1848 թ. ապրիլի 2-ին Խաչատուր Աբովյանը դուրս եկավ իր տնից ու այլևս չվերադարձավ: Ավելի քան մեկ ու կես դար է անցել, բայց մինչ օրս էլ մեծ գրողի ու լուսավորչի անհայտ բացակայության առեղծվածային պատմությունը հանգիստ չի տալիս հետազոտողներին: Այս ընթացքում շրջանառվել են բազմազան վարկածներ ու կարծիքներ, քննության են դրվել հավանական ու անհավանական տեսակետներ, հրապարակվել են ծավալուն աշխատություններ: Սակայն, այդ ամենով հանդերձ, գաղտնիքը շարունակում է մնալ գաղտնիք, իսկ յուրաքանչյուր նոր մոտեցում էլ ավելի է խճճում առանց այդ էլ կնճռոտ պատմությունը:
Անհետացման հավանական պատճառների ու ենթադրությունների ցանկն ի սկզբանե ընդարձակ էր: Դրան նպաստել էին երկու կարևոր հանգամանք:Մի կողմից դեպքի առթիվ ոտիկանության հարուցված գործի և հետաքննության արդյունքներն էին, որոնց կցկտուր լինելը արդեն իսկ զանազան կասկածներ էր հարուցում, մյուս կողմից ամենատարբեր ասեկոսեների առիթ էին տալիս ոմանց հետ Աբովյանի անձնական ու ծառայողական բարդ հարաբերությունները, որոնք գրողի անհետացումից հետո ներկայանում էին միանգամայն այլ երանգներով ու ենթատեքստով:
Երևանում լուրեր էին տարածվում այն մասին, թե գրողը խեղդվել է Զանգու գետում, և գետի ափին գտել են նրա ոտնամանը: Ուրիշները պնդում էին, թե պատահարի մեղավորներ կարող են լինել Էջմիածնի կղերականները, որոնք հալածում էին Աբովյանին այն բանի համար, որ վերջինս հերքել էր Արարատի գագաթին Նոյյան տապանի գոյության փաստը: Ոմանք էլ հակված էին մտածելու, թե Աբովյանը կարող էր սպանվել մի քանի թուրքերի ձեռքով, որոնք իբր ժամանակին պարտք էին վերցրել գրողից և որոշել էին չվերադարձնել գումարը:
Ավելի ուշ շրջանառության դրվեց նաև ինքնասպանության թեզը, ինչը ևս որևէ կերպ չէր հիմնավորված: Ասենք, որոշ կենսագիրներ ու պատմաբաններ էլ ավելի հեռուն գնացին: Մի դեպքում Աբովյանը հայտնվում էր Կովկասի լեռնականների առաջնորդ Շամիլի մոտ, մեկ այլ տարբերակում նա մեկնել էր զինվորագրվելու Եվրոպական հեղափոխությանը, իսկ հետո եղան նաև պնդումներ, թե «Վերք Հայաստանի»-ի հեղինակը հասել է մինչև… Բրազիլիա: Սակայն պետք է ասել, որ այս շարքում առավել հետաքրքրական էին շշուկներն այն մասին, թե Աբովյանին «սև կառեթով» տարել են Սիբիր: Կարո՞ղ էր այս վարկածն իրական լինել: Կա՞ն այնպիսի փաստեր, որոնք թույլ են տալիս փոքր-ինչ այլ կերպ գնահատել ու դիտարկել Աբովյանին աքսորելու հնարավորությունը:
Այս առումով Հայաստանի ազգային արխիվի թղթապանակներում պահպանված մի վավերագիր (ՀԱԱ, ֆ. 122, ց. 1, գ. 236, էջ 74-76) բավականին ուշագրավ և անսպասելի տեղեկություններ է պարունակում` իր հավաստիությամբ ստիպելով առանձնակի վերաբերմունք դրսևորել այնտեղ շարադրվածի հանդեպ: Խոսքը 1926 թվի գարնանը Մայր Աթոռի միաբան Ռուբեն ծ. վարդապետ Մանասյանի կողմից Հայաստանի Լուսժողկոմ Ասքանազ Մռավյանին հղված նամակի մասին է: Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում այդ նամակն ամբողջությամբ:
«Հայաստանի Խ. Ս. Հանրապետության
Լուսժողկոմ մեծարգո Ա. Մռավյանին
Անցյալ 1925 թվին իմ Հեռու Արևելքում ճանապարհորդությանս միջոցին, Խարբինում` տեղական հայ գաղութի աչքի ընկնող անդամներից Սարգիս Գրձիլյանը պատմեց, որ իր մոտ է եղել Խաչատուր Աբովյանի գերեզմանի նկարը, որը պահելիս է եղել մեծ գուրգուրանքով, սակայն այդ նկարը այրվել է 1917 թվին իր տանը պատահած հրդեհի ժամանակ, իր գրադարանի և մի շարք նկարների հետ:
Պատմեց, թե ինչպես է այդ նկարը ընկել իր ձեռքը: Սարգիս Գրձիլյանի` դեռ Վլադիվաստոկում եղած ժամանակ գալիս է իր մոտ մի անծանոթ մարդ և հայտնում, թե ինքը Կուկունյանի1 խմբից է, Սախալին աքսորված, անունը Ծերուն, որ գիտե լուսանկարել: Երբ դեռ ինքը Սախալինում է լինում, գալիս է Սախալին Խաբարովսկ քաղաքից Մարգարիտովի էքսպեդիցիան 1906-07 թվին և այդ խմբի հետ ինքն էլ գնում է Օխոտսկ որպես լուսանկարիչ, որտեղ և լուսանկարում է մի շարք տեսարաններ:
Օխոտսկում մի աքսորյալ ծերունի ռուս` գիտնալով այդ լուսանկարչի հայ լինելը, ցույց է տալիս մի գերեզման ասելով. «Ահա այստեղ է թաղված հայ Խաչատուր Աբովյանը, որ աքսորված էր այստեղ»:
Լուսանկարիչը նկարում է այդ գերեզմանը, որը Սարգիս Գրձիլյանի պատմելով ներկայացնում է մի չարդախ (չորս սյուն տնկած, վրան ծածկած տախտակով), որի տակ կար մի գերեզման:
Լուսանկարիչ Ծերունը Օխոտսկից վերադառնալիս էքսպեդիցիայի գլխավոր Մարգարիտովի2 երաշխավորությամբ ազատվում է Սախալինից և ժամանակավորապես ապրում Խաբարովսկում, որտեղ և զբաղվելիս է եղել լուսանկարչությամբ:
Սակայն ցարական կառավարությունը նորից հետապնդում է նրան բանտարկելու, որի պատճառով փախչում է Խաբարովսկից և գալիս է Վլադիվաստոկ, որտեղից էլ մի քանիսի օգնությամբ փախչում է Ֆուզուն և Սինգապուր:
Վլադիվաստոկից հեռանալիս մի շարք իր լուսանկարներից նվիրում է Սարգիս Գրձլյանին, որոնց հետ և հանձնում է ի պահ Խաչատուր Աբովյանի գերեզմանի նկարը:
Ի նկատի ունենալով մի հանգամանք, որ Կուկունյանի արշավախմբի անդամներից ամենակրթվածը և ինտելիգենտ անհատներից մեկն է եղել վերոհիշյալ լուսանկարիչ Ծերունը, որը անշուշտ քննադատական աչքով և լրջությամբ է վերաբերվել այս խնդրին և լուսանկարելով մեր մեծ հայրենասերի գերեզմանի նկարը, որ անհայտության մեջ է եղել մինչև այսօր, ցանկացել է հրապարակ բերել նրա ուր լինելը, սակայն իր դրությունը կասկածելի լինելով չի կարողացել իր մտադրությունը իրագործել և վախենալով, թե կարող է իր փախուստի ժամանակ նկարը կորցնել, հանձնել է ի պահ Սարգիս Գրձիլյանին, որը պահելիս է եղել ամենայն խնամքով:
Սարգիս Գրձիլյանը որպես խելացի և լուրջ մարդ միշտ հետաքրքրվել է հասարակական և հայկական կյանքով և պարբերական մամուլի միջոցով մոտիկ ծանոթ է հայկական կյանքի անցուդարձի հետ, ցավելով էր պատմում, որ իրեն մեծ վիշտ է պատճառել ոչ այնքան իր նյութական խոշոր վնասը, որքան Խաչատուր Աբովյանի գերեզմանի նկարի կրակի ճարակ դառնալը:
Այս մասին հայտնելով Ձեզ, հարգելի կոմիսար, ցանկալի է Խորհրդային Միության հաստատությունների միջոցով ստուգել Խաչատուր Աբովյանի անհայտանալու տարեթվի արխիվներից:
Իմ ճանապարհորդությանս միջոցին Սիբիրում հանդիպեցի շատ ու շատ հայ աքսորականների, որոնց հետ խոսելուց երևաց, որ աքսորականների գլխավոր ուղին է եղել Պետերբուրգ–Իրկուտսկ–Չիտա–Խաբարովսկ–Նիկոլաևսկ–Սախալին–Օխոտսկ. ահա այս քաղաքի արխիվներից էլ պիտի ստուգել Խաչատուր Աբովյանի աքսորի պատմությունը:
Ընդունեք իմ հարգանքներիս հավաստիքը`
Ռուբեն ծ. վարդապետ Մանասյան
թիվ 17
15 մարտի 1926թ.
Էջմիածին»:
Ռուբեն վարդապետի այս գրությունից բացի կան այլ վկայություններ ևս, որոնք գալիս են ամրապնդելու Աբովյանի սիբիրյան կյանքի վարկածը: Այսպես, օրինակ, 19-րդ դարի վերջին Հեռավոր Արևելքում ճանապարհորդող գիտնականները աշխարհից կտրված, մոռացված մի գյուղակում հանդիպում են երեխաների, որոնք ազատ խոսում էին գերմաներեն: Երբ գիտնականները զարմանքով հարցնում են, թե ո՞վ է նրանց սովորեցրել այդ լեզուն, տեղացիները պատասխանում են, որ իրենց ուսուցիչն է եղել ազգությամբ հայ Խաչատուր Աբովյանը:
Ռուս հայտնի գրող և հրապարակախոս Ն. Չեռնիշևսկին Աստրախանում եղած ժամանակ տեղաբնակ հայերին պատմել է, որ իր Աքսորի տարիներին Սիբիրում հանդիպել է Խ. Աբովյանին: «Ես Աբովյանի հետ էի»,- ասել է նա: Ժամանակին այս փաստը հաստատել է նաև Էջմածնի ճեմարանի ուսուցիչ Ստեփան Կանայանցը, ով Գերմանիայում իր ուսումնառության տարիներին Աստրախանի հայերից ստացել է դեպքը հաստատող նամակ:
Գալով վերը ներկայացված փաստաթղթի հետագա ճակատագրին` կարող ենք ընդամենը հավելել, որ արխիվային մատյաններում մեզ հաջողվեց գտնել ևս մի կարճ գրություն, որտեղ ասված էր.
«Գիտության և արվեստի ինստիտուտին. կից ուղարկվում է Ռուբեն Ծ. վարդապետ Մանասյանի նամակի պատճենը, Լ. Ժողկոմ Ա. Մռավյանի մակագրությամբ:
Ավագ գործավար` Մ. Հակոպջանյան
2984
27.03.26թ.»
Հայտնի է, որ ավելի ուշ Ռուբեն վարդապետը նույն խնդրանքով դիմել է նաև Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության հայրերին: Այլ տեղեկություններ դրանց ընթացքի մասին չկան: Պետք է կարծել, որ այն օրերին այնքան էլ հեշտ չէր կազմակերպել որոնումներ Հեռավոր Արևելքում, մի բան, ինչն այսօր, կարծում ենք անհամեմատ ավելի հեշտ իրագործելի է:
1. Սարգիս Կուկունյան- Հայ ազատագրական շարժման գործիչ: 1890 թ. աքսորվել է Սախալին:
2. Վ. Պ. Մարգարիտով- Ռուս հետազոտող, երկրաբան, Ամուրի հետազոտման ընկերության անդամ, Վլադիվոստոկի արական գիմնազիայի դասախոս:
Իսկ այս նամակը նոր է հայտնաբերվել?
Ինչպես է, որ աբովյանագետների աչքից վրիպել է…?
Աբովյանագետների ու, ընդհանրապես, գետների աչքից էնքաաաաաաաաաաան բան է վրիպել, Գոհարիկ ջան:
Իսկ ինչու չեք փորձում պարզել,թե արդյոք նշված գերեզմանը Աբովյանինն է, թե ոչ?(ինչպես Չարենցի դեպքում)
Սիրելի Հովիկ։
Խաչատուր Աբովյանի անհետացման տարբերակներից մեկն էլ հետևյալն է, որ իբր Աբովյանը խենթորեն սիրահարված լինելով մի երիտասարդ թրքուհու, երբեք չի կարողացել որևէ այլ կնոոջ սիրել և, ըստ այս վարկածի, նրան սպանել է թրքուհու փեսացուն՝ Աբովյանից վերջնականապես ազատվեու նպատակավ։
Բայց և այնպես, ես ևս, ավելի շատ հակված եմ Ձեր հիշատակած սիբիրյան աքսորի տարբերակին, քանի որ Աբովյանը լինելով ժամանակի առաջաադեմ մտավո րական, չ’էր դադարում ընդվզել տեղային կղերականության դեմ՝ բացահայտ հանդես գալով իր տեսակետներով։
Արտակարգ հետաքրքիր փաստեր են բերված հարգելի Հովիկ Չարխչյանի այս հաղորդման մեջ: Ինչքան լավ կլիներ եթե մեր հետազոտողների մի փոքր խումբ որոշ ժամանակով գործուղվեր հոդվածում նշված վայրերի արխիվներում աշխատելու համար:
Նյութը տեղ գտավ իմ էջում աշակերտների կարդալու համար….
Շնորհակալություն