Ռոլան Բարտ | Գրականություն և մետա-լեզու

Տրամաբանությունը, բարեբախտաբար, մեզ սովորեցնում է տարբերակել օբյեկտ-լեզուն (langage-objet) մետա-լեզվից (méta-langage)[1]։ Օբյեկտ-լեզուն ինքնին այն նյութն է, որը ենթակա է տրամաբանական հետազոտության, իսկ մետա-լեզուն այն լեզուն է, անպայման արհեստական, որով իրականացվում է սույն հետազոտությունը: Այսու – և դա տրամաբանական խորդածության (réflexion) դերն է – ես խորհրդանշանային լեզվով (մետա-լեզու) կարող եմ արտահայտել իրական լեզվի (օբյեկտ-լեզու) հարաբերություններն ու կառուցվածքը:
Դարեր շարունակ մեր գրողները չէին [էլ] պատկերացնում, որ հնարավոր է գրականությունը (նորերս հորինված մի բառ) դիտարկել իբրև լեզու՝ ենթակա, ինչպես ամենայն լեզու, տրամաբանական տարբերակման. գրականությունը երբեք չի խորհրդածել ինքն իր մասին (երբեմն իր ձևի, բայց երբեք իր էության), այն երբեք չի բաժանվել օբյեկտի՝ ինչպես մտահայեցող (regardant), այդպես և մտահայեցյալ (regardé). միով բանիվ` նա խոսել է, բայց չի խոսվել: Իսկ հետո, հավանաբար բուրժուական մաքուր խղճի[2] առաջին իսկ ցնցումներից, գրականությունը զգաց իր երկվությունը` միաժամանակ թե՛ առարկան և թե՛ հայացքն այդ առարկային, խոսքը և խոսքն այդ խոսքի մասին, գրականություն-առարկան և մետա-գրականությունը: Ահա թե ինչպիսին էին, ընդհանուր գծերով, այդ զարգացման փուլերը. նախ` գրական արտադրության անկատար գիտակցումը` մինչ ցավագին մանրակրկիտություն, մինչ անհնարին տառապանք մղվող (Ֆլոբեր), ապա` գրականությունն ու գրականության մասին միտքը գրության միևնույն սուբստանցիայի մեջ միահյուսելու հերոսական կամքը (Մալլարմե), այնուհետև` գրական կրկնաբանությունից խուսափելու հույսը՝ գրականությունը, պատկերավոր ասած, անընդհատ հետաձգելով «վաղվան», շարունակ ծանուցելով, թե պատրաստվում ես գրել, և այդ ծանուցումն էլ վերածելով ինքնին գրականության (Պրուստ)։ Այնուհետև գրական բարեխղճության դատավարությունը՝ օբյեկտ բառի իմաստի կամովին, համակարգված, մինչ անվերջություն բազմապատկմամբ՝ երբեք կանգ չառնելով նշանակյալի (signifié) մի որևէ իմաստի վրա (սյուրռեալիզմ): Ի վերջո, ընդհակառակը, նվազեցնելով այս իմաստներն այն աստիճանի, որ հույս ես ունենում հասնել գրական լեզվի աստ-լինելիությանը (être-là)[3]` համանման սպիտակ գրությանը[4] (բայց ամենևին էլ ոչ կուսական). այստեղ ես նկատի ունեմ Ռոբ-Գրիյեի[5] ստեղծագործությունը:
Բոլոր այս փորձերը, թերևս, երբևէ թույլ կտան մեր դարը (նկատի ունեմ վերջին հարյուր տարին) բնութագրել իբրև Ի՞նչ է Գրականությունը[6] հարցի դար (Սարտրը դրան պատասխանեց դրսից, ինչը տալիս է նրան երկիմաստ գրական դիրքորոշում): Եվ իրոք, որքանով այս հարցմունքները տարվում են ոչ դրսից, այլ ինքնին գրականության ներսում կամ, ավելի ճիշտ, դրա ծայրասահմանին՝ այդ անհանդիպական (asymptotique) գոտում, ուր գրականությունը, թվում է, ոչնչացնում է ինքն իրեն իբրև օբյեկտ-լեզու` առանց իրեն իբրև մետա-լեզու ոչնչացնելու, և որտեղ մետա-լեզվի որոնումները վերջին պահին որոշարկվում են իբրև նոր օբյեկտ-լեզու, այդու` մեր գրականությունն արդեն հարյուր տարի վտանգավոր խաղ է անում սեփական մահվան հետ, այն է` վերապրում է իր մահը, ինչպես այն ռասինյան հերոսուհին (Էրիփիլեն Իփիգենայում) [7], որը մահանում է՝ իրեն ճանաչելով, բայց ապրում է իրեն որոնելով: Ուստի սա որոշարկում է մի իսկական ողբերգական կացություն. մեր հասարակությունը՝ տվյալ պահին ներկալված ինչ-որ պատմական փակուղու մեջ, իր գրականությանը թույլատրում է բացառապես էդիպոսյան ո՞վ եմ ես հարցադրումը: Նույն այդ մղմամբ արգելում է նրան տրամախոհական ի՞նչ անել հարցադրումը։ Մեր գրականության ճշմարտությունը գործելու կարգը չէ, այն անգամ բնության կարգը չէ. մի դիմակ է, որ մատնացույց է անում ինքն իրեն:
1959, Phantomas

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Առաջին անգամ հրատարակվել է «Phantomas» հանդեսի 13-րդ համարում (Բրյուսել, 1959, հունվար): Թարգմանությունը կատարված է ըստ R. Barthes, Essais critiques, Paris: Seuil, 1991, p.106-107:
Հայերեն թարգմանությունն առաջին անգամ հրատարակվել է «Գրեթերթ»-ում (2007, հունիսի 6, համար 3): Սույն թարգմանությունը վերանայված և շտկված տարբերակն է։

[1] Մետա-լեզվի և օբյեկտ-լեզվի շփոթումը բազում հակասությունների, սխալ դատողությունների և պարադոքսների տեղիք է տալիս: Բնական լեզվում այս երկուսի միջև ակնհայտ տարբերություն չկա. մենք օգտվում ենք միևնույն լեզվից և՛ արտալեզվական օբյեկտի մասին, և՛ ինքնին լեզվի մասին խոսելիս: Սակայն միշտ էլ գոյություն ունի օբյեկտ-լեզվի և մետա-լեզվի ոչ հստակ սահմանազատման վտանգը, որի արդյունքում էլ` հակասություններն ու սխալ դատողությունները: Հատկանշական է, որ բացի մետա-լեզվի և օբյեկտ-լեզվի շփոթից, միմյանց հետ շփոթում էին նաև մետա-լեզուն և հարանշանակությունը (կոնոտացիան), որից զերծ չէր և Ռոլան Բարտը․ նրա «Առասպելաբանություններ» (1957) մենագրության մեջ դեռ առկա էր մետա-լեզվի և հարանշանակության նույնացումը։ Միայն սույն՝ «Գրականություն և մետա-լեզու» հոդվածից սկսած է, որ Ռոլան Բարտը հստակորեն սահմանազատում է նաև մետա-լեզուն և հարանշանակությունը։ Այսու՝ Ռոլան Բարտի մշակման շնորհիվ մետա-լեզուն դառնում է գրականությունն ինքն իրենից հեռացնող մի միջոց, որով հնարավոր է դառնում տեսնել ինքն իրեն միաժամանակ թե՛ իբրև առարկա և թե՛ իբրև այդ առարկային նետված հայացք։ Այսու՝ արդեն 1960-ական թվականներին Բարտը մետա-լեզվի նոր ըմբռնմամբ հանգում է ոչ միայն գրականության, այլև քննադատության օտարման հղացքին. «Ինձ ավելի ու ավելի է թվում, որ քննադատի խորքային ժեստը մետա-լեզվի ոչնչացման մեջ է, որը հնազանդվում է ճշմարտության հրամայականին» (R․ Barthes, Le Grain de la Voix: Entretiens, 1962-1980, Éditions du Seuil, Paris, 1981, p. 53)։
Ի դեպ՝ «մետա-լեզու» հասկացությունը (լատ. meta – հետո, հետևում, ապա, անդր) ներմուծել է լեհ մաթեմատիկոս Ալֆրեդ Տարսկին։ Այն սկզբնապես կիրառվել է մաթեմատիկայի և մաթեմատիկական տրամաբանության մեջ, ուր «մետա-լեզու» են հանդիսանում ձևական խորհրդանիշերը, կապերը, քվանտորներն ու օպերատորները:

[2] «Մաքուր խիղճ» (ֆր․՝ la bonne conscience, գերմ․՝ das gutem Gewissen) արտահայտությունը (բարոյական ռեֆլեքսիայի ավանդական թեման) այստեղ ուղղակի հղվում է Ֆ. Նիցշեի փիլիսոփայությանը, որտեղ այն համահունչ է ինքնախաբեությանը, երբ մարդն ինքն իրենից թաքցնում է անցանկալի ճշմարտությունը և/կամ ճշմարտության տեղ է ընդունում ցանկալի մոլորությունը, այսու` դառնալով իր իսկ անգիտակցական կեղծիքի զոհը: Ըստ այսմ՝ «մաքուր խիղճ» արտահայտությունը նկատի ունի անձնավորության ինքնախաբեության ենթակայական ապրումը: Իր գործառնայնացման մեխանիզմների դիտանկյունից վերլուծված նույն այդ ինքնախաբեությունը ստանում է «անմաքուր խիղճ» («la mauvaise coneseience») արտահայտությունը: Մյուս կողմից՝ «մաքուր խիղճ»-ը հոմանիշ է «անմեղությանը» և վերաբերում է նրան, ինչը կարող է լինել «լավագույնը»։ Իբրև օրինակ կարելի է բերել հույներին, որոնք «ստիպում են իրենց աստվածներին կրել մեղքի ողջ բեռը, որպեսզի դրանով չթունավորեն իրենց» (D․ Astor, Friedrich Nietzsche. La «faute», la «mauvaise conscience» et ce qui leur ressemble. Deuxième dissertation, extrait de La généalogie de la morale, Paris: Folio plus, 2006, p. 77-78)։
Այստեղ Բարտը հղում անելով նիցշեական «մաքուր խղճին»՝ այն փոխադրում է նշանային գիտակցություն (այս դեպքում` գրականություն):

[3] Etre-là եզրույթն, ըստ էության, Մարտին Հայդեգգերի կողմից վերարժևորված Dasein եզրույթ-հղացքի ֆրանսերեն թարգմանությունն է (ընսդսմին՝ անգլերեն թարգմանիչը etre-là-ի փոխարեն կիրառել է հենց գերմաներեն համարժեք Dasein-ը): Dasein հասկացության միջոցով Մ. Հայդեգերը մարդու գոյության եղանակավորումը (մոդուսը) մեկնաբանում է որպես «ներկա-գոյ(կեց)ություն»: Այսու` մարդու գոյությունը «ներկայող» իրողություն է (ի տարբերություն անշնչավորների) և իրենից ներկայացնում է գոյութենական այնպիսի մի կարգ, որն իր լրմանն է հասնում այստեղ և հիմա: Հետևաբար մարդը գոյավոր է, ով ինքն իրեն Գոյության իմաստի մասին կարող է հարց տալ:
Հայերենով (և ոչ միայն) այն թարգմանվում է մի քանի տարբերակներով` «աստ-կեցություն», «ներ-կեցություն», «ներկայող-կեցություն», «աստ-լինելիություն» և այլն։ Վերջերս Աշոտ Ոսկանյանն առաջարկել է «ներ-կայություն» տարբերակը (հիմնավորման մանրամասները տե՛ս Ա․ Ոսկանյան, Հասկացման անխուսափելիությունը (Դրվագներ փիլիսոփայական հերմենևտիկայի և կազմաքանդման պատմությունից), Ե․, ԵՊՀ հրատ․, 2015, էջ 169-175 և 191-198): Ֆրանսերենին հարազատ մնալու համար նախընտրեցիք այն թարգմանել «աստ-լինելիություն»։

[4] «Սպիտակ գրություն» եզրույթը Ռ. Բարտը կիրառում է թատերական «սպիտակ ձայն» (հնչերանգի (օբերտոնի), երանգավորման կողմից ձայնազրկում) արտահայտությանը համանման։

[5] Ալեն Ռոբ-Գրիյեին (1922-2008) – Ֆրանսիացի գրող և կինոռեժիսոր, «նոր վեպ»-ի կնքահարերից։ Ռոլան Բարտը բազմիցս է անդրադարձել իր գրաքննադատական հոդվածներում, անգամ առանձին հոդվածներ է նվիրել, ինչպես Օբյեկտիվ գրականություն (1954), «Տառացի գրականություն» (1955), «Ամե՞նը Ռոբ-Գրիյեի մասին» (1964), «Ռոբ-Գրիյեի դպրոց գոյություն չունի» (1981) և այլն։ Բոլոր այդ հոդվածների հայերեն թարգմանությունը, ինչպես նաև Ռոլան Բարտի և Ռոբ-Գրիեյի «գրական բարեկամության» մասին ավելի մանրամասն կարելի է գտնել հայերենով հրատարակված Ալեն Ռոբ-Գրիյեի գրքում․ տե՛ս Ալեն Ռոբ-Գրիյե, Ապրել եմ գրականությամբ, Ե․, Փրինթինֆո, 2015։ Ռոբ-Գրիյեի ստեղծագործություններից հայերեն ևս երկու թարգմանություն տե՛ս Ալեն Ռոբ-Գրիյե, Խանդը (վեպ), Ե․, «ակտուալ ա», 2014, Ալեն Ռոբ-Գրիյե, Ներածություն գրողի կյանքի (էսսեների ժողովածու), Երևան «ակտուալ ա» 2014։

[6] Այստեղ Ռ. Բարտն ակնարկում է Ժ.-Պ. Սարտրի էսսեների համանուն ժողովածուն:

[7] Էրիփիլեն Իփիգենայում — Էրիփիլեն (Eriphile) Ժան Ռասինի «Իփիգենիա» (Iphigénie) ողբերգության կարևոր կերպարներից է։ Ըստ սյուժեի՝ Էրիփիլեն Հեղինեի և Թեսևսի դուստրն էր, որին Աքիլլեսը բերել էր Լեսբոսից՝ որպես գերի։ Ողբերգության հենց սկզբում նրա առաջին բառերը վկայում են այն ատելության մասին, որը տածում է Էրիփիլեն Իփիգենիայի, Կլիտեմնեստրայի, Ագամեմնոնի, ինչպես նաև այն բոլոր հույների հանդեպ, որոնք զրկել էին նրան ազատությունից և հայրենիքից, բայց և չէին կարողացել կոտրել նրա հպարտությունը: Բայց Էրիփիլեի համար էլ ավելի դժվար էր զգալ, որ ինքը չի կարող հաղթահարել իր հիմնական թշնամու՝ Աքիլլեսի նկատմամբ սերը: Նա խանդում էր Իփիգենիային ու թեև ձևանում էր Իփիգենիայի հավատարիմ ընկերուհի, երբ իմանում է հույների ճամբարից նրա գաղտնի փախուստի նախապատրաստության մասին, անմիջապես այդ գաղտնիքը հաղորդում է քուրմ Կալքասին, որը պետք է Իփիգենիային զոհաբերեր Դիանային (Արտեմիսին)։ Իսկ արդեն ողբերգության վերջին գործողության մեջ պարզ է դառնում, որ երբ զոհասեղանի մոտ Աքիլլեսը հանդես է գալիս Իփիգենիայի պաշտպանությամբ, որին մատնել էր Էրիփիլեն, Կալքասը հայտարարում է, որ պետք է զոհաբերվի ոչ թե Ագամենոնի աղջիկ Իփիգենիան, այլ Հեղինեի աղջիկ Իփիգենիան, այն է՝ Էրիփլեն։ Էրիփիլեն չգիտեր իր ծագման մասին, այդու՝ իմանում է, որ իր ծնողները Հեղինեն և Թեսևսն են, իսկ իր իսկական անունն է Իփիգենիա։ Ստացվում է, որ նա կազմակերպել էր սեփական կործանումը։ Իմանալով այդ մասին՝ հպարտ Էրիփիլեն թույլ չի տալիս, որ քուրմը դիպչի իրեն․ խլում է սրբազան դաշույնը և ինքնասպան է լինում։ Տե՛ս Jean Racine, Iphigénie, Folio Editions. Éditions Gallimard 1999.

© Թարգմանությունը ֆրանսերենից և ծանոթագրությունները՝ Թոնդրակի