Ատենը անգամ մը Յակոբ Կարապենցի նորագոյն երկը հրթիռի նման կ’արձակուէր մեր գրական անջրպետին մէջ: Կու գար երկը բոլոր կողմերով յղկուած, փայլատակող, ամբարած կառոյց, ոյժ և զօրութիւն, այնպիսի վարպետութեամբ մը որ կը լեցուէինք ակնածանքով: Գոյութիւն ունի Կարապենցի գրականութիւնը իբրև տինամիք իրականութիւն:
Յատկաշնականը այն է Կարապենցի մէջ, որ յարատև երկու բևեռներու միջև ընթացող գրող մըն է: Նախ՝ գրող մըն է արևելահայ և արևմտահայ լեզուներու բարեխառնութիւնը իր լեզուին մէջ ձուլած: Իր նկարագրին կազմումը՝ Թաւրիզ էր, տաղանդինը՝ Միացեալ Նահանգներ: Թաւրիզի ժողովրդային հայերէնէն մինչև ամերիկահայու խօսակցական հայերէնը կու տայ հարազատօրէն: Լեզուի կախարդ մը՝ որ կրնայ բառերուն գեղակառոյց ձև տալ և իր ոճին խաղերով հալեցնել զանոնք:
Երկրորդ՝ իր տողերուն մէջ այնքան ներդաշնակ կ’ապրին վիպասանն ու բանաստեղծը: Մէկ կողմէ՝ բնատուր առնութեամբ, իրականութեան հատու ըմբռնումով, տեսողութեան ճշգրտութեամբ. միւս կողմէ՝ բառերուն նկատմամբ գերակշիռ զգայնութեամբ և երևակայութեան հրճուանքով՝ Կարապենց կրցաւ արձակին բանաստեղծութեան թևեր տալ: Իր գործերը թափանցիկ պատուհան մը չեն աշխարհին բացուած, գրող մը չէ որ դիմակ կը կրէ իր անձին վրայ, կամ կ’անհետի իր նկարագրած տիպարներու ետին. ան յաճախ կը կանգնի իր տիպարներուն և ընթերցողներուն միջև: Իր հմուտ արհեստագիտութեան կողքին՝ գրելու պատասխանատուութիւնը չէ մնացած իր գործիքներուն մէջ – որ լեզուին հետ ճկունութիւնն է, մեթոտը և մօտեցումի այլազան կերպերու թարմութիւնը – այլ նախ և առաջ՝ իր սեփական զգայնութիւններուն: Իր տողերը որոշադրող զսպանակները երկուք են՝ կեանքի կիրքը և տառապանքը – ինչ որ մարդկային կացութեան ճանաչումէն և խոկումէն կու գայ: Միայն տառապանքի հետ շաղուըուելով է որ գրող մը կրնայ այսքան զգայնութիւն և գիտապաշար ունենալ, և միայն քաոսի հետ ծանօթացումով է որ գրողի մը հարցը կը դառնայ ցոյց տալ մերկացած ճշմարտութիւնը, հայհոյել ի հարկին, բայց չաղարտել, չծածկել ճշմարտութիւնը:
Պօղոս Սնապեան (Պէյրութ), Վեհանոյշ Թեքեան (Նիւ Ճըրզի), Ժիրայր Աթթարեան – արձակագիր (Նիւ Եորք), Ա. Արփինէ – պատմուածագիր (Նիւ Ճըրզի), Յակոբ Կարապենց – վիպասան, պատմուածագիր (Քընէթիքըթ)։
Երրորդ՝ մինչ անցեալ դարաշրջանին գրական արժէքը բարոյականն էր, որուն այս դարուն սկիզբը փոխարինեց գեղագիտականը, Կարապենցի պարագային՝ անշուշտ բացարձակ գեղագէտը կայ, բայց բարոյախօսը բարեբախտաբար բացակայ է: Անիկա գիտէ որ գրական աւանդական ձևերը աւանդական նպատակներու համար՝ այլևս հանդուրժելի չեն. որ եթէ երկ մը կազմուած է իրմէ դուրս գտնուող գաղափարներով, եթէ տեսակ մը ծրագրուած նպատակ կայ, վարդապետութիւններու և գաղափարաբանութիւններու թեզ մը՝ որ պէտք է կրկնուի, այն պարագային եղածը զիջում է, և ոչ թէ իբր արուեստ կ’ընդունուի, այլ՝ իբր բանակռիւ: Ճիշդ է որ Կարապենց տուաւ մեզի այն յոյսերն ու հաւատքները որ մեր մշակութային աւանդն էին, բայց անոնք՝ յոյսը, արդարութիւնը, հայրենիքը, հայութիւնը, յատկապէս իր Ադամի գիրքըին և Ամերիկեան շուրջպարին մէջ՝ տասնամեակներու իր փնտռտուքին արդիւնքն են, սերունդներու որոնումներու, և ո՛չ թէ ծամծմուած գաղափարներու – ասոր համար է որ համոզիչ կը դառնայ իր գրականութիւնը:
Չորրորդ՝ անխարդախ հայն է և անմնացորդ ամերիկացին – այս տուեալը իր բոլոր գործերուն մէջ կ՚արծարծուի:
Հինգերորդ՝ հայու և ամերիկացիի հիանալի շաղախումով է որ կը ստեղծուի իր ամենազօրաւոր արժանիքներէն մէկը – Կարապենց կը գրէ երկու մակարդակներու վրայ՝ այժմէական և պատմական:
Ամբողջ Սփիւռքի տարածքին՝ Կարապենցի նախորդող, ինչպէս նաև իր սերունդի գրականութիւնը ենթարկուած էր էապէս հայկական մտահոգութիւններու: Եղեռնը, որ հիմա մտքի հրդեհ է միայն՝ այն ատեն ֆիզիքական հրդեհ էր: Մարդոց ներաշխարհը համրացած էր: Գրողներ կ’երգէին հոգևոր և մտային նահանջ, կեանքը դարձած էր մղձաւանջ ու անէծք: Կարապենց թերևս միակն է որ յաջողեցաւ, պահպանելով իր կապը նախնիներուն հետ՝ հետաքրքրական անկախութիւն մը պահել դասական աւանդոյթներէն:
Եւ դիւրին չէր երբեք: Սփիւռքի գրող մը շատ դիմակներ պիտի գործածէ որ կարենայ ինքզինք ճանչնալ Սփիւռքի անաւարտ լոյսին տակ. մեկուսացած է և վարակուած խորհրդաւոր լոյսով մը. ամէն բան կը տեսնէ, բայց խօսքին ամայութիւնը կը խեղդէ կոկորդը: Կարապենցինը գոյութենապաշտ տրամ մը եղաւ ինքզինք փնտռելու, տրամ մը՝ երբ մշակոյթը բզկտուած էր: Այս տրամը միաժամանակ իր յուսաբեկումն է և իր հրճուանքը – և իր իւրաքանչիւր երկին մէջ կու տայ արդէն անոր հակաճառական բնոյթը:
Անհրաժեշտ հիմնաշաղախ մը ունին իր պատմուածքները, որ մարդոց միջև հաղորդակցութիւնն է, և մանաւանդ հաղորդութիւնը: Իրեն համար շատ կարևոր է հաղորդութիւնը: Հաղորդութիւն կա՞յ թէ չկայ – եթէ չկայ՝ մնացեալը սուտ է, մնացեալը՝ դատարկութիւն: Հաղորդութեան միջոցով է որ, հակառակ իր գոյապաշտութեան՝ յուսափշուր չի դառնար:
Այս բացարձակ մարդկայնապաշտութեան ետին՝ անշուշտ իսկական տրամ մը կայ անձնական կեանքի, որ հակառակ իր եռուն տառապանքին՝ լոյսի երանգ մը ունի: «Ամերիկեան Շուրջպար»ին մէջ իր մանկութեան համար կը գրէ. «Այդ մանկութիւն չէր, այլ՝ բութ շեղբերի անվերջ քորոց, որը սակայն ոսկորին չէր հասնում: Այսուհանդերձ, կեանքի արշալոյս էր, որի մի ցոլքն անգամ չեմ փոխի ամենաշռսյլ ճաճանչի հետ: Փողոցներն ընկած շարունակ փնտռում էի: Ուր որ ինձ տարան, փախայ: Հարազատների տուն տարան, փախայ: Ֆրանսական գիշերօթիկ դպրոց տարան, փախայ: Ես իմ տունն էի ուզում: Գտայ հօրենական տունը և տնից դուրս չեկայ: Անմայր ու անխնամ մնացի, սակայն պապերիս տնից դուրս չեկայ: Յետոյ մի օր Թեհրան փախայ, Թեհրանից՝ Պաղտատ: Փնտռածս չգտայ: Վերադարձայ, Ամերիկա մեկնեցի: Ամերիկայում էլ չգտայ: […] Այլ կերպ ասած՝ փախչում էի ինքս ինձանից: Եւ յանկարծ առանց մանկութիւնս ապրած լինելու, հասունացայ, դարձայ հասուն մանուկ»:
«Կարևորը այն չէ թէ ինչ պիտի լիներ, այլ այն՝ որ եղել է, որ եղել է մի պահ երբ կեանքը գեղեցիկ էր, տիեզերքը՝ անհուն և գալիքը, թւում էր, մի սպիտակ թև, որին ապաւինած կարելի էր ճախրել մինչև յաւիտենութիւն: Արդէն եղած չեղածը այդ է, մի վայրկեան կեանքերի հպումի միջև, որը քարանալու փոխարէն՝ հոսում է շարունակ գիտակցութեան ամենահեռաւոր արահետներում»:
Փրուստ տեղ մը կ’ըսէ. «Ամէն բան որ մեր կեանքէն կ’անցնի, տեղ մը կը պահուըտի, հոն կը մնայ ձերբակալուած մինչև որ զինք իր անունով կանչենք և ազատագրենք: Աննշան դէպք մը դուրս կը հանէ զինք այդ խոռոչէն, և դէմդ կը ցցուի»:
Իր ամբողջ գրականութիւնը կը յենի այդ ճիգին վրայ, վերստեղծելու և դիւահանելու իր սեփական կեանքին բրտութիւնը, շինելու իր կեանքը և գրելու: Ապրելու, իյնալու, յաղթանակելու, սիրելու, վերստեղծելու կեանքը՝ կեանքին ընդմէջէն: Կարևորը այն է որ մարդը կրաւորական չէ:
Եւ ասիկա իր կարգին՝ ըմբոստութեան հրաբուխ մը կը ստեղծէ: Բայց ըմբոստութիւնն ալ գաղափարաբանութեան ձև մէն է, որովհետև կրնաս ըմբոստանալ միմիայն եթէ կը կարծես որ բան մը կրնաս փոխել: Կարապենց կը հաւատայ ասոր, բարեփոխումը հոգեկան է հարկաւ և կարելի է մարդկայնականութեամբ, որ ֆիզիքական աշխարհի, ներկայի մէջ պատմումն է. և բնազանցականօրէն, որ գոյաւորում մըն է ֆիզիքական աշխարհէն անդին, այսինքն՝ բանաստեղծութիւն: Երկու առարկաներու շփումով յառաջացած կայծի նման, Կարապենցի գրութիւններուն մէջ մարդկայնականութեան անդուլ գործողութիւնը և բնազանցականութեան արարողութիւնը – և ինչ որ կու գայ անոնց հետ – կու տայ գերլուսաւորում մը իր գործին, այսինքն՝ կը տեսնէ բանականէն անդին:
Ուրիշ թեքնիքով մը՝ գիտակցութեան ուղխով (stream of consciousness), կու տայ մտածումը, մտապատկերները, զգացումները մանրամանօրէն, անոնց մտքին մէջ կատարուած պահուն իսկ, մինչ սովորական արձակագիր մը պիտի ամփոփէր և բացատրէր զանոնք անոնց պատահելէն ետք: Այլ խօսքով՝ կը փոխանցէ կեանքի շերտ մը, երբ ան կ’անցնի արձանագրուող միջնորդին կամ միջատարրին մէջէն, կայծկլտումները ամենէն խորը գտնուող երակին, որ իր պատգամները կ’ուղղէ մտքին: Չի պատմեր տիպարի մը պատմութիւնը, կը ձգէ որ ան ինքզինք պատմէ, այսինքն՝ կը թատերականացնէ, այնքան որ երբեմն անձը մէկդի կը մնայ, որովհետև անոր գիտակցական աշխարհին հրահրումը աւելի զօրեղ կը տրուի:
Գրելը ինքնահետախուզման գործողութիւն մըն է իր ներքին խաղերով՝ յիշողութեան, յաճախանքներու, հաւատարմութիւններու: Բայց յաճախանքին ոյժը կը նսեմացնէ հաւատարմութիւնը յիշեալ «առարկայ»ին նկատմամբ: Այս միջոցով է որ կրնայ ձերբազատուիլ Կարապենց արտաքինէն, դրսութենէն, և տալ խորհրդաւորը, անտրամաբանականը: Կը մանէ վիճակները, կը դարձնէ բառերը այնպիսի անսովոր ուղղութեամբ, որ զգացումները կը բռնէ ամենահարազատ, նախնական ձևերով: Սակայն գիտակցութեան այս հոսանքին առջև գիտէ նաև թէ ուր պիտի դնէ ջրարգելը – կը յանձնուի՝ յանկարծ կը զսպէ ինքզինք:
Իր մէկ երկէն միւսը շարունակելիութեան մը ստեղծումը կայ, և ֆիզիքական չէ այս անցքը, այլև՝ հոգեբանական: Մինչև Ադամի գիրքը ազնուական և բաւական վերապահ հեղինակը այլևս կը փլէ հնամենի ու նոր պատերը, կը խօսի ի՛ր տրամին մասին, կու տայ խռովքը իր հոգիին յատակը շնչող թէ՛ խորաններուն, թէ գուբերուն:
Ձևով յարափոփոխ, բայց խորքով անփոփոխ կսկիծը՝ որբութիւնը լայն տեղ կը գրաւէ այս գիրքին մէջ: Կեանքի հաւաքական լաբիւրինթոսին մէջ է ինք, ուր տագնապը լու-սաւորեալ գիծի նման կը թրթռայ: Որևէ տեղ կեանքը չ’անիծուիր, ոչ ալ անշուշտ շնորհակալութիւն կը յայտնուի անոր: Իւրաքանչիւր անհատ՝ ուրիշ անձերու կեանքին հիւսուած թել մը ըլլալէ աւելի՝ անձնականացած կղզի մըն է: Այսուհանդերձ կայ հաղորդութեան պահը. ամէն տիպար որ կու գայ իր գրչին ծայրը՝ Կարապենց կ’առնէ մտքի կամ մարմնի մտերիմ գրկընդխառնումի մը մէջ, հաւատալով հանդերձ որ հոգիին աշխարհը կը մնայ անձեռնմխելի:
Կը ծանօթանանք տիպարներուն այլազանութեան, որոնք կը շնչեն քով-քովի և չեն տառապիր իրենց դրացնութեան համար: Բոլոր պատմուածքները իրար հետ յարաբերութեան համաստեղութիւն մը ունին, որուն կեդրոնական մոլորակը հեղինակն է: Մանրամասն հանդէս մըն է մարդոց, արարքներու, արեան գոյներու և հասունացող լացի, ուր կը հերկէ Կարապենց իր փորձութիւններու դաշտին անհերքելի տարածքը:
Եւ այս բոլորէն անկախ ու վեր՝ կենդանագիր մըն է, Սփիւռքը վկայող գիրք մըն է իր ստեղծագործութիւնը:
Իր հզօր գործերէն մէկը կը համարեմ «Կիսաճանապարհին» պատմուածքը «Ամերիկեան Շուրջպար»ին մէջ։ Հանդիպում մըն է կենդանական ոյժ ունեցող մարդու մը հետ: Այլևս Կարապենցի դղեակները, ազնիւ հոգեվիճակները հեռացած են. հողի՛, քարի՛, գամի՛, և արիւնի՛ համը կայ: Կան իրական տիպարներ և գերիրական տիպարներ. Կարապենցի ամենէն յաջողակ տիպարներէն մէկն է այս Մարտիրոսը. «Մարտիրոս թերևս յիսուն տարեկան է, թերևս հարիւր, թերևս հարիւրյիսուն»: Որքան կը նմանի Մարտիրոս այն նկարագրութեան որ առաջին պարբերութիւններէն մէկուն մէջ կը կարդանք. «Փոթորիկը տապալեր էր ծառը: Ծառը ընկել էր տան առջևի բոլորակի վրայ՝ տակաւին կառչած մնալով հողին՝ հազարումի տեսանելի և անտեսանելի արմատներով»:
Ամբողջ պատմուածքը ճշգրիտ նկարագրութիւն մըն է, ուրկէ բառ մը, տող մը եթէ հանուի՝ կը տուժէ ամբողջութիւնը: Շաղախ մըն է հանքայինի, կենդանականի, մարդկայնականի և բնազանցականի: Հակառակ որ հեղինակը կը փորձէ հասնիլ անոր ներքին յատակին, Մարտիրոսի հոգեյատակը կը մնայ խորունկ ու խորտուբորտ:
Հոգեկան անզսպութեան և սանձումի ինչպիսի ներդաշնակութեամբ կու տայ Կարապենց անդաշն, այլանդակ, այլականոն, միայնակ հայու կերպարը, որ Քընէթիքէթի մէկ անկիւնը անհաւատալի բան մը կ’ընէ – պիտի չ’ըսեմ թէ ինչ կ’ընէ, պէտք է կարդալ զգալու համար անոր էութիւնը –, բան մը որ Սփիւռքի հայու նկարագրութիւնն է. «Որ լինի շարունակութիւն, որ մնայ հետք, որ չասեն թէ մարդը երկունք չի ունեցել, դու նրա թրիքոտ ձեռքերին մի նայիր, ոչ էլ գործարաններում մաշուած անեղունգ մատներին, նրա կէս ծիծաղ կէս սարսափ դէմքի վրայ աստղերի պատմութիւնը կայ, որ միայն Աստուած կարող է նկարել, այն էլ խենթութեան պահին»:
Այլևս ամենակործան ողբերգականն ու երգիծականը միացուցած է իրար Կարապենց: Հիմա միջուկային աշխարհակործան զէնքի սպառնալիքն է որ կանգնած է պայքարով ու արիւնով, լացով և ուրախութեամբ, դաւերով ու դաշինքներով, աւանդութիւններով և փորձարկութիւններով, արուեստներով ու մոլարակագնացութիւններով իր կեանքը շարունակող մարդկութեան գլխուն: Գրութեան սկիզբէն ի վեր բան մը կը պատահի տարերային թափով, որ մեզի թոյլ չի տար հանգիստ սրտով կարդալ, բան մը որ կ’առնէ կը տանի մեր արհաւիրքը, գութը, վարանումը, մինչև որ հեղինակ ու ընթերցող ջարդուխուրթ հասնին գետին, և գրութիւնը իր վէրքը կը պոռայ.
«Սենարիօ՞ ես ուզում: Յիշողութիւն չկայ, որ սենարիօ լինի:
«Չի՛ եղել:
«Չի՛ եղել, ոչինչ չի եղել, մարդը չի եղել, պատմութիւն ու քաղաքակրթութիւն չի եղել, մշակոյթ չի եղել: Չի եղել սէր ու տառապանք ու սպասում: Չի եղել յոյս, չի եղել հաւատք: Եկեղեցի չի եղել, պապ ու տատ չեն եղել, Բէթհովէն չի եղել, դպրոց գնացող մանուկ չի եղել, գործից տուն վերադարձող աշխատաւոր չի եղել, ոչ էլ Գէօթէ, դա Վինչի կամ Նարեկացի: Ես այրել եմ Միջնարարը, դու էլ այրիր, քանի դեռ ուշ չէ, տակից գլուխ սուտ է, Յովհան Սեբաստիան չի եղել, ակնոցաւոր ուսուցիչ չի եղել, գիւղական արահետ չի եղել, ոչ էլ քաղաքի ժխորը, Ֆիկարոյի ամուսնութիւնը, հեծանիւի գիւտը, սոխ ու սխտոր չի եղել, «Շանել թիւ հինգ» չի եղել, չի եղել Փարիզ, չի եղել Նիւ Եորք, չի եղել Մոսկուա, չի եղել Քաթմանտու, չի եղել Եաղչալի փողոց, ոչինչ չի եղել, ոչինչ է եղել, որովհետև չի եղել յուշ ու յիշատակ, երբեք չի եղել, ոչինչ է եղել, ոչ մի բան չի եղել, բանն էլ չի եղել, երբեք չի եղել, ոչինչ է եղել, պատուհանից դուրս նայող մայր չի եղել, դագաղի յետևից գնացող թափօր չի եղել, թելեվիժըն չի եղել, Աստուած չի եղել, Աստծուն ստեղծող չի եղել, իսկ եթէ Աստուած ինքն է իրեն ստեղծել, ապա իրենից բացի ոչինչ չի ստեղծել, մենակ ու շուար, ոչինչ է ստեղծել, չի եղել մէկը որ վկայէր թէ եղել է ստեղծագործութիւն, որ եղել է զեփիւռ ու ցօղ, որ եղել է սուրճի բուրմունք ու ամառային յետմիջօրէ, ո՛չ, ոչինչ է եղել, ոչինչ է մնացել, ոչինչ է եղել, երբեք չի եղել, հուր ու աւեր չի եղել, ստրոնտիում չի եղել, համատարած խաւար չի եղել, ոչ էլ մշտնջենական ձմեռ, ոչինչ է եղել, երկրագունդը ջարդուփշուր չի եղել, չի փոշիացել, վկայ չի եղել, միտք չի եղել, յուշ ու յիշատակ չի եղել, ոչ ոք չի եղել, ոչինչ չի եղել, ոչինչ է եղել, երբեք չի եղել, ոչինչ է եղել, երբեք չի եղել, ոչինչ է եղել, չի եղել»:
Գերլուսաւորում՝ որ կը տեսնէ բանականէն անդին, նոյնիսկ եթէ անյուշ, անյիշաչար, չեղեալ երկրագունդ մըն է:
«Ո՞ւր մնացին 1925 թուին ծնուածները»: Շարժապատկերի արագութեամբ իրար ագուցուած պատկերներով կը տեղեկացնէ գրողը թէ ինչ անցաւ-դարձաւ 1925ին ամբողջ աշխարհի տարածքին: Բոլոր տուեալները հաւաքելէ ետք՝ կը յայտնուի սերունդ մը որ տեղ մը չի պատկանիր: Ձևով մը՝ ինքնահետախուզման յենակէտ մը իր ծննդեան տարեթիւը, որուն մէջէն կ’ակնկալէ գտնել ինքզինք ու իր ժամանակը: Իր տեղը՝ յարաբերաբար ուրիշներու հետ, և կը յայտնուի կեդրոնական անհեթեթը:
Զարմանալի չէ որ գիրքը աւարտի այս գրութեամբ, կը յանգի մարդու ամենէն մեծ մտահոգութեան՝ ո՞ւր է իր տեղը տիեզերքի մէջ. «Հարցը այն է որ ամէն մարդ իր հետքն է թողում մարդկութեան համայնապատկերում: Բանն է մեր հասկացած տիեզերքի գոյութեան պատճառը»: Միայն այսպիսի վաւերական գրող մը պիտի Բանը դարձնէ մղձաւանջ, պիտի բառը կապէր իր գոյութեան հետ: Հակառակ որ գիտէ նաև անոր սահմանափակութիւնը։
Փակելէ ետք իր գիրքերը, համապարփակ, առողջ բաբախում մը կը մնայ մերկ ու մեծ ճշմարտութիւններով իր ճամբան գալող այս գրագէտէն, որ հակառակ լեզուի շքեղութեան՝ բառերու պարիսպներով պաշտպանուած չէ՛, կրակ ու հուր կը տեղայ:
Վէպեր են, պատմուածքներ են որոնք դրուած են քով քովի, բայց կը վերածուին միակեցութենէ տարբեր բաղադրոյթի մը: Տիպարներու ցրուածութիւնը կը համադրուի նոյն հաւաքական հանգոյցին՝ գերարթուն աշխարհի մը մէջ ըլլալու իրողութեամբ. «Միթէ կեանքը կաղապա՞ր ունի որ ես ունենամ: Եղած-չեղածը մի ակնթարթ է, որը ճազ երաժշտութեան պէս ոչ սկիզբ ունի, ոչ էլ վերջ»:
Կարապենց, մշակելով անուղղայ ոյժերը մարդուն մէջ, ընդարձակելով արտաքինները և խորացնելով ներքին հորիզոնները, իր նայուածքի տրոփով՝ գրագէտի առաջին իսկ օրէն անոնց շունչ տալ կ’ուզէ, անոնց երազնե՞րը քաւելու:
Կարապենց իր ընտրած հունին՝ որ անեզր Սփիւռքն է, մշտական խորացումով ու ընդլայնումով՝ Սփիւռքի ու Հայաստանի գրողներուն համար ուսանելի բան մը ըրաւ – խորացուց խօսքի տարողականութիւնը, հաստատելով որ գրելը ամէն բանէ առաջ՝ արուեստ է: Տեսակ-տեսակ պատճառներով ինքզինք պատսպարելու համար՝ հեռու չմնաց ճշմարտութիւն կոչուած խարոյկէն: Մեր հիւանդ, տկար օրկաններուն տեղ ձգախեժէ օրկաններ չդրաւ, այլ՝ զօրացուց հոգի՛ն, մարդու և հայու հոգին: Կարապենց չնստաւ անապատին մէջ հովահար շարժողներուն քով, իջաւ իր գուբերուն մէջ և այնտեղէն իր խօսքը դուրս քաշեց: Եղերական լարում: Ինք ալ գիտէ որ եթէ չգրէ՝ պիտի յանգի վտանգի մը: Հարցը այն է որ կրնա՞յ նուաճուիլ իրականութիւնը, Սփիւռքի՛ իրականութիւնը:
Կարապենցի հետ տեղի ունեցած հարցազրոյցի մը ընթացքին, ինչպէս նաև իր այլ գրութիւններուն մէջ՝ անգլերէն գրելու, ամերիկեան հասարակութեան մատչելի դառնալու հարցը հոլովուած է, և հակառակ որ Կարապենց տասնամեակներէ ի վեր ամերիկեան թերթերու թղթակից է, անգլերէն գրելու հարցին իր պատասխաններուն մէջ լոյսի հետևեալ ճառագայթը կայ. «Մի պայծառ օր եկայ այն եզրակացութեան որ ոչ ամերիկեան գրականութիւնը ինձ պէտք ունի, ոչ էլ ես՝ նրան»: Ան լուռ է մնացեալին նկատմամբ. մնացեալը՝ տառապանք է, սրբութիւն, յանձնառու գրողի կոչում: Բայց իրապէս ամբողջ մարդկութիւնը պէտք չունի՞ այսպիսի գրողի մը, որ քառասուն տարի գրելէ ետք, իր գիրքը կ’աւարտէ հետևեալ նախադասութեամբ. «Որբի մի կաթիլ արցունքը աւելի կ’արժէ քան թէ բոլոր մատենադարաններն ու թանգարանները»:
Եւ հիմա ի՞նչ կը մնայ ըսել իբր վերջաբան։ Եթէ կեանքի ողբերգութեան դիմաց մարդը մարդացնող, բիւրեղացնող արարողութիւնը հաղորդութիւնն է, և գրելը՝ ոգեղէն զրահ, ուրեմն Յակոբ Կարապենցի գրականութիւնը փրկութիւն է:
