Մեծազդեցիկ ձեռնարկումները, որոնք վճռականորեն փոխում են մեր կյանքը, իրականանում կամ ի հայտ են գալիս շատ հաճախ կրքի կրակի ձևով: Դրանք նախապատրաստվում են մեր մեջ` առանց մեր գիտության:
Ռ.Մուզիլ, «Օրագրերից»
Ռացիոնալիզմը և միստիկան մեր ժամանակաշրջանի հակաբևեռներն են, ժամանակին հռչակել է Եղիշե Չարենցի ավագ ժամանակակիցը՝ Ռոբերտ Մուզիլը: Քանզի, ըստ նրա, աշխարհի ռացիոնալիստական բացատրությունը հաճախ կաղում է, երբեմն էլ` զույգ ոտքերից, ուստի միստիկան աշխարհաճանաչողական խիստ կարևոր, այլև անփոխարինելի միջոցի, անգամ մեթոդական սկզբունքի դեր է կատարում: Իր դավանած աշխարհաճանաչողական միստիքական սկզբունքի խորհրդավորության շղարշը վերառելու, ինչպես նաև վերջինս գիտակերպ ռացիոնալիզմին ամբողջապես չհակադրելու մարտավարական նպատակով, Մուզիլն այն կնքում է «ցերեկալույսի միստիկա» կամ «լուսաշող միստիկա»[1] բնորոշմամբ: Ասել է, թե` միստիկան, որ սովորաբար խաղարկվում է գիշերամութի սահմաններում, հարյուրութսուն աստիճանով փոխել է իր խաղադաշտը` իռացիոնալ մտավարժանքների ու մութ ուժերին ենթակա հորինաստեղծ, մտացածին, անդրաշխարհային ոլորտից մուտք գործելով ռացիոնալիզմի ոգով ինքնարարվող ցերակալույսի բնագավառը:
Մարդս գալիս է իր մանկությունից, ասել է թե՝ իր եսի, ինքնության, իր անհատականության կազմավորման բանիբուն ակունքներից: Եղիշե Չարենցի պարագայում նրա այդ եսն ի սկզբանե առավել քան ամբողջական է և որպես այդպիսին՝ խստիվ համադրված ամբողջություն, որը ողջ բանախոհական, աշխարհաճանաչողական գիտելիքն իր ներսից, իր ներփակ ու որոշակիորեն հաստատուն ձևակաղապարից է բխեցնում, ինչը նրա կյանքի ու ստեղծագործական վայրիվերումների ուղեծրում մեծ հաշվով գրեթե երբեք էականորեն չի տեղախախտվում: Սա առավել քան ակնհայտ երևում է Չարենցի ստեղծագործական բոլոր փուլերում ներկա իր մանկական ընկալումների, այլև հիշողությունների անդրադարձներում: Միստիքականին սահմանակցող չարենցյան քերթողական աննահանջ խոհը խարսխված է հասարակական-պատմական փորձը սեփական կարծրատիպ-մտապատկերին և որոշակիորեն ինքնաբավ անհատական վերապրումին ենթարկեցնելու նախատրամադրության վրա: Մանկությունից սկսած՝ Չարենցն արդեն իսկ ճանաչում է իր էության համընդհանրական միտվածությունը, որը սակայն, երբեմնակի կարծես խզվում ու ընդհատվում է, բայց և մշտապես վերադառնում է իր նախածին, նախաստեղծ վիճակին՝ որպես ենթագիտակցության ու գիտակցության միախառնուրդից ծնունդ առնող գերհուզականություն: Ինչպես ասվեց՝ ինքնաճանաչողական, որ նույնն է, թե՝ աշխարհաճանաչողական գիտելիքի վերաիմաստավորման յուրաքանչյուր փուլում բանաստեղծին ուղեկցում են մանկության տարիների ընկալումների, հիշողությունների, խորհրդածությունների անդրադարձումները, որոնք նրա կողմից իբրև տվյալ պահին և տվյալ ինքնագիտակցական փուլում անձնական զգացումներ կամ հույզեր են վերապրվում, և նա փորձում է դրանց միջոցով՝ զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմով կառավարել իրեն համակած հոգեզգացական պրոցեսները: Այս վերաիմաստավորման գործընթացում կարևորագույն դեր են խաղում Չարենցի անհատականությունը կազմավորող խառնվածքը, նրա իմացությունները, գրելաոճը, գրողական տաղանդը, հասարակական-քաղաքական, բարոյագիտական-գեղագիտական իդեալները, այլև հրապարակ նետված այս կամ այն հրատապ խնդրի առնչությամբ սեփական դիրքորոշման ուկեցվածքի հատկանիշները, որոնք բոլորն էլ գալիս հանգում են մի եզակի՝ համընդհանուր նախատրամադրվածություն կոչվող հատկորոշչին: Չարենցի բանաստեղծությունը բաղադրող զգացական ու գիտակցական հոսքերը պայմանավորող միայն իրեն հատկական բառապաշարը՝ որպես ինքնուրույն ու ինքնաշեն հյուսվածք, իր շարակարգվածությամբ, հնչումով և բովանդակությամբ նրա տեսածի, լսածի ու վերապրածի հիշողությունն իրար կապակցելով և շարժման մեջ դնելով՝ ոգեկոչում է առաջին հայացքից թվում է, թե հարափոփոխ, սակայն հիմքում հաստատուն նրա այն հոգեվիճակը, ինչը մանկությունից ի վեր հաստատագրված, գերիշխող տրամադրություն կարելի է կոչել:
Ընդսմին՝ խնդիրն այն չէ, որ ի վերջո բոլորն են գալիս իրենց մանկությունից և հիմնականում հենց ա՛յդ հասակում են ձևավորվում որպես անձնավորություն: Խնդիրն այն է, որ ո՛չ բոլորն են (ավելի ստույգ՝ մարդկանց ճնշող մեծանասնությունը) իրենց կյանքի բախտորոշ փուլերում և վճռական պահերին վերհիշում իրենց մանկական տպավորությունները, առավել ևս ինքզինքը նույնացնում մանկահասակ տարիների իրենց ապրումներին ու պատկերացումներին: Գումարած դրան, որ 14 տարեկանից սկսած Չարենցն արդեն իսկ ուշիուշով և հետևողականորեն գրի էր առնում իր աշխարհաճանաչողական տպավորությունները և նրա այդ գրական նախափորձերը հետագայում միս ու արյուն կստանան նրա կենսական փորձառությունների բովում, իր նախասիրած արտահայտությամբ՝ քուրայում:
Այս առնչությամբ Իպոլիտ Տենը, պոզիտիվիզմի դիրքերից, պաշտպանում էր այն տեսակետը, որ մարդուս ինքնընկալումը հնարավոր է միմիայն հիշողության միջոցով և միայն հիշողության միջոցով է մարդն ի զորու հասնելու հոգևոր կյանքի իմացությանը: Մուզիլը ևս, այս անգամ արդեն ոգու պատմության դիրքերից, գտնում է, որ լիակատար կենտրոնացվածության դեպքում ինքնընկալումը հնարավոր չէ, դա ի հայտ է գալիս միայն հափշտակության հոգեվիճակում: Ըստ նրա` անձնավորությունը հիշողության արգասիք է: Անձնավորված վերապրումներ ունենալ, նշանակում է սեփական անցյալը մտաբերել: Ասել կուզի՝ եսաբնույթ վերապրումը կազմում է ինքնագիտակցության սրտամիջուկը: Այսօրինակ ինքնագիտակցությունը եսի մի վիճակ է, բայց ոչ բուն ինքը եսը: Մնացյալը` մտածելը, ցանկանալը, գործելը և այլն ընդամենը հավելադրություններ են:
Չափահաս դարձած Չարենցին համակելիք սեփական վերջավորության գիտակցությունը մանկական տարիքում դեռևս սաղմնային վիճակում է և ըստ այդմ՝ եղանակ չի ստեղծում անձի ճանաչողական ծարավին հագուրդ տալու իմաստով: Դպրոցահասակ Չարենցը, բնազդային մղումով, ավելի ամբողջական է զգում ու պատկերացնում տիեզերակառույցը, իրեն շրջապատող միկրոկոսմոսը: Այս առումով նա դեռևս սկզբունքորեն մետաֆիզիկ է և շրջապատի մարդկանց, իրերի ու երևույթների աշխարհի հետ հարաբերվում է պատճառների գերագույն պատճառի մտահայեցողական որոնումների հեռահաշվարկով, ինքն իրեն, իր զգացումներն ու գործողություններն ընկալելով որպես դեռևս չտարրորոշված, չտարակայացած, անտրոհելի ամբողջականություն և փորձում է ինքնակայանալ և, հետևաբար, աշխարհային առկա դրվածքին համազդել կամ նրան հակազդել նույն այդ աշխարհի իրեն ճանաչելի եղանակներով ու մեթոդներով, ընդսմին՝ չարի ու բարու միախառնուրդով: Բայց քանի որ խորխորատը մարդուս հավերժության ձգտման և նրա գոյության վերջավոր բնույթի միջև այլևս հնարավոր չէ մետաֆիզիկորեն եզրահանգման ենթարկել, Չարենցը մտահայեցումից սահուն անցում է կատարում դեպի թաքչագիտությանը սահմանակցող միստիկ ներքնազգացողությանը:
Ո՜վ իմաստուն, այդ շերեփով չի՛ դատարկվի այս կաթսան.
Քանի՜-քանի՛ իմաստուններ և հանճարներ անսասան
Այդպես՝ միայն հայեցումո՛վ այն ձգտեցին դատարկել,-
Եվ ո՛չ միայն հատակն, այլև – մակերե՛սը չտեսան։-[2]
Ժամանակակից ֆիզիկան և քիմիան մարդուս մտազգացական, մարմնաուժային հատկությունների ամբողջական սպեկտրը սահմանում է որպես մարդուս երկրային կյանքը գոյավորող էներգետիկ հոսանքի անհակադարձելիության օրենք: Այլ ձևակերպմամբ այն սահմանվում է որպես «էնթրոպիայի երկրային օրենք»: Էնթրոպիան ֆիզիկական մեծություն է` արտահայտելու համար ֆիզիկական գործընթացների անհակադարձելիության աստիճանը: Նա, ով ենթակա է այսօրենքի հիմնազդեցությանը, նրա համար փակ են ոգուն առնչակցվելու դռները: Միայն նա, ով իր մտազգացական հատկություններով հակադրվում է իրեն առանձնաշնորհված բանիբուն` աստվածատուր էությունն աղճատող անհակադարձելի ընթացքին, նրան հաջողվում է հավերժության լուսանցքից ներս սողոսկել և այդպիսով` փրկվել: Չարենցի առնչությամբ սա այն դեպքն է, ինչը ես կանվանեի որևէ գաղափարապաշտություն չընդունող, վերժամանակյա ոգու ժամանակավոր նահանջը, ոգու հպատակեցումը, հարմարեցումը ասելիքի հասարակականորեն ընկալելի և օգտաշահ պահանջախտին:
Պատանի, երիտասարդ կամ անգամ քառասնամյա Չարենցը մշտապես և հարընդմիշտ իր մանկության կաղապարվածքի մեջ է երևութանում, այն է՝ տպավորվող, բռնկուն, անզուսպ ու նախահարձակ, և ըստ այդմ՝ ինքնարտահայտվող, հակազդող, ընդվզող ու չհամակերպվող…. Այս առումով բնավ զարմանալի չէ, որ Չարենցն իր կենսական ու բանաստեղծական վերապրումները մեծ հաշվով գրեթե հար և նույն բանաստեղծական բառամթերքով ու պատկերներով է արտահայտում, ընդսմին՝ իր գրական նախափորձերից սկսած մինչև առատության եղջյուրից հորդող նրա քերթողական հանճարի եղերական ընդհատումը: Սկզբից մինչև վերջ Չարենցին ներհատուկ այս հարաբերականորեն հաստատուն կաղապարվածքը, սակայն, ընդամենը խնդրի մակերևույթն է ցուցանում, բառերն ու պատկերային համակարգը հիմնականում պահպանվում են, սակայն բանաստեղծի հոգեմտավոր զարգացմանն համընթաց ձեռք են բերում նոր խորություն և դրանով իսկ նորանոր ու անսպասելի նշանակություններ, որ շատ հաճախ, ինչպես Դանթեն կասեր, իրենց նախասկզբնական իմաստից վեր են բարձրանում:
Մի առիթով Գյոթեն նկատել է. «Մարդու ամեն տարիքին որոշակի փիլիսոփայություն է համապատասխանում: Երեխան ներկայանում է որպես իրատես, քանզի նա համոզված է տանձ ու խնձորի առկայությանը, ինչպես որ իր գոյությանը: Պատանին, իր ներքին կրքերի հետ կռիվ տալով, պե՛տք է սեփական ինքնագիտակցությանը գա, զգա՛ իրեն. նա վերափոխվում է իդեալիստի: Մյուս կողմից, մարդս թերահավատ լինելու բոլոր հիմքերն ունի, նա բնականաբար կասկածում է, թե արդյոք միջոցները, որ ինքն ընտրել է տվյալ նպատակին հասնելու համար, ճիշտ են: Գործելուց առաջև գործելիս նա բոլոր հիմքերն ունի իր միտքը շարժունակ վիճակում պահելու, որպեսզի հետագայում չզղջա սխալ ընտրության համար: Ծերունին, սակայն, մշտապես տուրք է տալիս միստիցիզմին»[3]: Մարդու յուրաքանչյուր տարիքին որոշակի փիլիսոփայություն համապատասխանելու վերաբերյալ Գյոթեի սույն մտահանգումը ճիշտ է սակայն լոկ համընդհանրական առումով, քանզի լինում են նաև արտառոց դեպքեր և ի սկզբանե սեփական անձի մեջ բնավորված կենսափիլիսոփայությունը մինչև կյանքի վերջը գրեթե անփոփոխ տանող առանձնյակներ, որպիսին Չարենցն է կամ ասենք Ռիլկեն:
Երբ էլ և ինչպիսի դիտակետից էլ, որ անդրադառնալիս լիներ իր մանկության երբևէ չխամրող հուշերին ու պատկերներին[4], Չարենցը հիմնականում այնտեղից է քաղում իր կյանքի հուսադրողմիստիկական կրակը և աշխարհային թոհուբոհում իր ճանապարհը գտնելու կողմնորոշիչները: Եվ բոլոր դեպքերում Չարենցը ելակետ ունի իր՝ որպես բանաստեղծի ողբերգական ինքնընկալման փորձառությունը: Գիտակցելով աշխարհում գոյելու իր ներքինանզորությունը, իրեն համակած վախը վերառելու, այն դարմանելու լավագույն միջոց իբրև Չարենցը դիմում է քերթողական արվեստին: Դեռևս նույն Գյոթեն է նկատել. «Մարդս աշխարհում իրեն ավելի անապահով չի զգում, քան արվեստի միջոցով, և նա ավելի ապահով կապված չէ աշխարհի հետ, քան արվեստի միջոցով»:
ՈՐՏԵՂԻ՞Ց Է ՍԵՐՈՒՄ ՉԱՐԵՆՑԻ ՄԻՍՏԻԿԱՆ
Տարիմաստություններից խուսափելու նպատակով նշենք, որ ՄԻՍՏԻԿԱ ասելով մենք մնում ենք այս հավաքական եզրույթի կամ հասկացության 19-րդ դարից սերող նոմինալ արժեքի սահմաններում:
Քչերը կան, ովքեր չեն բավարարվում անհատական, հանրային և պատմական փորձով հասանելի աշխարհաճանաչողական առկա գիտելիքի (բնական և հասարակագիտական) քանակով ու որակով կամ չեն համակերպվում իրենց իմացականության սահմանափակության հետ, ավելիին ձգտելու պարագայում այդպիսիք ընտրության ընդամենը երկու ճանապարհ կամ երկու հեռանկար ունեն. մտահայեցողական (մետաֆիզիկական) ձգտումից սերող միստիկ անդրադարձում և քերթողական հորինաստեղծում: Ընդսմին այս երկուսը թեև ի սկզբանե չզուգամիտվող մեծություններ են, սակայն մեն-մի բարձրակետում հնարավոր է և խաչվեն և այդ հատման կետը կոչվում է հափշտակություն՝ էքստազ, բառիս հոգեբանական և կրոնափիլիսոփայական առումներով: Ասվածի ակնառու և վառ օրինակը Գրիգոր Նարեկացու Ողբեգության մատյանն է, ուր այս երկու (թվում է, թե իրարից տարամիտվող) հեռանկարները հատվելով՝ նաև որոշակի համընթացություն են ձեռք բերում և իրար ընդելուզված՝ միառժամանակ տևում: Նարեկացու և ընդհանրապես միջնադարյան միստիկների առնչությամբ սա այն դեպքն է, ինչը կարելի է կոչել քերթողական հորինաստեղծման սերտաճումը կրոնի մարդկային չափմանը՝ նույն ինքը միստիցիզմին:
Նույնն է նաև Չարենցի պարագան, միայն այն տարբերությամբ, որ քրիստոնեական հույսի և արդար դատաստանի վախճանաբանական կրոնական հավատը, այլ խոսքով՝ սրբազան համակերպումը, փոխարինված է հանուն արդարության և առաջընթացի անհաշտ պայքարի գաղափարական համոզմունքով: Այս իմաստով, ի տարբերություն Նարեկացու՝ Չարենցը միստիկ է առանց աստծո կամ առնվազն՝ առանց քրիստոնեական-սերովբեական աստծո: Չարենցի աշխարհաճանաչողության զույգ բևեռները՝ անհատականը և ինչը դրանից դուրս է՝ հասարակական-պատմականը, և նրանցում առկա հուզական վերապրումի և գիտակցական մտասևեռումի հաշվեկշիռը ստեղծագործական կյանքի տարբեր փուլերում տարբեր պարբերաչափով ու համամասնություններով է հանդես գալիս, բայց և մշտապես իրար սերտաճած, ի վերջո հանգելով եսի և վերանհատականի միստիքական միության:
Այս իմաստով Չարենցին համակած բանաստեղծական կիրքը կարելի է ասել ի սկզբանե սերում է միստիքական ըմբռնումների, միստիքական հետաքրքրության դաշտից և խարսխված է մի կողմիցև նախ և առաջ անհատական փորձառության վրա (գումարած՝ իր գրական ընթերցանությունները), մյուս կողմից՝ կյանքի հետագա ընթացքով պայմանավորված, գաղափարական պայքարի բովում թրծված և համոզմունք դարձած հասարակական-քաղաքական-ազգային կայուն ու անբեկանելի տեսլականի վրա: Իրեն համակած նախատրամադրության շրջանակներում գերված ու ներամփոփված մնալով հանդերձ, անհատական և գրական-հասարակական կյանքում մղվելով դեպի մեծազդեցիկ ձեռնարկումները, որոնք կարծես թե վճռականորեն փոխեին պիտի նրա կյանքի ընթացքն ու աշխարհաճանաչողությունը (ինչը գուցե հենց այդպես էլ կա), Չարենցի անձում հիմնականում ի հայտ են գալիս պատկերավոր ասած, դեռևս Հյոլդերլինից սերող նույն ինքը միստիքական կրքի կրակի ձևով: Եվ քանի որ, մանավանդ պատանի հասակում, Չարենցը խորությամբ չէր տիրապետում և չէր կարող իր ուժերի ներածից էլ դենը միանձնյա տիրապետել աշխարհաճանաչողական համակարգված գիտելիքի և տվյալ բնագավառում չուներ բավականաչափ փորձառություն, ուստի ուզած-չուզած նա առաջնահերթ խնդիր ուներ ուսանելու հայ և օտար իր անմիջական նախորդներից՝ 19-րդ դարի ռոմանտիկներից, պառնասականներից, սիմվոլիստներից, ավանգարդիստներից, բայց նաև հայ և եվրոպական անտիկ ու միջնադարյան քնարական ու էպիքական առասպելապատումներից: Դժվարություն ունենալով կայանալ, առավել ևս բանաստեղծության մեջ ինքնդրսևորվել համակարգված ու համակարգաստեղծ բանախոհական գիտելիքի դաշտում, քանի որ նա քնարերգու բանաստեղծ է և ո՛չ քաղաքական գործիչ, կամ հասարակագետ-գիտնական, առավել ևս բնագետ, Չարենցը հաճախակի դիմում է բանախոհական, ռացիոնալ գիտելիքի հակառակ՝ միստիքական բևեռին, ապավինելով մանավանդ սեփական բնազդին և բանաստեղծական տաղանդի հորինաստեղծ զորությանը, քանզի նա մշտապես և ամենուր դեմ է առնում իրականության սկզբունքորեն անճանաչելիության հիմնարար խնդրին: Այդ իրականություն կոչվածի ճնշման ներքո հօդս են ցնդում դպրոցահասակ բանաստեղծի դեռևս երազային, մտահայեցողական պատրանքները և նոր մտապատկերները միառժամանակ հապաղում են հայտավորվել: Եվ հետևաբար ողջ կենսիմացական ծարավը ներսուզվում է մարդկային մենության ու լքվածության, անէացումի խորխորատը (Երեք երգ, Ողջակիզվող կրակ): Կենսաճանաչողության մտահայեցողական փորձերն ի դերև են ելնում, ինչն էլ խորը տպավորվում է բանաստեղծի հոգում որպես միակ և անառարկելի իրականություն: Հենց այստեղ է, որ Չարենցը փորձում է բանաստեղծական միստիֆիկացիայի հզորագույն զենքով շտկել իրավիճակը, հոգեզգացական՝ միստիկ խոյահարումներով գնդակոծել հոգեզուրկ իրականությունը և աստճանաբար ներքաշվում է նախաստեղծ դատարկ տարածության կամ ոչնչի մեջ: Փորձելով որևէ բանով լցնել իրեն պաշարած այդ դատարկությունը, նա ուրիշ ոչինչ չի գտնում, քան գիշերվան կամ գիշերին ապավինելու բոլոր միստիկներին պաշարած փրկարար մարմաջը:
Այսպես` այս ուշ ժամին եկավ և մոտեցավ քո ոգուն
Իմացության, կշռույթների գիշերային անմահ բուն.–
Ախ, դեռ ինչպես ամենատես Իմաստու՛նն է այն ասել –
Գիշերով է ելնում որսի այդ թռչունը իմաստուն:[5]
Գիշեր, ասել է, թե՝ լիառատ, արբշիռ ոչինչը կատարյալ դատարկության մեջ, ուր սակայն փրկության ինչ-ինչ կայծեր են նշմարվում: Այստեղ արդեն Չարենցն ուղիղ գծով և գլխահակ խոյացումով իրեն նետում է միստիկ ոգորումների որոգայթը և մանավանդ «Ծիածանում» (1916-17թթ.) տուրք է տալիս հոգեզգացական վերապրումի և կրոնական գունավորմամբ պատկերաստեղծման հայտնությանը: Հիմքում սիմվոլիստական՝ խորհրդապաշտական նրա այդ համակարգը մեծապես ազդվում է կրոնական բառապաշարից (զանգեր, ղողանջներ, կույս-քույր, Գողգոթա, վանք, խաչ, խունկ ևն): Կրոն[6] ասելով նկատի ունենք բառիս նախաստեղծ՝ կիրք արմատից արտածվող ներքնազգացողություն իմաստը, այն, ինչը կրում ես քո մեջ, որը տվյալ դեպքում համարժեք է միստիկային:
Եվրոպական մոդեռնիզմը նախապատրաստող սիմվոլիզմի գրական ուղղությունն ինքն էլ, ի թիվս այլևայլ օրախնդիր պահանջների, կարևոր դեր էր հատկացնում մարդու մեջ բնավորված, նրա մետաֆիզիկ աշխարհընկալումից բխող կրոնական գիտակցությանը և մարդուս կազմախոսական սրտամիջուկն հանդիսացող սրբազնական սկզբի՝ նախախնամության բացահայտմանը: Այս խնդիրը, առաջիններից մեկը լինելով, ձևակերպել է Ստեֆան Մալարմեն՝ 1862-ին հրապարակած «Արվեստագիտական հերձվածներ» հոդվածաշարում մասնավորապես հռչակելով. «Ամենը, ինչը սուրբ է և սուրբ է ուզում մնալ, պարուրվում է միստիկայով: Կրոնները ապաստանում են առեղծվածայինի գաղտնարանում, որը միայն եզակիներին է ճանաչելի. արվեստն էլ ունի իր եզակիները»[7]: Ընդսմին, ոչ թե բանախոհությամբ, այլ թվով չորս «զգայական պատրանքների» միջոցով է մարդս ճանաչում իր շրջապատը ու հարաբերվում արտաքին աշխարհին, դրանք են՝ գույնը, հնչյունը, բառը և պատկերը: Տերյանական ու սիմվոլիստական գիշերապաշտության ոգով ինքնարարվող Չարենցի գրական նախափորձերը անմիջականորեն ներծծված ենհենց այս համակարգի մաս կազմող գիշերերգության և ներքուստ լուսաճառագող տրամադրություններով: Սույնով Չարենցը միանում է ընդդեմ ռեալիզմի ու նատուրալիզմի և դրանց փիլիսոփայական հիմքի՝ պոզիտիվիզմի դեմ կռիվ տվող եվրոպական ու ռուսական սիմվոլիստների պայքարին:
Զգայական սեր և աշխարհը վերափոխելուն միտվածհեղափոխական կիրք (օտարամուտ բառով՝ պաթոս), այլ խոսքով՝ զգայական հակում և գիտակցական մղում, այս երկու բևեռների միջև է ընթանում Չարենցի բանաստեղծական ճշմարտության որոնումների երկճյուղ զուգընթացը, ընդսմին՝ երկուսն էլ, և՛ անձնական և՛ վերանձնական գիտակցությունը, բխում են զգացական ընկալումների փորձառության դաշտից, զգացականություն, որը ստեղծագործական կյանքի սկզբնական շրջանում ավելի շուտ վերևում հիշատակված կրքի կրակի միստիկ հափշտակվածության հախուռն կերպարանքն ունի և ըստ այդմ՝ դեռևս ո՛չ սուբյեկտիվ է, ո՛չ օբյեկտիվ, ընդսմին՝ այդ երկուսի որոշակի տարբերակումն ավելի ուշ միայն պետք է ի հայտ գա Չարենցի պոեզիայում: Դա տեղի կունենա պայմանականորեն ասած դեպի դասական արվեստը Չարենցի վերադարձի շրջանում:
Իրեն շրջապատող աշխարհը ճանաչելու բուռն ցանկությամբ տոգորված, մարդկային և ազգային ցավի ու մորմոքի անսահմանության գրոհից կարկամած և աշխարհի գողտրիկ մի անկյունում ծվարած Չարենցի մեծազոր, աստվածամարտ հանճարը դեռևս պատեպատ է խփվում՝ իր տեղը չգտնելով տիեզերական լայնությունների, անչափելի հեռաստանների ոլորաններում, աշխարհին տիրելու ու այն վերափոխելու անհագուրդ կտղանքից հուզավառված ու… զարհուրած: Չբավարարված զգայական կիրքը և աշխարհն ու կյանքը մտահայելու (ոչնչի չհանգեցնող ու ոչ մի տեղ չտանող) անառարկա խաբկանքն ի վերջո, ճարահատյալ, փարատում է գտնում ներանձնական, գերզզայական, ծածկատես միստիքականի գերհրապուրիչ, այլև աշխարհաճանաչողական վերջին ատյանի գրկում:
Չարենցը ձգտում է անճանաչելի իրականությունից վեր կանգնած, թաքնված ճշմարտությունների գաղտնազերծմանը, որին, սակայն, միայն անձնվիրումի միջոցով է հնարավոր հասնել: Այս նպատակով նա ձեռք է զարկում կրոնի մարդկային չափման՝ միստիկայի զինանոցին: Աշխարհի, գոյի, կյանքի սկզբնապատճառների ու վերջնապատճառների մետաֆիզիկական աբսուրդի որոնումները իրենց սպառելով՝ կարկամում են միստիքականի հայտնության առաջ: Զգայունակ հոգին ինքն էլ անչափելի է տիեզերական անսահամանության հանգույն: Միստիքականն ինքը, որպես հավերժի, անվերջության մարդու մեջ ներդրված բնազդային կամ ենթագիտակցական ընկալում, բարոյական գոյի մտահայեցությունն է, որ նպատակ է հետապնդում ճանաչելու համատիեզերական չորս հիմնարար անչափելիությունների առեղծվածը, այն է՝ սիրո, գթասրտության, երանության և համակերպումի, որ հիմքերի հիմքն է գրեթե բոլոր կրոնամիստիքական գիտակցությունների:
Եվրոպական միստիցիզմի, լուսավորչականության և ռոմանտիզմի գերխտացումն հանդիսացող Նովալիսի «Գիշերային հիմներգերի» գեղագիտությանը ծանոթ Չարենցը գիտեր, որ ամբողջ ուժով լույսին ձգտելու մեկնարկը տրվում է խորը գիշերվա գիտակցությունից, գիշերային վիժվածքների, մթին իմաստների հետ առերեսումից, ապա և, վաղորդայնին նախորդող տվնջյան անուրջներում մի պահ միայն բանտվում ես իրականության բանախոհական, այլև գիտական ճանաչողության նեղ սահմաններում, որից հետո ամբողջ թափով և գլխահակ ընթանում ես դեպի լույսի աղբյուրը, դեպի գերիրականությունը: Ահա մի հատված Նովալիսի «Գիշերային հիմներգերից».
Վերընթաց ճախրանք,
Եվ ամեն մի ցավ,
Որ խայթում էր ինձ,
Դառնում է հրճվանք:
Մի պահ հապաղում՝
Ճամփա եմ ընկնում,
Պառկել եմ հարբած
Իմ սիրո գրկում:
Կյանքն անծայրածիր
Ցնցվում է իմ մեջ,
Առ քեզ եմ նայում
Վերևից՝ ներքև:
Բլրի գագաթին
Քո փայլը հանգավ –
Ստվերն է բերում
Պսակը սառած:
Խմի՜ր, սիրուհիս,
Խմի՜ր ինձ հապշտապ,
Որպեսզի քնեմ
Սիրելու պատրաստ:
Թարմացնող շիթն եմ
Զգում ես մահվան,
Արյունս դարձավ
Եթեր, բալասան, –
Ցերեկնապրումեմ
Հավատով անշեջ,
Գիշերով մեռնում
Սուրբ կրակի մեջ:[8]
Նամակներից մեկում, Ֆրիդրիխ Հյոլդերլինը, երկրորդելով Նովալիսին, ճշգրտագույնս ներկայացնում է բանաստեղծի հիմնական հոգածության առարկան՝ ոգու կրակի բռնկումը, և միստիկ վերապրումին անձնատուր՝ հռետորական հարց է տալիս. «Մի՞թե մարդկային բոլոր խոսքերը ընդամենը վառելափա՞յտ չեն խարույկի համար, որ կարող են բռնկվել միայն ոգու կրակի մեջ, քանզի բառն ինքն էլ ծնունդ է առնում կյանքից ու կրակից…»[9]
Զգացմունքներից, կարոտներից, իմացություններից, մի խոսքով՝ անգիտակցականի այս ողջ լուսազեղուն ու խավարամած շաղախից է հենց ծնունդ առնում չարենցյան միստիկայի լուսաշող հոռետեսիլքը:
***
Վերջում մի կոնկրետ դիտարկում մեր այս տեսական մտակառույցը իր քիչ թե շատ գործառնական հանգրվանին մոտեցնելու նպատակով.
1913 թ. Հրապարակված Չարենցի առաջին իսկ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» ժողովածուն վերևում ասված միստիքական վերապրումի հանրագումարային մեկնակետն է. ընդամենը երեք բանաստեղծություն՝ Ճամփին, Անքուն գիշերին և Մեռելոց: Եվ բոլոր երեքում էլ՝ առանձին-առանձին և միասնաբար, միստիկ ներհայեցումի, որ է՝ մարդկային չափման կրոնական սկզբի սրբազնական բառամթերքը. անստույգ ճանապարհ, անքնություն, գիշեր, մահտարաժամ, դամբարան և սրբազան հսկում:
Նույն՝ 1913 թ. հղացած «Մտքեր գիշերվան» բանաստեղծական շարքում, տվյալ դեպքում արդեն Չարենցի ժամանակակիցը՝ Ռայներ Մարիա Ռիլկեն, ասես ատոմ առ ատոմ շարահարելիս ու քանդակելիս լինի բոլոր երիտասարդ միստիկներին համակած աշխարհաճանաչողական մղումի բուն իսկ մեկնակետը.
I
Հայացքը կտրելով գրքից, հառելով տողերից էլ վեր՝
լիացած գիշերից անդին .
ինչպե՜ս է կծիկն հույզերի աստղերի նման բաշխվել,
որ ասես գեղջկական ծաղկեփունջ
վերևում կապելիս լինեն:
Սահանկուն, հեզանազ ճոճքի, անկշիռ ճկումի հրճվանք՝
ծանրացած աղեղի հանգույն՝ նրբորեն պրկված -:
Ամենուր առնչման հաճույք և չկա հագեցում բնավ,
աշխարհը չափից առավել և հողը նվազ:
II
Գիշերվա մտքեր, նախազգայելի փորձից վերառված,
որ հարցնող մանկան ներսում է արդեն լցվել լռելյայն,
ես ձեր մասին եմ խորհում կամացուկ, և վերևներում
ապացույցն հզոր ձեզ է մեղմորեն իր գիրկն ընդունում:
Այդ դու՛ք եք, հաստա՛տ, որ այստեղ՝ լեցուն այս ամբարներում,
բյուր գիշերներում գիշերն է թաքուն ծնում ինքն իրեն:
Ինչպե՜ս է, հանկարծ, անհունն ամեհի, որպիսի՜ հույզով
թեքվել իմ միջի քրոջ վերևում, ում ծածկում եմ ես:
Այս առումով՝ Ֆրիդրիխ Հյոլդերլինի մի բանատողը ևս («Հաց և գինի» էլեգիայից, գրված 1801թ.), ուր նկարագրվում է բանաստեղծին համակած միստիկ առմտածումի հոգեվիճակը, բնութագրական է նաև Չարենցի այս առաջին բանաստեղծական շարքի համար.
Ես չգիտեմ, ավա՜ղ, թե մեր այս հոռի ժամանակներում
ինչու են պետք բանաստեղծները:
Բայց նրանք նման են քրմերին Գինու աստծո,
Որ թափառում են, աստանդական որպես, գիշերվա միջով սրբազան:[10]
***
Չարենցի ողջ ստեղծագործությունն ինքն էլ խարսխված է գիշերային թափառումին անձնատուր սրբազան կրակներում ողջակիզվող, կրակի աստծո կորստյան ու նոր արշալույսի սպասման վրա (Վահագն և Աստղիկ դիցապատմական առերեսումի հեռահաշվարկով): Այն վերջին հաշվով միտված է Նախախնամության կորուսյալ առեղծվածի վերահայտնագործմանը, եսի ու տիեզերքի առասպելապատումի նույնականացմանը և միստիքական կրակի քուրայում տրամաբանության չտրվող թեական իրականության վերառմանը՝ հօդս ցնդեցնելուն: Այս իմաստով, որքան էլ Չարենցը ճգնում է իր բանաստեղծության մեջ նույնանալ իր ապրած ժամանակի հետ, ժամանակի շունչը դառնալ, դա նրան միայն մասամբ է հաջողվում, և այն էլ՝ առերևույթ դրսևորումներում, որովհետև Չարենցի հորինաստեղծած «բացարձակ բանաստեղծությունը», որպես ամբողջականություն, ինչպես կասեր Գոթֆրիդ Բենը, «կարիքը չունի ժամանակների ու դարաշրջանների հերթագայության», և բանի արարչագործ ներհայեցումի ուժով «գործառում է վերժամանակյա կտրվածքով»[11], Շտեֆան Գեորգեն կասեր՝ Աստծուն մարմին տալու և անկատար մարմնի աստվածացման միստիկ զուգակաղապարում:
[1]Ա. Ալեքսանյան, Ռոբերտ Մուզիլի գրական-փիլիսոփայական հայեցակարգը, մենագրություն, Վան Արյան հրատ., Երևան 2009, էջ 206:
[2]Ե. Չարենց, Երկերի ժողովածու, հ.4, Երևան 1968, էջ 409:
[3]Johann Wolfgang von Goethe, Maximen und Reflexionen, 256 Se., 2006 dtv C.H. Beck.
[4]Բանաստեղծություններում հիմնականում դրական լույսի ներքո՝ «Մանկություն», «Ars Poetica», «Դու ճամփա ելար մի առավոտ», «Homo Sapiens», «Կեսգիշերային էսքիզ», «Վերադարձած աշուն» (1936), հոդվածներում ու նոթերում՝ բացասական՝ 1921թ. Լեյլիին գրած մի նամակում, 1923թ. գրած «Երկու աշխարհի սահմանագծում» հոդվածում ևն…
[5]Ե. Չարենց, Երկերի ժողովածու, հ.4, Երևան 1968, էջ 409:
[6]Հր. Աճառյանի Արմատական բառարանում՝ Կրոն (դեն, քեշ/տ) = Դավանանք, պաշտամունք՝ աշխարհը կառավարող գերբնական ուժերի հանդեպ հավատալիքների ամբողջություն: 12-րդ դարի հայմատենագիր Սարգիս Շնորհալին կրոն բառը մեկնում է հետևյալ կերպ. Ի գիրս սուրբս զհաւատն կրօնս անուանէ, և զի զայսքան առաքինութեանցս ժուժկալութիւն հաւատովք կրեն մարդիկ: Նոր Հայկազյան Բառարանում. Որպես թէ կրեալ և պահեալ, կամ կրելի օրինօք: Ղ. Ալիշանը Հին հաւատք հայոցում (էջ 8) բխեցնում է կիրք բառից, փոխաբերաբար՝ իբրև ներքին զգացում:
[7] Stéphane Mallarmé, Hérésies artistiques, 15 septembre 1862, T2, p. 127. («Toute chose sacrée et qui veut demeurer sacrée s’enveloppe de mystère»)
[8] Novalis, Fragmente. Erste, vollständig geordnete Ausgabe, hg. von Ernst Kamnitzer, Jess Verlag, Dresden 1929.Hymnen an die Nacht, 4., S. 126-27. Թարգմանությունը՝ հոդվածագրիս:
[9]Aus den Briefen Diotimas (Susette Gontard) an Hölderlin, Juni 1799, Gedichte – Briefe – Zeugnisse, Mit Bildnissen herausgegeben von Adolf Beck, Insel Verlag 1980.
[10]Թարգմանությունը՝ Ա. Ալեքսանյանի: Նույնը տե՛ս նաև Հ. Մովսեսի թարգմանությամբ.
«Բայց նրանք նման են գինու աստծո սուրբ քրմերին,
Որ եզերքից-եզերք են ձգվում խորքում սրբազան գիշերվա»
Ֆրիդրիխ Հյոլդեռլին, բանաստեղծություններ, Նաիրի հրատ., Երևան 2002, էջ 143:
[11]Գոթֆրիդ Բեն, Քնարերգության հիմնախնդիրները, «Նա, ով մենակ է», Երևան 2017, էջ 241:
