգնած լիներ: Երբ ամռանը կրկին տատիս մոտ ուղարկեցին, ուրախացա: Այնտեղ ինձ էին սպասում նույն խաղերն ու խաղընկերները: Ամեն ինչ առաջվան էր, կարծես ոչինչ չէր պատահել: Միայն քեռուս չարաճճի երեխաներն էին նեղացնում: Նրանցից փախչելու համար մենակ էի խաղում: Փոքր բանջարանոց էի սարքել, ցանկապատել ու սածիլներ տնկել, ջրի համար ճանապարհ բացել: Ամենահաճելին, սակայն, այգին դիտելն էր: Վայրի կակաչներն ու երիցուկները ծաղկել էին, թթենին ստվերել էր օձի գոմը, հունապի ծառի տակ ուլիկի փոխարեն սև գառնուկ էր կապված, որը մայում էր մերթընդմերթ:
Ուզում էի լողալ լողավազանում, տատս թույլ չտվեց, ասաց՝ ծաղրի առարկա կդառնամ: Հեքիաթ պատմեց, ջանաց, որ քնեցնի ինձ, բայց քիչ-քիչ հոգնեց, և ի վերջո ինքը քնեց: Ճանճերի բզզոցն ու կապտավուն բյազե վարագույրների թրթռացող ստվերները նյարդայնացրին ինձ: Մառանի դռան վրա մի չթե վարագույր էր կախված: Վրան պատկերված էին Շիրինը՝ լճում լողանալիս, և ձիու վրա նստած Խոսրովը, որն ապշահար նայում էր գեղեցկուհի Շիրինին: Նրանց թիկունքում կապտավուն կոնաձև սարերն էին, որոնց լանջին Ֆարհադն էր կանգնած՝ բրիչը ձեռքին: Վարագույրի ստորին հատվածում քառատող էր տպված: Ես նրանց տնազն արեցի, հետո կապկպեցի տատիս գլխաշորի ծայրերը՝ հուրի արքայադստեր բախտն այնտեղ փակելով, որպեսզի նա թափառական դառնա, ու տատս չիմանա: Տատիս վզից կախված դրամի քսակով խաղացի. սիրում էի լսել մետաղադրամների զնգզնգոցը: Ապա ավելի չարացա: Տատիս տնազն արեցի, ծռմռեցի բերանս, խռմփացրի նրա նման: Այնքան շուռումուռ եկա, մինչև արթնացավ, ծանր թևը պարանոցիս գցեց, և ի վերջո, ինչպես ինքն էր ասում, մրափեցի:
Այդ օրը կարողացա տատիս թևի տակից սողոսկել: Բակից ձայներ էին լսվում: Քեռիս վերադարձել էր աշխատանքից: Տատս շատ խորն էր քնել, և եթե արթնանար էլ, կասեի՝ գնում եմ քեռու սենյակ: Նրա ձեռքը վերցրի պարանոցիս վրայից, վեր կացա ու դուրս եկա: Քեռուս սենյակի դռանը կանգնեցի: Նա տոպրակի միջից մի խոշոր ծիրան հանեց, տվեց ինձ, հետո շոյեց գլուխս: Հենց այդ պահին հայտնվեց նրա չարաճճի երեխան, ինձ մի կողմ հրեց, կախվեց հոր վզից: Քեռիս գրկեց, բարձրացրեց նրան: Որոշ ժամանակ դեմքին էր նայում: Թեև նա կեղտոտ երես ու ապուշ հայացք ուներ, քեռիս մի քանի անգամ համբուրեց նրան, հետո ուսերին նստեցրեց, սենյակում հետ ու առաջ անելով՝ ասաց. «Ինչքան էի կարոտել… առավոտից մինչև հիմա… երբ գնացի, քնած էիր… ախ, սիրտս, ինչպես է…»: Ձայնը քիչ-քիչ հեռացավ: Թվաց՝ թթու ծիրանն այրում է կոկորդս, բակ վազեցի, ծիրանը թափեցի փոքր ջրավազանի մոտ և ակամայից հայտնվեցի այգում: Այդ օրերին այնտեղ ոչ ոք չէր լինում: Գնացի, թթենու ստվերում՝ չոր խոտերի կույտի վրա նստեցի. չոր ծեղով հողն էի խառնում… Ծղրիդների ու բզեզների միալար բզզոցն էր լսվում: Միախառնվել էին փտած տերևների, հասած թթի, մաղադանոսի ու երիցուկի հոտերը, և հետկեսօրյա տոթն ավելի էր ծանրացել: Ասես նիրհ էր իջել վրաս, ձեռք ու ոտքս թուլացել էին: Աչքերիս առաջ պատկերված տեսարանն աղոտ էր ու անծանոթ: Արևի շողերի ներքո նորածիլ բույսերն ու ծաղիկները թրթռացին, հասակ առան ու արեգակին հասան: Գմբեթն ու մինարեթն անհետացան, կավածեփ կտուրները մղոններով հեռացան: Ընդհանրապես տրամադրություն չունեի: Զգացի՝ անձկության մեջ եմ ընկղմվում: Մարմինս, թղթե տիկնիկների նման, միաշերտ ու թղթե էր: Զովություն էի ուզում, բայց զեփյուռ չկար: Ծանրություն էր իջել սրտիս: Բարձրացրի գլուխս ծնկներիս վրայից, դադարեցի խազեր քաշել, մեկ էլ տեսա՝ գոմի օձը դիմացս է, և դա հետկեսօրյա տոթի ժամին… Երբեք այդքան չէի մոտեցել գոմին: Հայացքս հառեցի ապակեթափ դռանը: Դատարկ փեղկերից այն կողմ պսպղում էին օձի կարմիր աչքերը, հայացքը պայծառ էր, սևեռուն: Ապակե աչքերը երբեմն-երբեմն կանաչավուն ցոլքեր էին շողարձակում: Իրար էինք նայում: Ո՛չ վախենում էի, ո՛չ էլ օտար էր թվում: Մի պահ աչքերս փակեցի և ներսիս խավարի մեջ ընկղմվեցի՝ ոչինչ չկա, ոչինչ չկա, երբ բացեցի, օձը շարունակում էր ինձ նայել: Հայացքի մեջ օտարության ու միայնության վիշտն էր:
Դա սկիզբն էր խավարի…
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Նունե Հովհաննիսյանի
[1] Մեծ վեզիր, տիրակալ
[2] Կորեկի դույլ
[3] Շիա նահատակների պատկերներով սրբատեղի, որտեղից նաև ջուր են խմում:
