Առլինա Սարգսյան | Հովհ. Գրիգորյանի «Երկու ջրհեղեղի արանքում» գիրքը՝ իբրև համապատկեր

Յուրաքանչյուր նոր երևույթ իր ակունքներում կրում է հնի արմատներն ու ազդեցությունը: Հնի ավանդներից անխառն չէ նաև անկախության շրջանի հայ գրականությունը: Սակայն այլ են ժամանակներն ու հասարակական–քաղաքական իրադրությունը, և ինչպես նշում է գրականագետ Ս. Գրիգորյանը «Հայաստանի պոեզիան անկախության շրջանում» հոդվածում.
«Բանաստեղծը մյուս գրողների և արվեստագետների նման հայտնվեց էապես փոխված իրադրության մեջ: Ամբողջատիրական համակարգի թվացյալ բարիքներն անցան պատմության գիրկը, և զուտ գրական աշխատանքով իր գործն անող բանաստեղծը կանգնեց շփոթեցնող հայտնությունների առջև՝ կորցնելով ոտքի տակի հողը: Դեռ երեկ պետական պլանով իր գրքերը հրատարակող ու հոնորար ստացող «ազատ» արվեստագետը կարծես միանգամից փոխակերպվեց, դարձավ ցուցարար, գործազուրկ, պատերազմիկ կամ քաղաքական գործիչ: Անկախության տասնամյակը ազատագրեց հայաստանցի բանաստեղծի տեսադաշտը՝ բերելով նրան մեծագույն ազատություն, փրկելով արտաքին գրաքննիչից և աստիճանաբար շղթայազերծելով ներքին աշխարհը» :
Անկախության շրջանի գրականությունը նոր շունչ հաղորդեց «հին» թեմաներին և տվեց նոր ձևակերպումներ: Մի կողմից գրողների, ստեղագործողների համար բացվեց նոր տեսադաշտ` իր բազմապիսի դարուփոսերով, մյուս կողմից` անհարժեշտ էր ադապտացում այդ նոր իրադրությանը, ինչպես նաև` գրողներ, ովքեր կբանաձևեին պատերազմից հետո հարթակ եկած ձևաչափը: Մինչև անկախացումը ստեղծագործող բանաստեղծներն ու արձակագիրները, նոր ճանապարհի բախվելով, կամ վայր են դնում իրենց գրիչները կամ նոր թափ են հավաքում ավելի մեծ թռիչքի համար: Հովհ. Գրիգորյանը, Արտեմ Հարությունյանը, Արմեն Շեկոյանը, Արմեն Մարտիրոսյանը, Հենրիկ Էդոյանը, Լևոն Խեչոյանը և այլք նոր ավանդների կրողը դարձան ետանկախացման շրջանում:
Այդ փուլում գրեթե բոլորի մոտ դիտվում էր վերադարձի միտում դեպի միֆականին, մասնավորապես աստվածաշնչյան թեմաների, ջրհեղեղի և Փոքր Մհերի առասպելական մոտիվների կիրառությանը: Այս մոտիվները իր ստեղծագործության մեջ ներմուծողներից առաջինը Հովհաննես Գրիգորյանն էր: Ե՛վ գեղարվեստական, թեմատիկ, և՛ սյուժետային ու գաղափարական առումով հարուստ բովանդակություն ունի «Երկու ջրհեղեղի արանքում» գիրքը (1996թ.): Ժողովածուում իրար են միախառնված սյուրռեալիզմն ու այս ուղղությանը բնորոշ աբսուրդի տարրերը, որոնք հեղինակը պարուրել է երգիծական նուրբ շղարշով: Գրքում գրողը ի ցույց է դրել անհեթեթության հասնող իրականության ողբերգականությունը, որտեղ ամեն ինչն արժեզրկվել ու կորցրել է իր իսկությունը:
Բանաստեղծական ժողովածուում համաժանակյա մի շարք խնդիրներ` ինչպիսիք են սոցիալական վիճակը, քաղաքական դրությունը, ամենակարևորի անկարևոր դառնալն ու «հոգով աղքատների» «արքայությունը», հեղինակը ներկայացնում է կոմպոզիցիոն միջոցներով, որոնց կանոնիկությունը խախտված է` սյուրռեալիզմի կամ գերիրապաշտության կանոնների համաձայն: Աշխարհն այստեղ պատկերվում է գլուխն ի վայր շրջված, ոչինչ այնպես չէ, ինչպես մեզ պարտադրված իրականության մեջ. ամեն ինչ մշուշոտ է, նավթի ծխից մրոտված, հավերժական ալարկոտ, երբեմն էլ` չափից ավելի ռիթմիկ ու արագավազ:

ԵՐԿՈՒ ՋՐՀԵՂԵՂԻ ԱՐԱՆՔՈՒՄ

Ժամանակային ստանդարտ ընկալումները տատանվում են անցյալի, ներկայի ու ապագայի միջև, որոնք որոշակիորեն կանոնակարգված են և ունեն հստակ հերթականություն: Սակայն բանաստեղծի երկերում քայքայված են բոլոր հստակությունները, և ակնբախ է Հովհ. Գրիգորյանի` պայամանականություններից ձերբազատված լինելը:
Ժողովածուի բանաստեղծություններում պարզապես ժամանակային խառնիխուռն անցումներ չեն պատկերված: Այստեղ որքան չհերթագայված են ժամանակները, նույնքան և դասավորված են իրենց ճիշտ տեղերում: Նա խաղում է ժամանակային անցումների հետ, կատարում անալեպսիսներ ու պրոլեպսիսներ, ապա դրանց միջոցով ներկայացնում 1990-ականները, ոչ վաղ անցյալում տեղի ունեցած իրադարձությունները, պատերազմը, հացի հերթն ու նավթով վառվող լամպերի լույսով մեծացած սերունդների պատմությունը: Նա առաջինն է տալիս այդ սերունդների հատկանշական անվանումը` «նավթավառի համաստեղությունում» ծնվածներ: Այդպիսին էին ժամանակները, և անցման շրջանի հատկանիշները խոր ազդեցություն էին թողել անցման սերունդի վրա: Հայաստանից – Փարիզ ընկած տարածության չափ մեծ են այս երկու երկրների տարբերությունները: Փարիզում ժամանակը կանգ է առել տաքսու վարորդների ծույլ հորանջների արանքում, իսկ Հայաստանում պատերազմ է եղել և դեռ լուռ շարունակվում է ներքին բախումը. այստեղ ժամանակը քայլում է կանգնած վիճակում: «Պատերազմից խաղաղություն» բանաստեղծության մեջ որպես հակադրման կետեր են բերվում Փարիզում տեղի ունեցող առօրյա ու կենցաղային խնդիրները և ռումբերի ու կրակոցների ձայների տակ օրորված մարդուն: Կարծես երկու երկրներում տարբեր ժամանակաշրջաններ են:
«Ոստիկանական մեքենան սուրաց
վայելով սաստիկ ու չարագուշակ,
հետո «Շտապ օգնության» մեքենան
ողբալով տարավ ինչ-որ մի հիվանդ ֆրանսիացու.
Հետո լռություն, որից, ավաղ, վաղուց եմ ետ վարժվել:
Հետո լռություն. Մարմինս չի հաշտվում խաղաղության հետ
և անկողնու մեջ երկար շուռ ու մուռ գալուց հետո,
հոգոց հանելով սեղմում եմ մագնիտաֆոնի կոճակը`
միացնելով ամոքիչ ձայնագրությունը, որն հետս էի վերցրել.
քիչ հետո կհնչի կրակահերթը փրկարար, և ես, պարուրվելով
պայթյունների ու թնդյունների հարազատ աղմուկով.
քիչ-քիչ կսուզվեմ քնի մեջ,
և կքնեմ վերջնականապես, երբ կթնդա կրակոցը
եզրափակիչ…» :
Բանաստեղծության մեջ պատկերված են իրականության տարբեր հարթություններ և այդ տարբեր ժամանակների արանքում կանգնած է հեղինակը, ով հայաստանյան իրականության ու ժամանակի կրողն է: Այս գաղափարի ապացույցներն են «Շրթնհարմոնը», «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-1»-ը, «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-2»-ը, «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-3»-ը, «ԱՄԱՆՈՐ-95, 96, 97… ևլնը» և «Երկու ջրհեղեի արանքումը»:
Երկերում որպես կենտրոնական կերպար է հանդես գալիս հեղինակը, սակայն գլխավոր հերոս է դառնում Հայաստանը: Նա իրեն չի նույնացնում հայրենիքի հետ, չի ասում սարսռազդու բառեր, չի կատարում յուրօրինակ սիրո խոստովանություններ առ հայրենիք, բայց ամեն բառի ու տողի մեջ դնում է սեր, շատ մեծ սեր, որ արտահայտվում է հեգնանքի, փնովությունների, երբեմն էլ տարօրինակ համեմատությունների միջոցով: Հովհ. Գրիգորյանը խտացնում է ժամանակաշրջանը, այս դեպքում` 90-ականների համապատկերում գծագրում է ամեն ինչ` սկսած երկրի նախապատմական դարաշրջանից, այնուհետև` հասնում մինչև ներկա հետպատերազմական դրությանը և անհեթեթ պառլամենատական ընտրություններին:
Ուշադրություն,
ևս մի հետաքրքիր տեղեկություն.-
20-րդ դարի վերջին, ժամը 16-ն անց 15 րոպեին,
հայ ժողովուրդը դուրս է եկել իր հայրենիքից
և այլևս չի վերադարձել…
Արտաքին նշանները` բազմադարյան, բազմաչարչար,
տաղանդավոր, աշխատասեր, համբերատար,
աչքերի մեջ անսահման թախիծ,
սիրտը կոտրված մի քանի տեղից…
Տեսնողներին խնդրում ենք
շտապ հայտնել պառլամենտ,
որին մի քանի օրով ժողովուրդ է հարկավոր
նոր ընտրությունների համար… («Ոստիկանական լրատու» էջ 23)
Բանաստեղծի կերպարը միշտ առկա է բոլոր ստեղծագործություններում: Նա սոսկ պատմող չէ, այլ ամբողջ էությամբ ներծծվում է այդ փոքրիկ պատմությունների մեջ:
Հովհ. Գրիգորյանի կերպարային համակարգը ընթանում է մի քանի պլանով: Առաջին դեպքում նա ինքն է հանդես գալիս իբրև երկի հերոս («Վաճառում եմ բանաստեղծություններ»), երկրորդ դեպքում` բանաստեղծի կերպարն է, որը ընդհանրական է, երրորդում` ծանոթ ու անծանոթ մարդիկ են, ովքեր այս կամ այն կերպ որևէ ազդեցություն են թողել գրողի վրա («Այցելուներ», «Սիրային բանաստեղծություն»):
Սակայն չորրորդ հատկանշական պլանը կրում է մի փոքր այլ ուղղություն. այստեղ անհարաժեշտ է առանձնացնել Հայաստանի ու հայ ժողովրդի կերպարը, որոնք զուգահեռականի նման առերևույթ ու աներևույթ կերպով ներկա են գրեթե բոլոր բանաստեղծություններում:
Որևէ կերպարի ներմուծումը ստեղծագործության մեջ գրողի աշխարհայացքի, սուբյեկտիվ ընկալումների, պատկերացումների ու ցանկությունների խտացումն է: Եվ ինչպես նշում է ակադեմիկոս Էդ. Ջրբաշյանը.
«…Կերպարների միջոցով հեղինակներն արտահայտել են իրենց հոգու, իրենց հայացքների որոշ էական կողմերը» :
Այսինքն` օրինակ «ՉԳԻՏԵՍԹԵԻՆՉ-2»-ում Հ. Գրիգորյանը ստեղծում է հայրենիքի պատկեր-կերպարը, որը թշվառ է, խեղճ, և ասում է.
«Հայրենիքները սովորաբար թշվառ են լինում,
և ինչքան շատ են թշվառ ու խեղճ,
այնքան ավելի շատ են հայրենիք:
Իսկ զորեղ և հարուստ երկրները սովորաբար կոչվում են
անունով, ասենք` Անգլիա կամ Միացյալ Նահանգներ,
և սովորաբար ոչ ոք չի մեռնում նրանց կարոտից
և հալումաշ լինում` ախ, իմ թշվառ հայրենիք, կանչելով…»(էջ 26):
Հայրենիքի կերպարն ամբողջանում է ավելի տխուր շեշտերով: Գրողը ցույց է տալիս «Հայրենիք» ասվածի իրական էությունը: Հայրենիքի հիվանդանոցները միայն մի ճանապարհ ունեն, որ տանում են դեպի գերեզմանոցներ, հայրենիքի տները չեն վերանորոգվում, քանզի «միևնույն է, նորից քանդվելու են հերթական երկրաշարժից կամ առօրյա ռմբակոծություններից», և ի վերջո, հայրենիքները «երազներով ու երազանքներով են բերնեբերան լցված» լինում և հենց դրա համար էլ կոչվում են հայրենիք, այլ ոչ թե` անունով:
Առաջին հայացքից այս բանաստեղծության մեջ սոսկ ներկայացված է հայրենիքի ծանր դրությունը, սակայն քննադատական հայացքի ներսում թաքնված է այն անհուն սերը, որ բանաստեղծն է տածում իր երկրի նկատմամբ, հենց այդ սիրո միջոցով էլ երկի մեջ է ներմուծվում հեղինակի կերպարը:
Անհրաժեշտ է նշել, որ նրա բանաստեղծություններում կերպարային բոլոր շերտերը հանդես են գալիս միախառնված, երբեմն էլ` միաժամանակ: Նա իրեն, ինչպես և ոչ մի հայի չի պատկերացնում հայրենիքից անկախ` լինի բանաստեղծ, մուրացկան, թե պառլամենտի աշխատակից:
Մեկ այլ հարց է, թե ինչ խնդիրներ է արծարծում այդ կերպարների միջոցով: Եթե քննենք «Վաճառում եմ բանաստեղծություններ» ստեղծագործությունը, ապա կտեսնենք, որ հարևանի, ավտոբուսի վարորդի, բիզնեսմենի, պառլամենտականի, զինվորականի կերպարների միջոցով գրողը գծագրում է ներկա սոցիալական, քաղաքական ու տնտեսական վիճակը, որը մարդուն վերածել է հաշվիչ մեքենայի: Արդյունքում մարդը ուշադրություն է դարձնում երևույթին միայն նյութական օգուտի դեպքում:
« – Բանաստեղծություն պե՞տք է քեզ,- հարցրեցի ավտոբուսի վարորդին…
– Բանաստեղծությու՞ն,- մտքերի մեջ ընկավ վարորդը` մի ձեռքով ղեկը բռնած, մյուսով գլուխը քորելով,- պետք է, եթե իհարկե փողի վրա է գրված…
– Բանաստեղծություն պե՞տք է ձեզ,- կանչեցի պառլամենտում` ինչ-որ մի հնարքով հայտնվելով ամբիոնի վրա:
– Պետք է,- անմիջապես արձագանքեց նախագահողը,- հայտնի է բոլորին և նույնիսկ կուսակցական ֆրակցիաներին, որ պոեզիան ջեռուցում է մարդկանց հոգիները, հետևաբար այն կմտցնենք «Ձմեռ-95»-ի և հետագա բոլոր ձմեռների ծրագրերի մեջ և կանիստրներով ձրի կբաժանենք արվարձանային թաղամասերի, ինչպես նաև աղետի գոտու բնակչությանը»:(էջ 3):
Այս հակադրության մեջ Հովհ. Գրիգորյանը պատկերում է կյանքի աբսուրդային իրականությունը, որտեղ ամեն ինչ ունի իր գինը: Այնուհետև անմիջապես մատնանշում է մուրացկանին, ով բացի հույսից ոչինչ չունի, սակայն ճպճպացող աչքերը հառել է լուսավոր ապագային: Եվ միայն մուրացկանն է տարբերվում այդ հասարակությունից, ով, ըստ էության, գրողի արտացոլանքն է այլ կաղապարի մեջ:
«- Բանաստեղծություն պե՞տք է ձեզ,- ի վերջո հարցրեցի կույր մուրացկանին, որը, մետրոյի ստվերոտ մուտքի առջև նստած, ճպճպացող աչքերը հառել էր լուսավոր ապագային, իսկ թմբլիկ ձեռքը, որ մեկնել էր ինձ, անմիջապես ետ քաշեց «բանաստեղծություն» բառը լսելուն պես և ժպտաց, ինչպես միայն հարազատն է ժպտում հարազատին…»(էջ 4):
Սոցիալական շեշտադրումը ժողովածուի հենակետային խնդիրներից մեկն է կազմում, սակայն նմանատիպ արծարծումները պարուրված են գալիքի նկատմամբ ունեցած հավատի շղարշով: Այս ամենի մեջ ու միջոցով բանաստեղծը տալիս է ժամանակի պատկերը, որն իր մեջ ներառում է ոչ միայն լոկ 90-ականները, այլ նաև պատերազմից առաջ և հետո ժողովրդի վիճակը, նրա պատկերացումներն ու ընկալումները, արժեքները, որոնք լրջորեն նահանջ են ապրում` ինչպես համաշխարհային տենդենց:
Ինչպես արդեն նշվել է, Հովհաննես Գրիգորյանը կոմպոզիցիոն մի շարք միջոցների կիրառությամբ ստեղծում է պատկերներ և դրություններ, որոնք առանձնանում են իրենց բնույթով: Նա չափազանցությունների, փոխաբերությունների, երբեմն էլ` գրոտեսկի ու երևույթների այլաբանությամբ ստանում է գրական-գեղարվեստական պատկերային յուրօրինակ համակարգ, որն ընդհանուր ֆոնից տարբերվում է իր նրբերանգներով ու գունային խտությամբ: Վերոնշյալ միջոցները կիրառելիս նա չի մոռանում երգիծող հեգնանք ու աբսուրդի գրականության մասին:
Որևէ բան երգիծելու, հեգնելու համար նախ և առաջ պետք է այն լավ ճանաչել և այնպես ստեղծագործել, որ ամբողջ հակադրամիասնության մեջ ընթերցողը որսա հեղինակի գաղափարական ներքին շեշտադրումները: Ամբողջ ժողովածուն կառուցված է հենց այս ակզբունքի հիման վրա:
Որպես օրինակ բերենք «Շրթնհարմոն» բանաստեղծությունը:
«Ոմանց լոբի նվիրեցին, շատերը ոսպ ստացան,
առավել երջանիկները ահա սուրում են դեպի իրենց տները
ցնծությունից խելակորույս`
ալյուրով լեցուն տոպրակները կրծքներին ամուր սեղմած:
Իսկ ինձ` հաշվի առնելով հակումս արվեստի նկատմամբ
և տեսնելով, որ հոգիս ցամաքում է երաժշտության պակասից,
նվիրեցին գեղեցիկ նախշերով այդ սքանչելի երաժշտական գործիքը…» (էջ 17):
Երգիծանքն ակնհայտ է, գրողը ցույց է տալիս ողբերգական իրականությունը, այն աբսուրդային իրավիճակը, որը տիրում է երկրի` և մասնավորապես հասարակության շերտերում:
«…Լուռ կանգնեցինք կողք-կողքի խավար պատուհանի առաջ`
նայելով դիմացի տան պայծառ լուսավորված
պատուհանին, որտեղից պարզ երևում էր սեղանը ճոխ,
որպես նատյուրմորտ մի հոգեպարար,
իսկ որպես երաժշտություն` միալար բվվոցն էր լսվում
աշխույժ աշխատող առողջ ոսկորների, կափկափյունը ատամների
և ինքնամոռաց մռլտոցը, որը վերին հաճույք էր արտահայտում…» (էջ17-18):
Այսինքն` նա հոգևոր սնունդին զուգահեռումն է ֆիզիկական սնունդը և ներկայացնում, թե որքան են ցածրացել չափանիշները, որ անգամ աստվածաշնչյան «երանի հոգով աղքատներին» արտահայտությունը ենթարկվել է ձևափոխության: Նա պահի մի քանի դիպուկ նկարագրություններով խտացնում է հակադրությունը հոգով հարուստների և աղքատների միջև: «Խավար պատուհանի առաջ» կանգնած ընտանիքը տեսնում է էլեկտրականությամբ լուսավորված սենյակը և ապա շրջվում և զգուշությամբ հանգցնում «կիսված մոմը»:
Ամբողջ գրքում բանաստեղծությունները գաղափարական առումով կապված են միմյանց և կարծես թե շարունակում են մեկը մյուսի ասելիքը: Ուստի` կարդալով երկերը հարց է առաջանում ` ինչու՞ ջրհեղեղ, ի՞նչ խորհուրդ ունի այդ մոտիվը և ո՞րն է նրա գաղափարական ընդգրկումը:
Հեղինակը ընդգծում է, որ ներկան ոչնչով չի տարբերվում Նոյի ու ջրհեղեղի ժամանակներից: Մարդիկ դարձյալ նույն մեղսավոր կյանքի մեջ են թաղված, յուրաքանչյուրն իրեն աստված ու ամենակարող է համարում: Այնքան են հանդգնել մարդիկ և հատկապես` ղեկավարները, որ ամեն ինչը փորձում են հսկողության տակ պահել, անգամ կառավարական հրաման արձակել, որ տասն օրով երկարացնեն ջրհեղեղի ժամկետը (Տե՛ս էջ 38): Սա մտքի, հոգու ջրհեղեղ է, որտեղ բոլորը բոլորին ցանկանում են խեղդել և դառնալ տերը տապանի:
«Երկու ջրհեղեղի արանքում» բանաստեղծությունը գրողն սկսում է ետջրհեղեղյան տեսարանով. երբ աղետից հետո Աստված ինքն է իր ձեռքով դուռը բացում, և Նոյն իր որդիներով բնակվոււմ է այս անտերունչ երկրի վրա: Անցյալի շառավիղներից Հովհ. Գրիգորյանը դարձյալ հեգնում է ներկան.
«…Ոչ գրանցում կա, ոչ անձնագիր
և ոչ էլ ազգ կա, որ ազգամիջյան բախումներ ու
կռիվներ ծագեն ամեն մի թիզ հողի համար,
և ոչ էլ սահման կա` գծիր ինքդ քեզ համար սահման
և խախտիր ինչքան ուզում ես. չէ՞ որ դեռևս չկա նաև
Միացյալ Ազգերի Կազմակերպություն…»(էջ 37):
Նա հասկանում է, որ աշխարհակործան ջրհեղեղը միայն ջրի տեսքով չէ գալիս, այն կարող է ներկայանալ ռումբերի, կրակոցների ու պատերազմների տեսքով: Բանաստեղծի համար, սակայն, ամենավտանգավորը այս աղետները չեն, այլ պառլամենտում նստած և երկիրը ղեկավարող հասարակության այն խումբը, որ իրենց ամենակարող համարելով` ցանկանում են վեր կանգնել ամենից ու անգամ վիճարկել բնության երևույթները: Հովհ. Գրիգորյանը երգիծում է այդ խեղկատակությունը և ասում.
«Բայց ահա օրը վերջին` փակվում է տարին, Աստված իր ձեռքով է
կողպում դուռը տապանի, հուսանք, որ շուտով պառլամենտը
կհաստատի ծրագիրը նոր ջրհեղեի. ձգձգման համար
ընդամենը երկու կետ կա վիճարկելի` ընդդիմությունը
առաջարկում է Նոյին փոխարինել սահմանադիր ժողովով,
իսկ վարչապետը պնդում է անձրևների քառասնօրյա ժամկետը
ավելացնել ևս տասն օորով ի հաշիվ բնակչությանը
տրվող ջեռուցման…»(էջ 38):
Բայց այս դառը երգիծանքը ունի ցավի շեշտադրումներ, նա հասկանում է, որ մենք կորցնում ենք մեզ, մեր էությունն ու իսկական արժեքային համակարգը: Այդ իսկ պատճառով բանաստեղծության վերջին հատվածը դառնում է կոչ ժողովրդին` արթնանալ քնից ու պայքարել, քանի դեռ`
«ձյուն է գալիս և հեռու է անձրևների ժամանակը սահմանված,
քանի դեռ անդորր է հարաբերական սահմանամերձ շրջաններում,
քանի դեռ գոնե մի եղևնի է մնացել մեր միակ անտառում,
քանի դեռ.. գոնե մի… եղևնի է մնացել… մեր միակ
անտառից…» (էջ 38):
Եվ քանի դեռ չի եղել ազգակործան ջրհեղեղը պետք է փրկել մեր այն միակ եղևնին, որ մեզ է հասել մեր դարավոր անտառներից: Անշուշտ այս միտքը փոխաբերություն է, որը կիրառել է բանաստեղծը և ալեգորիկ կերպով տվել քաղաքական ու ազգային ճգնաժամի ճշգրիտ պատկերը:
Ուսումնասիրելով Հովհաննես Գրիգորյանի «Երկու ջրհեղեղի արանքում» ժողովածուն` տեսնում ենք, որ գիրքը բաղկացած է գեղարվեստական, գաղափարական ու կոմպոզիցիոն բազում շերտերից, որոնք իրենց հերթին հարստացնում և երանգավորում են տեղծագործությունները: Գրողը կիրառել է ժամանակային անցումների ու խաչաձևումների ինքնատիպ համակարգ, որն ամբողջությամբ պատկերում է հեղինակի ներկայացրած հնագույն ժամանակաշրջանը, ինչպես նաև` իր ապրած 1990-ականները: Նախորդ դարի վերջին տասնամյակն էլ դառնում է երկրորդ ջրհեղեղին նախորդող շրջանը: Եվ չնայած դրա նկատմամբ ունեցած լավատեսության բացակայությանը` գրողը հույսի նշույլներ է կապում ապագայի, գալիք սերնդի ու միակ եղևնի-հայրենքի հետ:
Բանաստեղծը օգտագործել է նաև ինքնատիպ կերպարային համակարգ, որն իր հերթին գաղափարական լրում է տալիս ժամանակի պատկերմանն ու գործողությունների նկարագրությանը: Նրա բանաստեղծական ժողովածուում բոլոր կերպարները փոխկապակցված են միմյանց ու կազմում են ամբողջական մի շղթա, որի բոլոր օղակների ներկայությունը պարտադիր է:
Եվ վերջապես` Հովհ. Գրիգորյանի` սարկազմի հասնող հեգնական երգիծանքը, ինչպես նաև փոխաբերություններն ու չափազանցությունները, այլաբանական նրբերանգները խտացնում են գաղափարական դաշտը և բարձրացնում այն մի նոր մակարդակի: Արդյունքում` նրա ասելիքը ավելի դիպուկ, բնութագրական ու կոնկրետ ուղղվածություն է ստանում և բացահայտում Հովհաննես Գրիգորյան բանաստեղծին, գրողին, մարդուն:

Օ Գ Տ Ա Գ Ո Ր Ծ Ա Ծ Գ Ր Ա Կ Ա Ն ՈՒ Թ Յ Ա Ն Ց Ա Ն Կ

1. Գրիգորյան Հովհ., Երկու ջրհեղեղի արանքում, Երևան 1996, 42 էջ:
2. Ջրբաշյան Էդ., Գրականագիտության ներածություն, Երևան 2011, 416 էջ:
3. https://granish.org/poezian-ankaxutyan-shrjanum/