ԿԱՐԵՆ ԱՆՏԱՇՅԱՆ | Լեզվակռիվ

Հարցազրույցը վարեց Սիրանույշ Գևորգյանը

ՀՀ սփյուռքի նախարարությունն այս տարին հռչակել է մայրենիի և ընթերցանության տարի: Այս առիթով թեժացել են քննարկումները հայոց լեզվի մաքրության և անաղարտության պահպանման շուրջ: Թեպետ հիմնական բանավեճերն ընթանում են հեռուստաեթերի և պետական պաշտոնյաների լեզվական գրագիտության պահպանման շուրջ, այնուամենայնիվ, լեզվական խնդիրների հետ ամենասերտ առնչվողները հենց գրողներն են: Հայոց լեզվի ներկայի և ապագայի մասին զրուցում եմ երիտասարդ բանաստեղծ Կարեն Անտաշյանի հետ:

ՍԳ – Ինձ հետաքրքիր է, դու ավագ գործընկերներից քննադատություններ ստանու՞մ ես քո պոետիկ լեզվի հասցեին  ու եթե այո, ապա հիմնականում ինչի՞ն են վերաբերվում այդ քննադատությունները:

Ես այն հեղինակներից չեմ, որոնք արդի հայ գրականության մեջ “ավանդական” լեզվաշերտին սուր հակադրում են հայոց լեզվի  ժարգոնա-բարբառա-փողոցային ծայրահեղական իջեցումները, թեպետ հիվանդագին էլ չեմ ընդունում ժամանակ առ ժամանակ իրացվող այդպիսի փորձերը: Դրանք ինձ համար միշտ հետաքրքիր են գոնե փորձարարական առումով: Սակայան մյուս կողմից էլ ես դեմ եմ այն գրականությանը, որը ոչինչ չի ավելացնում լեզվին: Լեզվի ստեղծումը գրականության կարևոր գործառույթներից մեկն է, շատ հաճախ` ամենակարևորը: Մեզանում տարածված արտահայտություն կա “գրական հայերեն”, “գրական խոսենք” և այլն… ո՞րն է այդ գրական հայերենը: Այն լեզուն որով գրված են ՀՀ Սահմանադրությունն ու օրենքնե՞րը, թե՞ այն լեզուն, որով գրել են Աբովյանը, Րաֆֆին, Բակունցը,  Չարենցը, Սևակը, Մաթևոսյանը: Բայց չէ՞ որ նրանցից յուրաքանչյուրից առաջ և հետո գրական հայերեն հասկացությունը այլ բան է ենթադրում: Այսպիսով շատ կարևոր է գիտակցել, որ լեզուն կենդանի օրգանիզմ է և պետք չէ լեզվի մետամորֆոզներից վախենալ ու նրան պաշտպանել այնպես, ինչպես խանդոտ ծնողն իր երեխային է “պաշտպանում” մեծանալուց: Գրական լեզվաշերտն “update” անելու գործում կարևոր է չափի զգացումն ու զուտ գրողական ինտուիցիան, որովհետև վերջիվերջո ցանկացած լեզվաշերտ վաղեմության ժամկետ ունի:

ՍԳ. – Ի՞նչ ես կարծում, արդյո՞ք այսօր հայոց լեզվի որակի համար անհանգստանալու կարիք կա: Նկատի ունեմ, հայերենը այսպես թե այնպես մեր պետական լեզուն է, որով խոսում ենք բոլորս, այն Հայաստանում պահպանելու անհրաժեշտություն կա՞, թե դա ավելի շատ սփյուռքահայերի խնդիրն է:

Պահպանում են այն, ինչ թանգարանային կարևորություն ունի, այսինքն այլևս մեռած է: Հայերի լեզուն կենդանի լեզու է, այնպես որ պահպանման ռեժիմից պետք է դուրս գալ և մտածել զարգացման շուրջ: Ես կարծում եմ, որ ոչ թե հայոց լեզվի որակի շուրջ է պետք անհանգստանալ, այլ այն կրողների գրագիտության: Քանի դեռ բանավորը դոմինանտ է գրավորի հանդեպ, կամ առավել պարզ ասած` քանի դեռ մերոնք քիչ են կարդում կամ չեն կարդում ընդհանրապես, ապա բանավոր լեզուն պետք է շարունակի գնալ զարտուղի ճանապարհներով:
Իսկ Հայաստան, թե սփյուռք` կապ չունի, քանի որ լեզուն հենց այն է, ինչի սահմանում  այսպես կոչված “հոգևոր հայրենիքն” իմաստ է ստանում, այսինքն մեկ ընդհանրության մեջ են հայտնվում նրա բոլոր կրողները: Եվ եթե ինչ-որ տեղ վտանգված է հայերենի կարևորությունը` դա ամբողջ այդ հանրույթի խնդիրն է, որովհետև աշխարհում համակեցության այդպիսի սկզբունք կա, որ ամեն խումբ իր շահերն է պաշտպանում մնացած խմբերի շահերի հաշվին: Մեր դեպքում Հայաստան-սփյուռք բաժանումը ընդգծվում է արևելահայերենի և արևմտահայերենի բաժանման արդյունքում: Սովետի ժամանակ հայրենիքից կտրված լինելով` այն ինքնակազմակերպվել և վերարտադրության բավական լուրջ ենթակառուցվածքներ է ստեղծել: Սակայն այսօր համայնքային կաույցների դերի թուլացման արդյունքում ավանդական սփյուռքի արդեն 4-րդ սերնդի որոշ ներկայացուցիչների  համար հայերեն սովորելը նույնքան էկզոտիկ է, ինչ ինձ համար ճապոներեն սովորելը: Այստեղ կարևոր է դառնում արդեն ինտերնետային հայերեն բովանդակության ծավալի ավելացումը: Հայերենի ուսուցման թվային միջոցների ստեղծումը: Երկրորդ ալիքի սփյուռքը, որն ի դեպ մեծ արագությամբ ինքնակազմակերպվում է, շատ ավելի ակտիվ օրգանական կապ է զգում Հայաստանի հետ: Այս փուլում լեզվական զարգացման առումով նրանք առավել շատ են զգում պաշտոնական Հայաստանի կարիքը:
Իսկ ընդհանրապես, համաշխարհայնացող աշխարհում (ի դեպ “գլոբալիզացիա” բառի չօգտագործումն այդ գործընթացին դիմակայելու անհույս ճիգ է իմ կողմից) հայերենի նման քիչ կրող ունեցող լեզուները մեռնելու վտանգի տակ են, ի դեպ աշխարհում ամեն երկու շաբաթը մեկ ինչ-որ լեզու է մեռնում, 21-րդ դարի վերջում աշխարհի խոսակցական 6700 լեզուների կեսը մեռած կլինեն: Սակայն իմ “շովինիստական” կարծիքով աֆրիկական ինչ-որ ցեղի լեզվի մահն ու հայերենի մահը համաշխարհային մշակույթի համար բնավ էլ նույն արժեքը չունեն: Ամեն դեպքում հայերենը ամենահին կենդանի լեզուն է:

ՍԳ. – Այն հայերենը, որը մենք օգտագործում ենք  ինտերնետում, արդյո՞ք բացասաբար է ազդում գրական հայերենի որակի վրա: Սա հարցնում եմ, որովհետև գիտեմ, որ ցանցում շատ ես լինում:

Նախ ինձ համար գրական հայերենը դա այն լեզուն է, որով ես ուզում եմ գրականություն գրել, իսկ այդպիսի լեզու պատրաստի ոչ մի տեղ չկա: Իմ գրական լեզվի  ձևավորման վրա անշուշտ ազդում է նաև ինտերնետը: Ինտերնետը լեզվի անընդհատ բարեշրջությունը շատ կարևոր փուլ է, որը հասկանալ և կառավարել է պետք` ոչ թե նրանից վախենալ:
Մինչ ինտերնետի, կամ ավելի ճիշտ ինտերնետային շփման գործիքների ի հայտ գալը, կար բանավոր հաղորդակցության լեզու և կար գրավոր լեզու: Տվյալ դեպքում, անձնական փոստային նամակագրությունը կարելի է համարել բանավորի ու գրավորի լեզվական համադրման ակտ, որովհետև չնայած գոյություն ունի նամակագրության էթիկա, սակայն ըստ էության,  այն ազատ է պաշտոնական կանոնիկությունից: Այս առումով հատկապես զվարճանալու ու նաև տխրելու անսպառ նյութ են տալիս ասենք զինվորական նամակները. ով ծառայել է բանակում, լավ կհասկանա` ինչի մասին է խոսքը, կոնկրետ ես տեսել եմ նույնիսկ տղաների, որոնք տուն կամ սիրած աղջկան նախատեսված նամակը թելադրել են ուրիշ զինվորներին գրելու` ուղղակի գրավոր հայերենին չտիրապետելու պատճառով: Սակայն նամակագրությունը, ամեն դեպքում  որպես շատ սահմանափակ թվով մարդկանց միջև տեղի ունեցող գործընթաց, բանավորի և գրավորի համադրումի ազդեցության շատ մեծ դաշտ չի ստեղծում:
Պատկերը որակապես փոխվեց  ինտերնետային շփման գործիքների` սոցիալական ցանցերի, ֆորումների, բլոգների ի հայտ գալուն պես, որտեղ մարդիկ ազատ են գրելու այն ամենն, ինչ ուզում են, և այդ տեքստը հիմնականում բաց է` նախատեսված գրեթե ամբողջ ցանցի համար: Եվ հենց այս “ինչ ուզում են”-ից էլ սկսվում է ամեն ինչ: Սակայն կրկին սվիններով դիմադրելու կարիք չկա, սա նույնպես շատ կարևոր գործընթաց է, որը  ձևավորում է ինտերնետային հաղորդակցության մշակույթ: Նախ մեզ մոտ համակարգչի և ինտերնետի հայաֆիկացումը նոր-նոր սկսվող գործընթաց է: Օպերացիոն համակարգերի երևի 99%-ը անգլերեն կամ ռուսերեն են: Օրինակ Ռուսաստանում ինտերնետից օգտվելն անգլերենի իմացության հետ կապ չունեցող բան է, իսկ մեր մոտ օտար լեզվի իմացությունը պարտադիր պայման է ոչ միայն ինտերնետից, այլև համակարգչից օգտվելու համար: Նաև, հայերեն ինտերնետային բովանդակությունը անհամեմատ սակավ է նաև հենց ինտերնետի պաշտոնական, այսինքն “մաքուր” հատվածում: Հայերեն պաշտոնական բովանդակության ծավալի ավելացումը բավականին կփոխի ինտերնետային  հայերենի դրությունը:
Իսկ ոչ պաշտոնական հատվածում գրելու էվոլյուցիան շատ ակնհայտ է: Առաջ գրում էին լատինատառ, ոնց պատահի, հիմա ավելի ու ավելի շատ է դառնում հայատառ տեքստը. ճիշտ է, շատ հաճախ նաև անգրագետ ու փնթի: Այսօր ես բազմաթիվ մարդկանց հետ եմ շփվում, ովքեր գրում են միայն հայատառ և հիմնականում շատ գրագետ: Հուսով եմ վերջը լավ կլինի…

22.02.2010թ
www.ArmeniaNow.com