Լուսանկարը՝ Սոնա Անդրեասյանի
Հանճարեղ, բայց բախտավոր Ժան Ֆերի Ռեբելը, ով մանր տարիքից էքսցենտրիկ Լյուլլի լյուդովիկյան ցոփ հովանու տակ ջութակ նվագել սովորեց, կյանքի մայրամուտին՝ այն ժամանակ անհաս յոթանասունն անց հասակում, գրեց իր ֆանտաստիկ «Էլեմենտները» նորարարական սիմֆոնիան, որտեղ հայտնի երաժշտական պատմության մեջ առաջին անգամ աշխարհի արարման ներկայացման հայտը գրանցվեց։ Վաղուց կանոնակարգված, դավինչիական «մեր հոգիները կառուցված են ըստ հարմոնիայի օրենքների» թեզը լիզելու չափ հնազանդ բարոկկոն դարձավ հողդողդ մի բան Ռեբելի «Էլեմենտների» առաջին քաոտիկ հնչյունաբույլի տակ։ Քաոտիկ հնչյունաբույլի, հասկանու՞մ եք, երբ մաքրամաքուր կվարտան կես տոն մեծացնեիր, քաջքերը հոգիդ ինկվիզիցիայի կրակներին կմատնեին։ Որտեղի՞ց այս մարդկանց, տե՛ր Աստված, այդքան հանճարեղ ոգի սեփական խարանված այլությունը մշտավառ ջահի պես մինչև վերջ տանելու։ Որտեղի՞ց այդ սրտոտ, արի գիտությունը, թե իրենք աշխարհի համար սխալ, բայց Կարևորի համար ճիշտ գործ են անում։ Կարևորը Ճշմարտությունն է։ Մնացյալ ամեն ինչ ստորադաս է, ներեցեք, սերն էլ, եթե ինքնին հենց Ճշմարտությունը չէ։ Սուտ սեր էլ է լինում, սև սեր էլ։
Նույն այս Ռեբելն իր հարմոնիկ քաոսը բացատրում է նախաարարչական քաոսի անալոգով, ասում է. «քաոսն այն խառնաշփոթն է, որ տիրում էր էլեմենտների միջև առ այն պահը, երբ վերջիններս ենթարկվեցին անփոփոխ Օրենքին, հանձն առան իրենց կարգված տեղերը բնության կարգուկանոնի մեջ»։ Ռեբելը շատ չգիտեր, որ նրա քաոսը՝ վերացական, գուցե նաև անհասկանալի իմաստով այդ պոստմոդեռն երաժշտական ինտրոդուկցիան, այսօր մեր Օրենքն է։ Այո՛, մսյո Ռեբել, Ձեր քաոսը մեր հարմոնիան է, որովհետև մեր խոնջ աշխարհն, այնուամենայնիվ, նախաարարչական փուլում է։ Պարզվում է՝ հավերժ, որքան էլ Շեքսպիրի նկարիչը «Տիմոն Աթենացին» ողբերգությունից ձայնի. «Աշխարհը, պարոն, գնալով մաշվում է»։ Մենք քաոսում մեզ լավ ենք զգում, որովհետև Օրենքը Գիտությանն է, մենք անգետ ենք, Դուք՝ չէ, Դուք, չէ…
Ռեբելը վաղ թե ուշ հետ կբերի հարմոնիան, իր (թույլ տվեք այս սխալ, շատ սխալ բառով ներկայացնել հարմոնիայից հեռացած երաժշտությունը) ժխորը քարաղի պես կլուծի մի բաժակ մաքուր ջրում, անգետներն էլ կխմեն առանց հասկանալու, որ հատկապես երաժշտական քաոսը, որքան էլ դեֆորմացվի օրենքի, միևնույն է, էապես չի վերանալու։ Կխմեն և նախանձելի տգիտությամբ կստորագրեն անհասկանալի այդ բանը հետայսու մեծ նվիրումով սիրելու իրենց բաժին մուրհակը, պատերազմներ կմոգոնեն, որովհետև էլ բան չեն հասկանա։ Իսկ երբ էլ բան չես հասկանում, պատերազմն է պատասխանը գոնե սեփական աչքին բեդովլաթ շուն չերևալու համար։ Այո, պատերազմը պարտադիր է։ Ո՛չ, առանց դրա չի լինի։
Ռեբելը վաղ թե ուշ հետ կբերի հարմոնիան, ինչպես ինքն է ասում, քաոս կտիրի էլեմենտների միջև «առ այն պահը, երբ վերջիններս ենթարկվեն անփոփոխ Օրենքին»։ Եվ ուրեմն մենք էլ հանձն առնենք մեզ կարգված տեղերը բնության կարգուկանոնի մեջ, գերադասելիորեն վաղ, ոչ թե ուշ՝ թողնելով մեր քաոսը նախորդ պարբերություններում։ Փորձենք դասական հարմոնիայի հետ լեզու գտնել՝ մի պահ մոռանալով, որ ատոնալն էլ աշխարհում մարդիկ ունի, ովքեր իրեն հարմոնիա են տեսնում։ Այդ մարդկանցից մեկն էլ ես եմ։ Իմ գործն այստեղ տոնայնությունից դուրս, ավելի ազատ երաժշտության դեմ կռիվ տալը չէ՝ հարմոնիան փոխարենը բարեբանելով, «սա նրանից լավն է» ցեխի մեջ պարզաջուր երևալով։ Հարմոնիան դիսոնանսի հետ չեն կռվեցնի, մեղք է։ Եթե միայն իմանայինք՝ որքան են այդ երկուսն իրար պետք։
Եթե մտքիս կոնկրետ կոմպոզիտոր չլիներ, երբեք այս վտանգավոր խոսակցությունը չէի սկսի։ Եվ երբ առերեսվում ես Շեքսպիրի ծավալներին, Փյորսելի գեղագիտությանը, վախից կիլոմետրերով հեռու փախչելու կենսական բնազդդ սսկվում է վախիդ մեջ գլխով նետվելու անգլուխ և ակնթարթային որոշմամբ։ Ու պետք չէ ասել՝ գրում ես, դրա ակնթարթայինը ո՞րն է. ջնջիր, նորից գրիր, էլի ջնջիր։ Այսպես մտածողները ոչինչ, ոչինչ չգիտեն գրի կամայական դեսպոտիզմի, գրի մինչև գրելդ գրված լինելու մասին։ Չգիտեն, որ գրում-ջնջում ես միայն այն քիչը, որ մուսաներիդ խանդոտ բարեհաճությամբ քեզ է թողնվել, գրում-ջնջում ես միայն այն քիչը, որ քեզնից է կախված, իսկ քեզնից, գրողը տանի, շատ, շատ քիչ բան է կախված…
Ինչևէ, Հենրի Փյորսել՝ Մեծ Բրիտանիայի բոլոր ժամանակների ամենահիշարժան կոմպոզիտորը, ալբիոնական նեղ տրադիցիոնալիզմի որոշ կողմնակիցների համար՝ առհասարակ միակը։ Մի քիչ պատմական ակնարկ Ձեր թույլտվությամբ.
1876-ի փետրվարյան մի օր, երբ Թեմզան սև էր երկնքի պես, Լոնդոնում ստեղծվեց «Փյորսել Սըսայըթի» (“Purcell Society”) գիտահետազոտական կազմակերպությունը, որի նպատակն էր արդարության առաջ հնարավորինս քիչ մեղանչելով հրատարակել և պահպանել մեծամասամբ ձեռագրերով մեզ հասած հանճարեղ լոնդոնցու ստեղծագործական ժառանգությունը։ Սըսայըթիի տևական տաժանակիր աշխատանքը, կատարողական արվեստների համար կարևորագույն հուշումներով վերահրատարակումները Փյորսելին դարձրին բարոկկոյի ամենաընտիր կոմպոզիտորներից, ում երաժշտության անժխտելիորեն բացարձակ գեղեցկությունը դեռ շատ մարդկանց երաժշտական պատկերացումներ է հղկելու, ականջները դարձնի ադամանդ։ Եվ ահա այս ամենի շնորհիվ Փյորսելին վերգտած պրոֆեսոր Բըրնին ասում է. «Եթե ֆրանսիացիները բարձրագոչ են Լյուլիին և Ռամոյին, գերմանացիները՝ Բախին և Հենդելին, իտալացիները՝ Պալեստրինային և Պերգոլեզիին փառաբանելու հարցում, ապա անգլիացիների համար պակաս պատիվ չէ Փյորսելին մատնանշել, երբ խոսում են իրենց երկրի երաժշտության մասին, քանզի Փյորսելը ճիշտ այն վեհությունն է անգլիական երաժշտության մեջ, ինչպիսին Շեքսպիրն է անգլիական դրամայում…» Ինչպիսին Շեքսպիրն է անգլիական դրամայում։ Իսկ ի՞նչ լինենք, երբ այս երկուսը հատվում են գեղագիտական այնպիսի մի խաչմերուկում, որտեղ բարեբախտաբար պարտված է իրեն կորցրած ցանկացած քննադատություն։ Ի՞նչ լինենք, երբ Փյորսելի երաժշտությունը Շեքսպիրի պիեսի հիման վրա է։ Չգիտեմ ինչ լինենք երջանիկից բացի։ Եվ չնայած ստեղծագործությունը, որի մասին պիտի զրուցենք, ո՛չ Շեքսպիրի, ո՛չ Փյորսելի դեմքը չէ աշխարհում, այս պակաս գրով դարեր շարունակ մոռացումին խաչված Փյորսելին դառնանք վերստին և արդարացիորեն սիրենք, որովհետև մոռացումն է սիրո թշնամին և ոչ ատելությունը։
«Տիմոն Աթենացին» պիեսը շատ բան չի ասում թե՛ գրական, թե՛ երաժշտական բոմոնդին ամբողջ աշխարհով։ Այս ցավալիորեն արդի պիեսը չպիտի, չպիտի ծպտվեր շեքսպիրյան որոտուն ողբերգությունների քաշի տակ, չափազանց անարդար է։ Մարդու պես վսեմ արարածի կողմից երբևէ ստեղծված գրերի մեջ միզանտրոպիզմի երևելի օրինակ է այս հրաշալիորեն բաց տեքստով աշխարհի գլխին թափվող անեծքը, որտեղ ազնվական, բարեգութ, անչափ ու անկշիռ շռայլ, հետևաբար՝ հիմար Տիմոնին բոլորիս անուններով հայտնի շողոքորթներն ու ի բնե ստրուկները դարձրին որբ, որի հայրը Մարդասիրությունն էր, մայրը՝ Ներողամտությունը։ Այս՝ քրիստոնեական սիրուց հավերժ հրաժարված խեղճը, որ մարդկության հանդեպ ի ծնե կուրություն ուներ և ում միակ անհրաժեշտ բանը թավուտում մի ծառ մնաց, ասում է իրեն քուրձ դարձրած, բայց երբ ինչքի մեջ կորած էր, գլխներին դրած հարամ աթենացիներին, թե «ով փափագում է կասեցնել կյանքի տառապանքները, գա իրեն կախի ահա այդ ծառից»։ Ասում է, քանզի Հուդայի վերջը մեր թվարկության առաջին դարում արդեն որոշվեց։
Սրիկա ժամանակի թելադրանքով ցավալի վերանայումների ենթարկվեց Շեքսպիրի «Տիմոն Աթենացին», որ բեմ թողնվի։ Կարծես պակաս պատերազմներ են լինում գրողի ու իր ստեղծածի միջև, որ այդ ամենի վրա դեռ սիրողական ինտերվենցիայի կարիք էլ լինի։ Եվ երբ թվում է՝ հանդարտվել են Պիգմալիոնն ու արձանը, ինչ-որ ընդհանուր հայտարարի եկել, անպայման հայտնվում է ստեղծագործ գրից ոչինչ չհասկացող մեկը, ում նշանակել է իր պես ոչինչ չհասկացող մեկը, և փետուրի թեթևությամբ բերնից թռցնում գիրը ոչնչացնելու չափ փոխելու հրամաններ։ Մոտավորապես այսպես փոփոխվեց Շեքսպիրի բնօրինակը։ Սա քիչ էր, ոմն պոետ՝ Թոմաս Շեդուել անունով (այս խեղճից միայն իր թաղման օրը հնչած մահախոսականն է ինձ հայտնի, չնայած ասում են՝ որոշ հաջող գրեր պահպանվել են), ստանձնեց «Տիմոն Աթենացուն» երաժշտական դրամային հարմար լեզվական փարաջա հագցնելու գործը. ադապտացրեց առանց այդ էլ փոփոխությունների ենթարկված շեքսպիրյան այս պիեսը։ Շեդուելի սնխչիությունից հետո տեքստն այնքան անտանելի է, որ որոշներն ասում են՝ եթե լեզվի գեղագիտությունն ու պոետիկ էությունը չաղավաղող ինչ-որ բան առհասարակ կենդանի մնացել է, Շեքսպիրինն է, Շեդուելի բմբլահան եղած փետուրն այդտեղ չի հասել։ Սա, ինչ խոսք, ցավալի լուր էր Փյորսելի այս կիսաօպերայի նախաբանը (որը պարտիտուրի ամենավերջում է, քիչ անց կիմանանք՝ ինչու) լսած, սիրահարվածիս համար։ Եվ չնայած այս ամենին՝ 1708-ին լույս տեսած մի երաժշտական գրախոսության մեջ կարդում ենք. «…Պարոն Շեդուելի փոփոխած «Տիմոն Աթենացին» բեմադրվեց հրաշալիորեն՝ արքունիքին ու հասարակությանը մեծ բավականություն պարգևելով…»։ Արքունիքին և (հավաքական առումով) հասարակությանը բոլոր ժամանակներում է էժանը մեծ բավականություն պարգևում, էժանի էությունը բավականություն պարգևելն է, էլ ոչինչ։
Սկսենք։ Կիսաօպերայի նախաբանը, որը, ինչպես արդեն նշեցինք, պարտիտուրի վերջում է, արդեն գլխիվար է սկսվում, եթե չիմանանք, որ ոչ թե նախերգանք է, այլ ինտերմեցցո, անտրակտ, որը նաև վարագուրային երաժշտություն (curtain music) էին անվանում 17-18-րդ դարերում։ Իսկ անվանվում էր վարագուրային, որովհետև հնչում էր կամ ամենասկզբում՝ նախքան ակտերը, երբ վարագույրը դեռևս իջած էր (այստեղից էլ անունը), կամ ակտերի դադարների ժամանակ, երբ վարագույրը կրկին իջած էր։ Բացի այդ, վարագուրային երաժշտությունը բնույթով շրջմոլիկ էր. կարող էր գրվել վերջում, ակտերի արանքներում, բայց կատարվել սկզբում, ինչպես Փյորսելի այս դեպքն է։ «Աթենացու» այս անտրակտը հրաշք մի բան է, պատմականորեն ճշգրիտ գործիքների վրա կատարելիս՝ սքանչելիորեն փափուկ, ժամանակակից նվագխմբով՝ կոնտրաբասերի շնորհիվ սատանայական գրավչության, կտրուկ ջութակների շնորհիվ՝ նյարդային մի բան։ Եվ քանի որ այս վարագուրային երաժշտությամբ պիտի սահմանափակենք մեր հիմնական երաժշտական քննարկումն ու այս գիրն ընդհանրապես, չշեղվենք էլ։
Ահավոր է, երբ կարդում ես Շեքսպիրի ողբերգությունը և հետո նույն այդ ծանր, անտանելի ճշմարտախոսության տրամադրությամբ առաջին անգամ փորձում լսել Փյորսելին։ Ահավոր է, որովհետև մարդու տեսք ունեցող ամեն ինչ ատող, ամեն էջից մաղձ կաթեցնող պիեսը, որի տառերից մեկն էլ ձեռք ու դաշույն ունենար, թղթից կերկարեր, կոկորդդ կկտրեր, իր բովանդակ տգեղության մեջ այսքան հիասքանչ երաժշտական ներկայացում ունենալու իրավունք չունի՛։ Եվ հենց այստեղ չէ՞ արդյոք, որ Ռեբելի քաոտիկ ինտրոդուկցիան ամենաշատն է հարմարում, այդ բարոկկոն չէ՞ արդյոք, որ սիրում է բնությունը պատճենել թղթին՝ ձայնի իրավունք տալով։ Եթե բարոկկոն է, ինչու՞ է Շեքսպիրը դժոխքը տառերի հետևից աչքերիդ միջով ճակատդ լցնում, իսկ Փյորսելը մտնում է նույն այդ տարածքը թմբկաթաղանթից՝ ընթացքում ոչինչ, ոչինչ չավերելով։ Հանճարների ստեղծագործական արշավների դեպքում այսպիսի հարցադրումները հետաքրքիր են, բայց ոչ ավելին։ Եվ ահա թե ինչու։
Երբ բացարձակ սիրահարվածությունդ, որով նույնիսկ մարդուն չեն սիրահարվում, անցնում է այնքան, որ խելքդ նորից սկսում է շարժվել, հիշում ես բարոկկոյի՝ բնությունը պատճենելուց հետո երկրորդ կարևորագույն բնութագրիչը՝ ուղեղ։ Լսեցի նորից, այնքան լսեցի, մինչև արթնացավ գիտակցությունը, որ սիրունության մեջ բարձր Փյորսելի տիրում է հստակ մտադրությունը։ Բասը, ինչպես քիչ առաջ հիշատակեցինք, խրոխտ, դեկլարատիվ, տակտի ուժեղ մասով սկսվող օկտավա և տոնիկական եռահնչյունով է սկսում, որը հաջորդող լպրծուն, խորամանկորեն ճողոպրող, տեղը չգտնող, տրիոլով թափվում է հաջորդ տակտ՝ նախորդի նման երաժշտական շարունակության տկար ակնկալիքով։ Բասը Տիմոնին գետնին հավասարեցրած աթենացիներն են՝ սենատորները, շինծու ազնվականները, պարտատերերը, որոնց մի գիշերվա մեջ Տիմոնը դարձավ պարտք, մի խոսքով՝ ոսկով առնվող ցանկացած կենդանի շունչ։ Ինչու՞ են այդ նախանձելի ինքնավստահությամբ մեզ հայտնվում հենց առաջին տակտերից։ Որովհետև Տիմոնին էլ են այդպես հայտնվել. ասել են. «հավերժ ոտիքերիդ տակ ենք», մոռացել են ասել՝ «քանի փող ունես»։ Եվ եթե իրավունք կա երկու քառորդ կարճ նոտաների տևողության մեջ մի ամբողջ ստորաքարշ խավ ներկայացնելու, թույլ տվեք անել։ Շողոքորթությունը կզգացվի, եթե ինքն իրեն համոզած չլինի, որ շողոքորթություն չէ։ Իսկ երբ համոզեց, էլ շողոքորթություն չէ։ Ճշմարտությունն է, երաժշտության մեջ՝ հարմոնիան, իսկ տոնիկական եռահնչյունից ավելի հստակ հարմոնիա ես չեմ ճանաչում, ինչով էլ սկսվում է այս ինտերմեցցոն։ Բայց ինչպես ամեն ստի ոտք, սրանն էլ կարճ է. հաջորդող լպրծուն տրիոլը դաշույնի իր երեք արագ հարվածներով, որոնք որոշ ինտերպրետացիաների մեջ ընդհանրապես անդուր ատոնալ են (ուրտեքստի հարց է, սրան չանդրադառնանք), պատռում է տոնայնական վստահությունը և անսասան բասին դարձնում երերուն։ Եվ հենց այս երերուն, ալիքաձև շարժքն է, որ նախերգանքին պարի տեսք է հաղորդում, դարձնում հեզասահ, լսեք՝ կտեսնեք։ Չտեսնեք՝ էլի լսեք։ Բասերից այսքանը, իսկ սակավախոս ջութակները համայն մարդկության տխմար հատվածի խոսելու ռիսկին կեր դարձած մասն են։ Ամբողջ տակտի մեջ մի անգամ նվվալով փող են մուրում Տիմոնից առ այն պահը, երբ նախատակտերի շնչահեղձ դադարներից հետո իրե՛նք կկարգվեն Տիմոնի գլխին պարտատեր կեսար։ Իսկ դրանցից հետոն արդեն ուրիշ պատմություն է։
Այս ամենի մասին արդեն բարձրաձայն մտածելուց հետո Ռեբելի քաոսի կարիք բնավ չի զգացվում, որովհետև հարմոնիան ամենաատոնալ երաժշտությունից էլ ակներև է ներկայացնում կեղտը մարդկության։ Մի քիչ երկար ստացվեց այս անգամ, կներեք։ Եվ եթե գրականությունից ինչ-որ բան լսելու ականջ ունենայինք, Տիմոնն այսօր էլ չէր խոսի շողոքորթ մարդու երեսին այսպես. «խոսե՛ք և կախվե՛ք»։
Տեր Աստված, սա այն գրվածքներից է, երբ կարդալիս ոչ միայն հաճույք ես զգում, այլև երջանկություն, որ կարող ես հաճույք զգալ այսպիսի հանճարեղ բաներ կարդալուց…Շնորհակալություն, սիրելի Արաքս /Լուսանկարն էլ հոյակապ է գրվածքի նման/, Կեցցեք!!!!!