Սեյրան Գրիգորյան | Լատիներեն թևավոր խոսքերը Չարենցի ստեղծագործության մեջ

Եղիշե Չարենցի ստեղծագործության մեջ որոշակի թիվ են կազմում այսպես կոչված թևավոր խոսքերը։ «Թևավոր խոսք» արտահայտությունը գալիս է Հոմերոսի «Իլիականից» և ունի այն իմաստը, որ միտքը բառերի թևերով թռչում է խոսողի շուրթերից դեպի լսողի ականջը։ Նոր ժամանակներում այդ գեղեցիկ պատկերը իմաստավորվում է որպես ոճագիտական հատուկ տերմին։ Այն ընդգրկում է տարբեր ժողովուրդների բանահյուսության և գրավոր գրականության բոլոր այն բառերն ու դարձվածները, որոնք իրենց պարունակած խորը իմաստի և ցայտուն պատկերավորության շնորհիվ տարածվել են բազմաթիվ գրական երկերում և դարձել ոճական ընդհանուր կաղապարներ: Ըստ այդմ էլ՝ յուրաքանչյուր թևավոր խոսքի մեջ տարորոշվում են երեք հիմնական կողմեր. 1) բուն կամ ուղղակի լեզվական իմաստը, 2) միտքը թևավորող փոխաբերական նշանակությունը և 3) ընդհանուր կաղապարն օգտագործող հեղինակի տվյալ բնագրով պայմանավորված առանձնահատուկ գեղագիտական իմաստը։
Համաշխարհային գրականության ընդհանուր սեփականությունը դարձած թևավոր խոսքերի մեծ թվաքանակի մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում լատիներեն թևավոր արտահայտությունները։ Դա բացատրվում է այն հսկայական նշանակութամբ, որ եվրոպական մշակույթի պատմության մեջ ունեցել են լատիներենն ու լատինական գրականությունը1։ Նշված օրինաչափությունից դուրս չէ նաև Եղիշե Չարենցի ստեղծագործությունը։
Լատիներեն տարրերը սերտորեն առնչվում են Չարենցի գեղագիտության այն որակներին, որոնք նրա արվեստը տանում են դեպի համաշխարհային մշակույթի անտիկ-դասական ակունքները։ Այս իմաստով անկարևոր չէ դիտել, որ լատիներեն թևավոր խոսքերը գրեթե տեղ չունեն նրա վաղ շրջանի պոեզիայում։ 10-ական թվականների բնագրերում առկա մեկ-երկու միավորները նույնիսկ բացառություններ չեն, այլ, ամենայն հավանականությամբ, պարզ զուգադիպություններ։ Այսպես, արդեն իսկ «Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան» (1914) գրքի առաջին հրատարակության մեջ երկրորդ երգը կրում է «Requiem» վերնագիրը (I, 353) 2։ Սա առաջին լատիներեն բառն է Չարենցի պոեզիայում, ընդ որում՝ օգտագործված է հենց որպես վերնագիր։ Այս փաստը, ինչպես նաև այն հեռավոր զուգորդությունը, որ կյանքի վերջին շրջանում գրած «Կոմիտասի հիշատակին» պոեմը վերնագրված է նաև «Requiem aeternam» թևավոր խոսքով, թվում է, կարող էին մեծ ընդհանրացումների հիմք դառնալ։ Իրականում Չարենցի ստեղծագործության հետագա ընթացքը, ընդհուպ մինչև 20-ական թվականների սկիզբը, լուրջ հիմքեր չի տալիս ո՛չ լատիներենի իմացությունը, ո՛չ էլ համապատասխան լեզվական ձևերի կիրառությունը հավաստելու համար։ Հավանաբար հենց այդ է պատճառներից մեկը, որ 1922 թ. մոսկովյան երկհատորյակի առաջին հատորում Չարենցը «Requiem» վերնագիրը փոխարինել է «Մեռելոց» բառով։
Վաղ շրջանի քնարերգության մեջ Չարենցը հազվադեպ է դիմում նաև լատինական ծագում ունեցող արտահայտչամիջոցներին։ Եղածներն էլ ըստ երևույթին ոչ թե ուղղակի քաղվածքներ են, այլ սկզբնաղբյուրից որոշակիորեն հեռացած և համաշխարհային պոեզիայի կայուն կաղապարներ դարձած ձևեր։ Այդպիսին են, օրինակ, Ցիցերոնի մի զրույցից ծագած «կարապի երգ» («Cantus cicneus») թևավոր արտահայտությանը մոտեցող պատկերները «Ծիածանի» և «Ողջակիզվող կրակի» որոշ գործերում («Կարապները, որ կանչում են, կմեռնեն հիմա», «Ու ճչում էր հոգին, որպես մեռնող կարապ»): Նման դեպքերում չարենցյան բնագիրը «չի գիտակցում» գեղարվեստական տարրերի լատինական ծագումնաբանությունը։
Ե՛վ քանականապես, և՛ որակապես միանգամայն այլ է պատկերը Չարենցի 20-30-ական թվականների գրվածքներում։ Ամենատարբեր բնույթի գործերում Չարենցը օգտագործում է բուն լատիներեն և հարակից տասնյակ լեզվական միավորներ, որոնք արդեն կրում են համակարգային բնույթ և բնութագրվում են բազմակողմանի կապերով և բնագրային փոխակերպություններով։
Լատիներեն խոսքերի հաճախականության մեծացմանը զուգընթաց՝ Չարենցի գրականության մեջ դիտվում է պատմամշակութային համապատասխան դաշտի ձևավորում։ Գնալով նրա էջերում սկսում են ավելի ու ավելի մեծ տեղ գրավել Հին Հռոմի պատմությանը, լատինական մշակույթին, գրականությանն ու լեզվին առնչվող փաստերը։ Հատկապես ուշագրավ են լատինական դասական պոեզիայի հետ Չարենցի ունեցած առնչությունները, պատմափիլիսոփայական և պոետական այն հղումները, որ տանում են դեպի Վերգիլիոսի, Հորացիոսի, Օվիդիոս Նազոնի քերթվածները։ Բնավ պատահական չէ «Էլեգիա, գրված Վենետիկում» պոեմի մեջ տեղ գտած այն դիտարկումը, թե օտար ափերում թափառող Ավետիք Իսահակյանը «Իրեն կարծում էր նոր մի Նազոն»։ Մի քանի տարի անց Չարենցը «Խոհ» բանաստեղծության համար բնաբան է ընտրում նույն Օվիդիոս Նազոնի մի տողը, մի ամբողջ շարք գործեր Հորացիոսի նման վերնագրում է «Ars poetica», իսկ «Մահվան տեսիլ» պոեմի սկզբում ողջույն է հղում, իր բառերով ասած, «լատինական փառքի հռչակը ավետող» «դյուցազնական ու բարբարոս» Վերգիլիոսին։ Պոետական այս մթնոլորտում առանձնահատուկ իմաստ են ստանում նաև առավել ընդհանուր կարգի փաստերը։ «Պոետի վիշտը» քերթվածի պահպանված տողերում Չարենցն ընդհանրացնում է, որ ի թիվս այլ պոետական մշակույթների՝ ինքը մտերիմ է դարձել նաև «լատինյան շողին»։ Անգամ կյանքի վերջին ամիսներին շարադրված օրագրային գրառումներում զգացվում է Չարենցի չմարող հետաքրքրությունը. այդ է վկայում լատինական այբուբենի հետ կապված ծրագրային հապճեպ գրառումը։
Լատինական պատմամշակութային ժառանգության հանդեպ տածած խորը հետաքրքրության մասին վկայություններ են պահպանվել նաև այսպես ասած «բանավոր Չարենցին» վերաբերող հուշագրական գրականության մեջ։ Ընդ որում՝ նման փաստերը ևս վերաբերում են 20-ական թվականներին (առավելապես՝ տասնամյակի վերջերին) և 30-ականներին։ Ինքնին ուշագրավ է, որ ըստ որոշ տվյալների՝ Չարենցն այդ տարիներին հետաքրքրվում էր թե՛ «հների» ռուսերեն թարգմանություններով (մասնավորապես՝ Վերգիլիոսի բուկոլիկների և գեորգիկների Ս. Շերվինսկու թարգմանությամբ), թե՛ նույնիսկ լատիներեն սկզբնաղբյուրներով։ Նման փաստերը հետաքրքրական են նաև նրանով, որ թևավոր խոսքի արժեք ստացած և աշխարհի գրականության գանձարանը մուծված արտահայտություններից շատերը ծագել են հենց հռոմեական հեղինակների գրվածքներից։ Զարմանալի չէ, ուրեմն, որ մի շարք հուշագիրների վկայությամբ՝ Չարենցը զանազան աղբյուրներից քաղում էր նման թևավոր խոսքեր և դրանք հաճախակի օգտագործում բանավոր զրույցների ժամանակ։
Ստեփան Զորյանը վկայում է, որ Չարենցը գրական բանավեճերի ընթացքում հաճախ առաջնորդվում էր «Ինչ ներելի չէ ցուլին, ներելի է Արամազդին» լատինական ասացվածքի տրամաբանությամբ։ Խորեն Աճեմյանի և Վաղարշակ Նորենցի հուշերում խոսք կա «De profundis» պոեմի մասին, որի բնագիրը չի պահպանվել։ Այս երկու թևավոր խոսքերը այս կամ այն կերպ բնագրային արտահայտություն են գտել Չարենցի գեղարվեստական գործերում։ Իսկ ահա երկու ուրիշ խոսքեր գեղարվեստորեն չեն մարմնավորվել, թեև որպես Չարենց մտածողի ուշադրությունը գրաված ասույթներ՝ ունեն ոչ պակաս կարևոր նշանակություն։
Առաջինը «Habent sua fata libelli» ( «Գրքերն ունեն իրենց ճակատագիրը») ասույթն է։
«Զբոսնում ենք Աբովյանով,– պատմում է Խորեն Աճեմյանը,– ապա զբոսայգով անցնում Նալբանդյան փողոց . զրույցը՝ շատ խաղաղ և ակադեմիկ ոգով, ուղեկցում է երթի ընթացքին։ Խոսում է Չարենցը և հիշում լատինական այն առածը, թե՝ «Habent sua fata libelli», և ապա թարգմանում է, դառնալով Բակունցին.
– Այսինքն՝ գրքերն ունեն իրենց ճակատագիրը։
– Կարող էիր չթարգմանել,– ասում է Բակունցը և ապա ավելացնում,– Ամեն մի գիրք ունի իր ճակատագիրը – ահա այդ աֆորիզմը։
– Նախ, քանի որ հայերեն ենք խոսում, ապա ոչ թե աֆորիզմ, այլ ափորիզմ… Հ. Մ. -յա՞ն դարձար գլխիս…
– Գուցե կասես՝ «աթոռիզմ»,– ասում է Բակունցը։
– Եվ երկրորդ ( չլսելու դնելով նրա հեգնանքը),– ինչի՞ ես վիրավորվում, որ թարգմանում եմ, երբ ո՛չ դու, ո՛չ էլ Խորենը լատին չգիտեք … Եվ հետո …
– Իսկ դու ո՞ր օրվա լատինագետը դառար,– հարցնում է Բակունցը՝ շատ անմեղ հետաքրքրությամբ։
– Ճիշտ է, որ ես լատինագետ չեմ, բայց նախ՝ մի քիչ ավելի գիտեմ, քան դու և, բացի դրանից, քանի որ ես լատիներեն ասի այդ ափորիզմը՝ պիտի թարգմանեի։ Ճի՞շտ եմ ասում, թե չէ, Խորե՛ն։
– Շա՛տ ճիշտ է։ Ես այդ ասացվածքը գիտեի ռուսերենից և, եթե չթարգմանեիր, չէի հասկանա։
– Տեսնու՞մ ես,– հաղթանականորեն բացականչում է Չարենցը, նայելով նրան այնպես, որ ուզում է ասել.– Տեսնու՞մ ես, որ «մեջ մնացիր» և զուր տեղն ես ընդհատում ինձ։– Ապա շարունակում է. – Բայց այստեղ մի հետաքրքիր փիլիսոփայական հարց է ծագում, որի առթիվ քիչ վեճեր չեն եղել անցյալում։ Ի՞նչն է ավելի բարձր, ստեղծագործող անհա՞տը, թե՞ նրա գիրքը։
Տիրում է կարճ լռություն, և հանկարծ՝
– Դատարկ հարց,– բացականչում է Ակսելը,– պարզ է, որ ստեղծագործողը ավելի բարձր է, քան ստեղծյալը, արարիչը ավելի բարձր է, քան արարածը։
– Դու այդպե՞ս ես կարծում։ Շատ միամիտն ես։ Դեռ հարց է, թե ընթերցողը ինչը ավելի կգերադասի, «Սև ցելերն» ու «Մթնաձո՞րը», թե՞ Ակսել Բակունցին։
Վեճը տաքանում է։ Չարենցը գտնում է, որ գիրքն ավելի բարձր է, քան գրողը, իսկ Բակունցը՝ հակառակը»3 ։
Դիալեկտիկայի յուրօրինակ ըմբռնումով Չարենցը Բակունցի հետ ունեցած վեճի ընթացքում գիրք-հեղինակ հարաբերակցության մեջ առավելությունը տալիս է գրքին։
«Habent sua fata libelli» ասույթի հեղինակը Տերենցիանոս Մավրոսն է (մ.թ. 1-2-րդ դդ.), որը «Տառերի, վանկերի և չափերի մասին» քերականական աշխատության մեջ գրում է. «Գրքերն ունեն իրենց ճակատագիրը՝ նայած այն բանին, թե դրանք ինչպես է ընդունում ընթերցողը»։ Հետագայում այն դարձել է թևավոր խոսք, որն օգտագործել են տասնյակ հեղինակներ, այդ թվում՝ Հյուգոն, Բալզակը, Լեսինգը, Գերցենը, Դոբրոլյուբովը, Տոլստոյը, Պլեխանովը, Ռոմեն Ռոլանը, Ցվայգը և բազմաթիվ ուրիշներ։ Նրանցից շատերը նկատի ունեն ասույթի հենց նախնական իմաստը։ Հատկանշական է, որ նման հեղինակների շարքում է նաև Ա. Պուշկինը։ Բնորոշ է հատկապես «Պոլտավա» պոեմի անհաջող ընդունելության նրա մեկնաբանությունը4։ Առհասարակ, լատիներենը Չարենցին Պուշկինի հետ կապող թելերից մեկն է, և բնավ բացառված չէ, որ «Habent sua fata libelli» ասույթը Չարենցի ուշադրությունը գրաված լինի շնորհիվ հենց նրա։ Իսկ ահա այդ ասույթի մեկնաբանության փիլիսոփայական թեքումով չարենցյան խորհրդածություններն ավելի մոտ են թվում մի քանի ուրիշ հեղինակների։ Այսպես, անտիկ աշխարհի հայտնի մասնագետ Ֆ. Զելինսկին ասույթի «ամենախորը և ճակատագրական իմաստը» համարում է գրքի գրեթե բացարձակ անկախությունը. հեղինակը ընդամենը որոշում է գրել այն, իսկ գիրքը գրվում է ինքնիրեն և «ներքին անհրաժեշտությամբ» ընդունում համապատասխան տեսքը։ Մեկ ուրիշ հեղինակ՝ Ա.Լունաչարսկին, ընդգծում է ասույթի «բացառիկ լայն նշանակությունը»՝ առավել էական համարելով գրքի ճակատագիրը հեղինակի մահվանից հետո։ Այս առնչությամբ, ի դեպ, արժե ակնարկել, որ «գրքերն ունեն իրենց ճակատագիրը» իմաստախոսությունն ինչ-որ չափով լույս է սփռում նաև Չարենցի որոշ գործերի (օրինակ՝ գրքերին ձոնված տաղի), առհասարակ նրա գրական ճակատագրի վրա։ Այս իմաստով նրա ժառանգության մեջ իր հիրավի ճակատագրական կեցությամբ առանձնանում է «Գիրք ճանապարհի»-ն։
Առանձնահատուկ ճակատագիր ունեցավ նաև Չարենցի վերջին գիրքը, որն այդպես էլ չկայացավ բանաստեղծի կենդանության օրոք, մնաց ցանուցիր ձեռագրերի տեսքով, ձեռագրեր, որոնք երկար ու ձիգ տարիներ հողի տակ պահվելուց, վնասվելուց, հրաշքով փրկվելուց հետո ահա վաթսուն տարի է՝ չեն արժանանում մեկ ամբողջական և պատշաճ գրքով հրատարակվելու բախտին։ Այս դեպքում էլ անհնար է չհիշել լատինական հայտնի թևավոր խոսքի ոչ պակաս իմաստալից հարասությունը, որը մեջտեղ է բերել արաբական ձեռագրերի նշանավոր գիտակ Ի.Կրաչկովսկին. «Habent sua fata manuscripta» («Ձեռագրերն ունեն իրենց ճակատագիրը»)։
Գրական-փիլիսոփայական ընդհանուր նշանակություն ունեցող մյուս ասույթը, որ գրավել է Չարենցի ուշադրությունը, սկզբնաղբյուրներում և հետագա գրականության մեջ բազմաթիվ տարբերակներով հայտնված այն լատինական իմաստախոսությունն է, թե մեռածների մասին կամ պետք է ասել միայն լավը, կամ ոչինչ չպետք է ասել։ Ըստ Գարեգին Բեբուտովի՝ Չարենցը մի անգամ բարձրաձայն խորհրդածել է . «De mortuis aut bene, aut nihil» մահախոսականի սկզբունքի լոզունգը մեզ համար ընդունելի չէ։ Մահը չի արդարացնում ստորությունները։ Հարկավոր է մարդու մասին միշտ ասել ճշմարտությունը, առավել ևս, եթե նա կենդանի չէ։ Եվ սակայն այդ ասացվածքում կա և խոր իմաստություն։ Չէ՞ որ մեռածի մասին կարելի է ստել, իսկ նա պաշտպանվելու հնարավորություն չունի։ Մյուս կողմից՝ կարելի է արդյո՞ք այդ սկզբունքից ելնելով խնայել ստոր Ֆ. Բուլգարինին կամ սրիկաների այն ոհմակներին, որոնք թունավորել են Աբովյանին ու Նալբանդյանին»5 ։
Որքան էլ Չարենցը փորձում է տարբեր կողմերից մոտենալ խնդրին, ակնհայտ է, որ նա ի վերջո անտիթեզի սկզբունքով է գնահատում լատինական հայտնի խոսքը։ Հետաքրքրական է, որ վերջինիս ծագման ու զարգացման պատմությունն ընդհանուր առմամբ համապատասխանում է նման մոտեցմանը։
«De mօrtuis aut bene, aut nihil» թևավոր խոսքի հավանական սկզբնաղբյուրը համարվում է հին աշխարհի հայտնի իմաստուն Քիլոնի (մ. թ. ա. 6-րդ դ.) մի խոսքը, որը մեջբերում է Դիոգենես Լաերտացին. «Մեռածների մասին չչարախոսել»։ Նշվում է նաև Թուկիդիդեսի հարակից ձևակերպումը. «Նրան, ով արդեն ողջ չէ, ամեն ոք սովորաբար գովում է»։ Նոր ժամանակներում, սակայն, այդ ասույթի բազմաթիվ կիրառությունների մեջ գերակշռում է հակադրության ոգին։ Լև Տոլստոյն իր օրագրում այն համարում է «հեթանոս, կեղծ կանոն», որը հսկայական վնաս է հասցնում մարդկությանը՝ համահարթելով բարու և չարի հասկացությունները։ Իսկ Հայնեն իրեն հատուկ սարկազմով սրամտում է, թե մեռածների մասին՝ ոչինչ, բացի լավը, «բայց ողջերի մասին պետք է ասել միայն վատը»։ Վերջապես, գրականության մեջ (մասնավորապես՝ Ն. Լեսկովին վերաբերող մի աշխատանքում) տեղ է գտել հայտնի ասույթի ևս մեկ, շատ բնորոշ հարասություն, որ ճշտորեն համապատասխանում է չարենցյան ըմբռնմանը. «De mortuis-veritas» («Մեռածների մասին՝ ճշմարտությունը»)։ Լատինական հնագույն ասույթի նման խմբագրումը մեթոդաբանական ուղեցույց կարող է լինել արդի չարենցագիտության համար՝ մեծ գրողի և իր հանգուցյալ ժամանակակիցների փոխհարաբերությունների ճշմարտացի պատմությունը ստեղծելու գործում։
Դժվար չէ ենթադրել, որ Չարենցը ծանոթ է եղել «aut bene, aut nihil» ասույթի բազմաթիվ գրական խմբագրումների և անտիթեզերի գոնե մի մասին։ Համանման վարկածները էական նշանակություն ունեն այն հարցի պարզաբանման համար, թե որտեղից է բխում նրա սևեռուն հակվածությունը դեպի լատիներենը։ Կարելի էր կարծել, օրինակ, որ այն արդյունք է Կարսի ռեալական դպրոցում ստացած ուսումնառության։ Համեմատության համար ասենք, որ Պուշկինի ստեղծագործության մեջ ծանրակշիռ տեղ գրավող լատիներեն խոսքերը մեծ մասամբ գալիս են լիցեյում ստացած կանոնավոր դասերից։ Հայտնի է նաև, որ իր գրվածքներում լատինական ասացվածքներին և ասույթներին վիթխարի տեղ է հատկացրել Լենինը։ 20-ական թթ. սկզբին տպագրված մի հոդվածում Բ. Էյխենբաումը Լենինի «լատինական հռետորական ոճը» համարում է գիմնազիայում ստացած դասական կրթության արդյունք։ Ի դեպ, հետաքրքիր է, որ Չարենցն այդ շրջանում ուշադիր հետևում էր նման հրապարակումներին և համոզված էր, որ «ներկայիս գրականությունը, մասնավորապես բանաստեղծությունը, շատ բան ունի սովորելու Իլյիչի լեզվից և ոճային պրիոմներից» (VI, 109-110)։ Սակայն այս համեմատությունները վերոհիշյալ ենթադրության օգտին չեն. չարենցագիտության մեջ, ուր բազմաթիվ տվյալներ կան ռեալականում դասավանդվող առարկաների մասին, կարծես թե հիշատակություն չկա լատիներենի վերաբերյալ։ Մնում է մտածել, որ իրեն «լատինագետ» չհամարող Չարենցը պակասը լրացրել է ինքնակրթությամբ, և նրա ոճի լատինական տարրը ունի գրքային ծագում։ Այս հանգույցում են, Պուշկինից ու Լենինից բացի, նաև համաշխարհային մտքի բազմաթիվ ուրիշ ներկայացուցիչներ՝ Ստանիսլավ Պշիբիշևսկուց մինչև Ֆրիդրիխ Նիցշե։
Լատիներեն թևավոր խոսքերը տեղ են գտել Չարենցի ստեղծագործության գրեթե բոլոր ժանրերում՝ բանաստեղծություններում, պոեմներում, էպիգրամներում, վեպում, հոդվածներում, նամակներում, օրագրերում և այլուր։ Լեզվական արտահայտությամբ դրանք ունեն երեք հիմնական ձևեր՝ բուն լատիներեն, հայատառ լատիներեն, հայերեն թարգմանություն։ Սկզբնաղբյուրի նկատմամբ ունեցած դիրքորոշման առումով առանձնանում են լրիվ նույնական քաղվածքները և խմբագրված խոսքերը։
Առանձին խումբ են կազմում լատիներեն ասույթների միջնորդավորված կիրառությունները, որոնք տեղ են գտել Չարենցի թարգմանական էջերում։ Օրինակ՝ այդպիսին է «Ex ungue leonem («Առյուծին ճանկերից (են ճանաչում)») խոսքը Պուշկինի համանուն էպիգրամի թարգմանության մեջ (IV,167), որում «Ես ականջներից իմացա նրան» վերջին տողով անուղղակի արտահայտություն է գտել նաև նույն ասույթի հարասությունը՝ «Ex auribus asinum ( «Էշին ականջներից ( են ճանաչում ) »)։ «Անվերնագիր ( Պուշկինից )» խորագրով Չարենցը թարգմանել է նաև Պուշկինի «Պատկերներ ասպետական ժամանակներից» ստեղծագործության մի քանի տները (IV, 468 – 469) ։ Թարգմանության բնագրում տեղ են գտել ռուս պոետի օգտագործած լատիներեն երկու խոսքեր, որոնք, ցավոք, չեն ծանոթագրվել Չարենցի երկերի ժողովածուի համապատասխան հատորում (հմմտ. IV, 612)։ Առաջինը համառոտագրություն է՝ «A. M. D. » : Դա «Ave, Mater Dei» («Փառք քեզ, Տիրամա՛յր») արտահայտությունն է՝ կաթոլիկական երեկոյան աղոթքի սկիզբը։ Երկրորդը՝ «Lumen coelum, Sancta Rosa» («Երկնային լույս, Սուրբ Վարդ») խոսքն է, որը լատիներենագիտության մեջ ենթադրաբար դիտվում է որպես Պուշկինի հեղինակային տեքստ (հետագայում այն անդրադարձումներ է ունեցել Դոստոևսկու և Բլոկի երկերում) ։
Թարգմանական տեքստերում հանդիպող նման միավորները պետք է համարել Չարենցի լեզվի օրգանական բաղադրիչներ։
Սակայն շատ ավելի բազմաբնույթ են Չարենցի ինքնուրույն գրվածքներում տեղ գտած լատիներեն միավորները։ Իմաստային և գործառնական առումներով դրանք կարելի է բաժանել մի քանի հիմնական խմբերի։
1. Լատինական ծագում ունեցող բառեր կամ լատինաբանություններ, որոնք զուրկ են դարձվածքային արժեքից և ըստ այդմ էլ գրեթե չեն առնչվում մեր առաջադրույթին (պիլիգրիմ, ֆոլիանտ, սուբստանցիա, նիհիլիզմ և այլն) ։ Լատիներենից եվրոպական նոր լեզուներ փոխանցված այսպես կոչված միջազգային բառերը խիստ գործածական են յուրաքանչյուր լեզվի մեջ։ Ճիշտ է, դրանց մեջ կան այնպիսիները, որոնք պատմականորեն ունեն թևավոր խոսքի արժեք, որը հետագայում կորցրել են՝ ենթարկվելով բառիմաստի նեղացման։ Օրինակ՝ այսօր «հանրապետություն» նշանակող «ռեսպուբլիկա» բառը սկզբնապես եղել է երկու բառերի կապակցություն՝ «Res publica», որը նշանակել է «ընդհանուր գործ»։ Չարենցի գրվածքներում հաճախակի հանդիպող նման բառերից է «ապրիորի» ( երբեմն՝ «a priori») հանրահայտ բառը, որը տեղ է գտել լատիներեն թևավոր խոսքերի մեծ բառարանում։ Գրողների Միության կազմկոմիտեին և «Գրական թերթի» խմբագրությանն ուղղված «Բաց նամակ …» – ում Չարենցն օգտագործել է «ինկորպորե» բառը (VI, 241), որը նույն բառարանում նշված է իբրև թևավոր խոսք՝ «In corpore» («Ամբողջ կորպորացիայով», ամբողջ կազմով, լրիվ) ։ Լատինատառ գրությամբ այն օգտագործել են Մարքսը, Լենինը և Հայնեն։
2. Լայն ըմբռնումով՝ թևավոր խոսքեր են համարվում նաև մատենագիտական բնույթի որոշ նշումներ, առավելապես էպիստոլյար գրականության մեջ տարածված մի քանի կայուն ձևեր, ինչպես նաև թվականություն արտահայտող կաղապարներ։ Սրանք շատ հաճախ արտահայտվում են կրճատ գրությամբ։
Չարենցը մեկ անգամ միայն՝ ծրագրային մի գրառման սկզբում 6, օգտագործում է NB նշումը, որը տեքստի որևէ ուշագրավ հատվածը մատնանշող «Nota bene» (« Լավ հիշել») արտահայտության կրճատ ձևն է։ Փոխարենը խիստ հաճախակի է կիրառվում «Post scriptum» («Հետ գրություն») նշումը՝ թե՛ լատիներեն (P.S.), թե՛ հայերեն (Հ.Գ.) կրճատ ձևերով։ Ընդ որում՝ Չարենցն իր հավելումներն այդպես է արձանագրում թե՛ նամակներում և հոդվածներում ( ինչպես սովորաբար ընդունված է ), թե՛ մի շարք գեղարվեստական գործերում՝ «Լենինն ու Ալին», «Տիրապետողների դեմքը» և «Ռոմանս անսեր» պոեմներում և նույնիսկ «Քսան տարվա գործ է այս» բանաստեղծության վերջում ( ԱՉԵ, 61) ։
30-ական թվականներին, ընդհուպ մինչև վերջին գործերը, Չարենցը երկը թվագրելու համար բազմիցս դիմում է նաև լատինական թվանշաններին։ Ընդ որում՝ որոշ գործերում թվականներից առաջ դրվում է «Anno Domini» («Յամի Տեառն») նշումը, որը հնագույն ձև է քրիստոնեական թվագրության մեջ։ Թե տարեթվեր արտահայտելու նման եղանակը որքան է գրավել Չարենցին, երևում է նաև այն բանից, որ նման նշումները հայտնվում են մի ամբողջ շարք գործերի անվանաթերթերին։ «Anno Domini» արտահայտությունը ևս լատիներենագիտության մեջ դիտվում է որպես թևավոր խոսք։ Իսկ դրա պարունակած պոետական լիցքի դրսևորումը կարելի է համարել այն, որ Չարենցի սիրած ռուս բանաստեղծներից մեկը՝ Աննա Ախմատովան, 1922 թ. լույս տեսած բանաստեղծությունների ժողովածուն վերնագրել է պարզապես «Anno Domini MCMXXI»7։ Ի դեպ, Ախմատովայի հենց այս ժողովածուի սեփական օրինակն է, որ Չարենցը մակագրությամբ նվիրել է Լեյլիին ( ԱՉԵ, 702) ։
Վերջին շրջանի իր որոշ տետրերի անվանաթերթերը գեղազարդելիս Չարենցը լատիներեն էր գրում նաև այլ բառեր, մասնավորապես՝ իր անուն-ազգանունը։
3. Չարենցի բնագրերում կան գեղարվեստական այնպիսի միավորներ, որոնք երբեմն հեղինակի հղացումով, երբեմն էլ ակամա հարում են լատինական այս կամ այն ասացվածքին, դարձվածին կամ արտահայտությանը։ Եվ թեև լատիներենի հետ դրանց առնչությունը կարելի է հավաստել սոսկ ենթադրաբար, բայց անգամ նման վարկածային մոտեցումները մղում են հետաքրքրական խորհրդածությունների։ Ուշագրավ է, որ այս կարգի հղումները բացառաբար վերաբերում են Չարենցի բնագրի մինչև վերջ չվերծանված, ինչ-որ չափով առեղծվածային կողմեր պարունակող փաստերին։
Ա) Առնվազն երեք անգամ Չարենցն իր պոեզիայում խոհը ձևակերպում է «Ես այն չեմ այլևս» նախադասությամբ: 1926 թ. գրված «Ռուբայաթի» հենց առաջին ռուբային զարգանում է այդ մտքի տրամաբանությամբ. «Ապրում ես, շնչում ես, դու դեռ կաս – բայց ամե՛ն վայրկյան դու ա՛յլ ես…» (III, 207): Նույն թվականի մի առանձին բանաստեղծություն սկսվում է այսպես.

Ես այն չեմ այլևս, այն չեմ,
Նայիրյան միամիտ այն պոետը,
Որ ուզում էր երգերով թռչել
Եվ անցնել այս նեղ արահետը: (IV, 473)

Վերջապես, մի քանի տարի անց գրված և «Էպիքական լուսաբացում» զետեղված ներբողներից մեկը ուղղակիորեն կրում է «Ես այն չեմ այլևս» վերնագիրը։
Ոճական այս կառուցվածքի նման հաճախականությունը կարող է ունենալ նաև այլ բացատրություններ, բայց և այնպես այն ակնհայտորեն հիշեցնում է Հորացիոսի ներբողներից մեկում օգտագործված և լատիներեն թևավոր խոսքերի բառարանը մտած չափածո ասույթը. «No՛n sum qua՛lis era՛m» («Ես այն չեմ, ինչ առաջ էի»)։ Որպես հավելյալ փաստարկ՝ վերհիշենք, որ հենց այս տարիներին են վերաբերում Օվիդիոսի հիշատակությունները և նույն Հորացիոսի «Ars poetica» վերնագրի առաջին կիրառությունը Չարենցի պոեզիայում։
Բ) «Երկիր Նայիրի» վեպի եզրափակիչ պատկերում կախաղան հանված Մազութի Համոյի խաչափայտին ոսոխը փակցնում է մի տախտակ, որի վրա գրված էր Մ.Հ. Ա. Ն.՝ «Մազութի Համո՝ Արքա Նայիրի» (V, 270) ։ Հանրահայտ է, որ այս պատկերը Չարենցն ստեղծել է Հովհաննու գրքի համապատասխան հատվածի զուգորդությամբ։ Բայց այն անուղղակիորեն կապվում է նաև լատինական ավանդույթի հետ։ Ավետարանիչը վկայում է, որ «Հ. Ն. Ա. Հ.» գրությունը գրված էր երեք լեզուներով՝ եբրայերեն, հունարեն և լատիներեն։ «Եվ հրեաների քահանայապետերն ասացին Պիղատոսին. Մի՛ գրիր Հրեաների թագավոր, այլ թե նա ասաց, թե Թագավոր եմ Հրեաների։ Պիղատոսը պատասխանեց. Ինչ որ գրեցի, գրեցի» ( Հովհ. ԺԹ, 21-22 )։ Պիղատոսի վերջին խոսքը, ծագելով հանդերձ Սուրբ Գրքից, դարձել է լատինական թևավոր ասույթ (« Quod scripsi, scripsi» ) և բազմիցս օգտագործվել համաշխարհային գրականության մեջ։ Բացառված չէ, որ Չարենցը հենց լատիներեն ասույթի միջոցով է հանգել Մազութի Համո – Հիսուս Նազովրեցի զուգահեռին։ Նման մտադրույթն ամրագրող իրողությունն այն է, որ, ինչպես կտեսնենք, վեպի պոետիկայում լատիներենն ունի որոշակի դեր, մինչդեռ բուն աստվածաշնչյան ոճերի առկայությունը որակ չի կազմում։
Գ) Եղիշե Չարենցի պոեզիայի ամենացնցող հայտնություններից մեկը «Դեպի լյառը Մասիս» պոեմի հանգուցալուծումն է, որ մի որոշ ժամանակ զբաղեցրել է ինչպես գրական շրջաններին, այնպես էլ իրեն՝ բանաստեղծին։ «–Ես նրան թաղելու համար ոչ մի տեղ չեմ գտնում, նրա տեղը Մասիսն է»,– մի զրույցի ժամանակ ասել է Չարենցը 8։ Չարենցյան ինքնատիպ լուծման փիլիսոփայական և գեղարվեստական խորքերը վերծանելու առումով առանձին մեկնաբանության է կարոտ Աբովյանին նվիրված պոեմի վերջին տողը.

Որ ճաշակե այնտեղ հավերժական հանգիստ …( IV, 221)

Մեղք կլիներ մտածել, որ Չարենցի այս եզրափակիչ բառերում առաջնայինը ուղղակի բառիմաստներն են։ Իրականում սա իմաստասիրական խորություն ունեցող պատկեր է, որի կենտրոնը «Հավերժական հանգիստ» դարձվածն է՝ պարզ թարգմանությունը հոգեհանգստյան աղոթքի սկիզբն ազդարարող «Requiem aeternam» լատինական թևավոր խոսքի։ Մի քանի տարի անց այդ արտահայտությունը Չարենցը դարձրեց հայ մշակույթի մեկ ուրիշ մեծության՝ Կոմիտասի հիշատակին ձոնված պոեմի վերնագիր։
Դ) Չարենցյան առեղծվածների շարքում վերջինը չէ Աղասի Խանջյանին նվիրված սոնետների փնջի վերնագիրը՝ «Դոֆին նայիրական»։ Ի՞նչ է նկատի ունեցել Չարենցը՝ իր երկրի առաջնորդին հատկացնելով ֆրանսիական թագաժառանգներին բնութագրող այդ ինքնատիպ պատմական բառը։ Այս հարցի պատասխանն ըստ էության տրված չէ։ Պատմությունից հայտնի է, որ ըստ պալատական էթիկետի՝ թագաժառանգը կամ դոֆինը պետք է լիներ բավական գրագետ, դասական աղբյուրներով կրթված անձնավորություն։ Լյուդովիկոս XIV թագավորի օրոք կազմվել է անտիկ հեղինակների ընտիր երկերի ժողովածու՝ հատուկ դոֆինի համար։ Այդ ժողովածուն կոչվում էր «In usum Delphini» ( «Դոֆինի գործածության համար»), արտահայտություն, որը դարձել է հանրահայտ թևավոր խոսք։
Չարենցը, իր իսկ վկայությամբ, Աղասի Խանջյանին «Նայիրական դոֆին» է կոչել դեռևս նրա կենդանության օրոք։ Չբացառելով այլ հավանականություններ՝ հակված ենք ենթադրելու, որ այդ «անվանակոչության» մեջ էական դեր է խաղացել Խանջյանի նախանձելի գրասիրությունը և կրթվածությունը, դասական գրականության նրա խորը իմացությունը։ «Մեծ վանեցու» այդ հատկանիշը Չարենցի մտապատկերում կարող էր զուգորդվել անտիկ հեղինակների գործերով կրթված դոֆինի հետ։ Եթե այս ենթադրությունը ճիշտ է, անհավանական չպետք է համարել, որ այդ զուգորդումը կարող էր կատարվել հենց «In usum Delphini» ասույթի թելադրանքով։ Հավանական աղբյուրներից մեկը Նիցշեն է, որի «Զվարթ գիտություն» գրքում ասույթն օգտագործված է «In usum Delphinorum» ձևով 9։
4. Լատիներեն թևավոր խոսքերը Չարենցի ստեղծագործության մեջ մեծ մասամբ հանդես են գալիս որպես պատկերավորման և ոճաստեղծման միջոցներ։ Շատ քիչ դեպքերում է միայն, որ հեղինակը օգտագործում է ասույթը՝ առանց իմաստային կամ ոճական հավելյալ երանգ հաղորդելու խոսքին։ Ոճականորեն չեզոք այդպիսի միավոր կարելի է համարել «առատության եղջյուր» դարձվածը, որը տեղ է գտել երկու հոդվածներում (VI, 232, 328): Այն հայերեն թարգմանությունն է «Cornu copiae» լատիներեն արտահայտության, որ հռոմեացի հեղինակների մոտ հայտնվել է հունական դիցաբանությունից՝ ակնարկելու համար Զևսին կերակրող այծի եղջյուրի մասին առասպելական պատմությունը։ Չարենցի կիրառությունը չեզոք է այն իմաստով, որ նա որևէ կերպ չի խմբագրում սկզբնաղբյուր ասույթը և չի հարմարեցնում գրվածքի խոսքաշարին։ Այդ կարգի է նաև «Լավ է ուշ, քան երբեք» կիրառությունը Ամատունուն ուղղված բաց նամակում։ Այդտեղ Չարենցն այն ներկայացնում է իբրև «ժողովրդական առած»։ Պետք է ճշտել, որ «ժողովրդականի» դասին դասված և ոճական ընդհանուր ձևեր դարձած տասնյակ այլ խոսքերի նման դա ևս լատինական թևավոր խոսք է, որի սկզբնաղբյուրը Տիտոս Լիվիոսի «Պատմությունն» է. «Potius sero quam nunguam»։
Գեղարվեստական գործերում նման հանրահայտ խոսքերն արդեն կրում են ակնհայտ իմաստային ուղղվածություն։ Խիստ բնորոշ օրինակ կարելի է համարել «Էլեգիա, գրված Վենետիկում» պոեմի հետևյալ հատվածը.

Եվ նա ասում էր. – Երկրի վրա
Գազա՛ն է, գա՛յլ է մարդը մարդուն… ( II, 252)

Առաջին անգամ Պլավտոսի մի գրվածքում օգտագործված և ապա թևավոր խոսք դարձած «Homo homini lupus est» ( «Մարդը մարդուն գայլ է») ասույթը Չարենցը կիրառում է՝ դնելով Ավետիք Իսահակյանի շուրթերին և արտահայտելով նրա աշխարհայեցողության գլխավոր կողմերից մեկը։
Նույն ձևով, Գյոթեին առնչվող անտիպ պոեմի պահպանված մասում Չարենցը «Ոլիմպացու» դիրքորոշումներն արտահայտելու համար դիմում է Ղուկասի ավետարանից լատիներենին անցած «Quae sunt Caesaris Caesari» («Կեսարինը՝ Կեսարին») թևավոր խոսքի օգնությանը.

Լինելու էր այնքան խելացի, –
Որ տալով անգամ կեսարին,
Ինչ կեսարինն է … 10

Կենսափիլիսոփայական բնույթի նման զուգորդումների կողքին Չարենցի էջերում կան նաև ոճական թեթև ակնարկներ։ Դրանց մի մասը հայերեն թարգմանությամբ օգտագործվելիս անգամ չի գիտակցվում որպես թևավոր խոսք, մինչդեռ իրականում այդպես է։ «Հասկացողը կհասկանա» (V, 9),– «Երկիր Նայիրի» վեպի երկրորդ հրատարակության առաջաբանն այսպես է ավարտում Չարենցը՝ ակնարկելով, որ բավական է համարում ասվածը և չի ուզում ծավալվել։ Նույն ոճին հանդիպում ենք Կարեն Միքայելյանին գրված մի նամակում՝ փոքր-ինչ այլ խմբագրությամբ. «Հասկացողը՝ հասկացա՛վ» (VI, 448): Գիտակցված թերասություն արտահայտող այս ոճը լատիներեն թևավոր խոսք է՝ «Sapienti sat» («Հասկացողի համար բավական է»)։ Պլավտոսի և Տերենցիոսի հեղինակած այդ ասույթը լատինատառ գրությամբ խիստ հաճախակի է օգտագործվել համաշխարհային գրականության մեջ։ Չարենցի պարագայում հայերեն տարբերակը փոքր-ինչ խաբուսիկ է։ Բայց որ այն լատինական ասույթի թարգմանությունն է, վերջնականապես հաստատում է Մաքսիմ Գորկուն, Պրիշվինին և Ռոզանովին վերաբերող օրագրային գրառումը, որն ավարտվում է հենց «Sapienti sat» լատիներեն նախադասությամբ 11։
«Հասկացողը կհասկանա» ասույթի մեջ Չարենցը դնում է թեթև քողարկված հեգնական երանգ։ Այլ դեպքերում լատիներենը նրա համար միջոց է ծառայում՝ արտահայտելու համար շատ ավելի ընդգծված երգիծական վերաբերմունք։
Որպես ընդհանուր օրինաչափություն՝ կարելի է նկատել, որ թևավոր խոսքերի երգիծական կիրառությունները Չարենցի հեղինակային խմբագրություններն են, որովհետև օգտագործված խոսքերն ինքնին չունեն ծիծաղահարույց բովանդակություն։ Ոճական այդ էֆեկտին հեղինակը հասնում է բառախաղերի, իմաստային շրջումների՝ ոճական անհամապատասխանության հնարանքներով։ Այդ առումներով խիստ բնորոշ են հատկապես «Երկիր Նայիրի» վեպի ոչ մեծաթիվ, բայց բավական տպավորիչ լատինական հղումները։
Ոճականորեն ինքնին չեզոք այնպիսի արտահայտություններ, որպիսիք են «de jure» և «de facto» հանրահայտ կաղապարները, երգիծական երանգ են ստանում, երբ քաղաքագիտական և իրավագիտական խոսքաշարից տեղափոխվում են գավառական քաղաքի կյանքը վերարտադրող պրոզայիկ պատկերների մեջ. «Մանավանդ չպետք է մոռանալ, որ այդ մարդասիրական քայլը անելով (Բիթլիսցի Արշակին ֆելդշեր նշանակելով) բժիշկն էապես de jure հաստատեց այն, ինչ de facto վաղուց արդեն գոյություն ուներ…» (V, 40):
Մի քանի այլ դեպքերում Չարենցը լատինական հայտնի կաղապարը դնում է բարձր-պաթետիկ ոճի մեջ և լեզվական անհարիր միավորների կապակցությամբ հասնում երգիծական էֆեկտի։ Այդ ճանապարհով է, որ Մազութի Համոյի մտացածին, ինքն իրենով սնվող, անսպառ ազգային էներգիա արտադրող ուղեղը բնորոշվում է որպես «պերպետուում-մոբիլե»(V, 185-186,192, 195)։ Չարենցն այնքան է ոգևորվում այս փոխաբերությամբ, որ քանիցս կրկնելուց բացի՝ լատինական ասույթի հիման վրա կազմում է «պերպետուում մոբիլանման» նորաբանությունը։ Փոխաբերության և մասնավորապես վերջին հարասության երգիծական իմաստն այն է, որ «Perpetuum mobile» («Հավերժ շարժվող», «հավերժական շարժիչ») արտահայտությունը գիտության և արվեստի մեջ խորհրդանշում է անհասանելի, ցնորամիտ ծրագրերը։ Այս իմաստով էլ Մազութի Համոն կարծես թե հակադրվում է ողջ համաշխարհային մտքին։ Ի դեպ, «Perpetuum mobile» խոսքը գրականության մեջ օգտագործվում է առավելապես երգիծական իմաստով։ Պուշկինի «Պատկերներ ասպետական ժամանակներից» պիեսի հերոս Բերտոլդն, օրինակ, զբաղված է հավերժական շարժիչ հորինելու գործով 12։ Այս համեմատությունն անտեղի չէ գոնե այնքանով, որ Չարենցը թարգմանել է Պուշկինի այդ ստեղծագործության մի հատվածը։
Ակնհայտորեն երգիծական գունավորում ունի նաև «Երկիր Նայիրի» վեպում օգտագործված վերջին լատիներեն ասույթը։ Վտանգված քաղաքը պաշտպանելու մղումով տեղական կոմիտեն նայիրցիներին է դիմում մի կոչ-հրամանով, որի սկզբում ասվում է. «Նայիրցիրնե՛ր … Hannipal ad portas … Թշնամին մոտենում է մեր դարբասներին» (V, 239): «Hannibal ad portas» («Հաննիբալը դարպասների մոտ է», ահավոր վտանգը մոտ է ) ասույթը լատինական ամենից հայտնի և տպավորիչ խոսքերից մեկն է։ Տիտոս Լիվիոսի և Ցիցերոնի վկայությամբ՝ այդպես էին ասում հռոմեացիներն այն պահին, երբ Հաննիբալը մոտենում էր Հռոմի դարպասներին։ Վեպի թերևս ամենից եղերական դրվագում քաղաքի ղեկավարությունը պատմական այս պաթետիկ ոճով է դիմում նայիրցիներին, այդ թվում՝ նաև «վակզալի բաշիբոզուկներին» և «դեզերտիրներին»։ Բարձրագոչ խոսք, որ զավեշտական է հնչում դաժան իրականութան հանդեպ։
Երգիծական բնույթի կիրառություններ կան ոչ միայն վեպում, այլև մի շարք ուրիշ գրվածքներում։ Պատկերավորման գլխավոր միջոցները դարձյալ իմաստային շրջումներն են և բառախաղերը, որոնց հետևանքով նախապես բավական այլ իմաստ ունեցող ասույթները դրվում են գեղարվեստական բոլորովին նոր կոնտեքստի մեջ։
Սվետոնիոսի վերապատմած մի ավանդության հիման վրա Շեքսպիրը «Հուլիոս Կեսար» ողբերգության մեջ ստեղծել է «Et tu, Brute» («Եվ դո՛ւ, Բրուտոս») արտահայտությունը, որն այնուհետև դարձել է թևավոր խոսք և հայտնի բովանդակությամբ օգտագործվել բազմաթիվ գործերում (օրինակ՝ Պուշկինի մի քանի նամակներում)։ 1922 թ. Տիգրան Հախումյանին գրած նամակում Չարենցն այդ ասույթը մեջբերում է՝ արտահայտելու համար իր հումորախառն դժգոհությունն իրեն մոռացած ընկերոջից. «Իսկ դո՛ւ, Բրուտոս, մի՞թե այդքան շու՞տ մարեց նայիրյան քո սրտում լացակումած ձայն<ը> այն «հրաժեշտի զուռնայի»…» (VI, 392):
Նույն նամակում, իմաստային նույն հիմքի վրա, Չարենցը օգտագործում է «gloria victis» ասույթը և ինքն էլ թարգմանում՝ «Փառք հաղթվածներին»(VI,393): Պետք է ասել, որ սա չափազանց ինքնատիպ կազմություն է։ «Բարեկամական մրցադաշտում» դոնքիշոտաբար պարտված իր «մասխարա սրտին» Չարենցը մխիթարություն է տալիս մի ասույթով, որը շրջասությունն է լրիվ հակառակ բովանդակություն ունեցող «Vae victis» ( «Վայ հաղթվածներին») հայտնի թևավոր խոսքի։
Առանձին ուշադրության են արժանի հայտնի ասույթների բառախաղային խմբագրումները։ Ցիցերոնի նշանավոր խոսքը՝ «O tempora! O mores !» («Օ՜ ժամանակներ, օ՜ բարքեր»), «Կապկազ» թամաշայի մի դրվագում կորցնում է իր պատմական հանդիսավորությունը և Ղարայի կողմից ենթարկվում այսպիսի հանգախաղի.

Օ տե՛մպորա, օ մո՛ռես,
Օ Զանգեզուր, օ Գո՛րիս … (III, 100)

Արտաքին հնչման վրա հիմնված այս իմպրովիզացիան տիպաբանորեն բավական մոտ է Պուշկինի մի կիրառությանը։ «Եվգենի Օնեգինի» երկրորդ գլխի համար բնաբան է ընտրվել Հորացիոսի մի պատկերը՝ «O rus!», որ բնագրում նշանակում է «Օ՜ գյուղ»։ Բայց օգտվելով առիթից՝ նույն բնաբանում Պուշկինն ավելացրել է «О Русь ! » բառերը՝ ակնարկելով Ռուսաստանն ու ռուսական գյուղը13։ Հիշենք նաև, որ «Կապկազի» վերոհիշյալ տողերը «Կյորես» վիպակի համար բնաբան է ընտրել, առանց Չարենցի անունը տալու, Ակսել Բակունցը։
Հայտնի ասույթի հեգնական խմբագրման նմուշ առկա է «Հերոսի հարսանիքը» պոեմում։ Պոետն ասում է .

Բարևում եմ – ուրեմն ես ապրում եմ, –
Ասել է ծերուկ Դեկարտը դեռ … ( ԱՉԵ, 394)

Իրականում Ռենե Դեկարտը, ինչպես շատ լավ հայտնի է, ասել է. «Cogito, ergo sum» ( «Մտածում եմ, ուրեմն գոյություն ունեմ»):
Լատինական ավանդույթից բխող երգիծական տարրերը կատարյալ տեսք են ստանում Չարենցի որոշ էպիգրամներում։ Այս առումով ամենից բնորոշը «Նմանություն լատիներենին» պերճախոս վերնագիրը կրող էպիգրամն է.

Ի՛նչ Զևսին է վայել – անվայել է ցուլին։ – Այսպես է
Մեզ ասում առածն իմաստուն։- Բայց կարո՞ղ է մարդը հիմա
Տարբերել ցուլը Զևսից, երբ Զևսերը մեր նոր
Չափազանց հաճախ են այսօր դառնում ցուլ, անբան անասուն,
Եվ ո՛չ թե մի՛ անգամ միայն, ինչպես դա եղել է հնում։ –
(ԱՉԵ, 271)

Լատինական ասացվածքն ասում է. «Quod licet Jovi, non licet bovi» («Ինչ թույլատրելի է Յուպիտերին, այն թույլատրելի չէ ցուլին») ։ Ասույթի հիմքում ընկած է հնագույն առասպելն այն մասին, թե ինչպես Յուպիտեր – Զևսը, ցուլի կերպարանք առած, առևանգում է փյունիկացիների արքայադուստր Եվրոպային։ Որոշակիորեն հեռանալով ինչպես առասպելական սկզբնաղբյուրից, այնպես էլ լատինական ասացվածքից՝ Չարենցն արտաքին նմանության ներքո արտահայտում է իրեն հուզող խնդիրը՝ իր և գրական հակառակորդների դաժան պայքարը։ Նման ենթատեքստը կռահելու գործում օգնության է գալիս Ստեփան Զորյանի հուշային վկայությունը, որը վերաբերում է գրական բանավեճերի մեջ Չարենցի ունեցած անհավասարակշիռ կեցվածքին. «Երբ հանգիստ, զգաստ միջոցին ընկերաբար դիտողություն էիր անում նրա ոչ ցանկալի վարմունքի մասին՝
– Ի՜նչ կա որ, – պատասխանում էր։ Պուշկինը, Բայրոնը, ուրիշ պոետներ այդպես բաներ չե՞ն արել։
Եվ քիչ հետո ավելացնում էր ինքնագոհ. – Ինչ ներելի չէ ցուլին, ներելի է Արամազդին…
Ու մարմնով պստիկ այս Արամազդը պարզապես փչացնում էր իր խոշոր տաղանդը հաճախ անտեղի պոլեմիկայով…»14։
5. Վերջին էպիգրամի դիտարկումը մեզ մոտեցնում է անչափ հետաքրքրական մի իրողության։ Բանն այն է, որ լատիներեն թևավոր խոսքերը Չարենցի ստեղծագործության մեջ կատարում են նաև ժանրակազմիչ դեր։ Խոսքը վերաբերում է հատկապես լատինական արձանագրային բանաստեղծությունից (эпиграфическая поэзия) վերցված էպիտաֆիայի, մասամբ՝ նաև մոնումենտի ժանրաձևերին։
Արձանագրային պոեզիա ասելով՝ անտիկ գրականության մասնագետները, մասնավորապես՝ Ֆյոդոր Պետրովսկին, հասկանում են գերեզմանաքարերին, արձանների պատվանդաններին, պատերին և կենցաղային առարկաների վրա գրված չափածո մակագրությունները15։
Դրանց գերակշիռ մասը ներկայացնում են տապանագրերը. «Լատինական էպիտաֆիաներում մշտապես օգտագործվում են պատրաստի բանաստեղծական ձևեր, օրինակ՝ hic jacet (աստ հանգչի), դիմում անցորդին՝ qui legis (դու, որ կարդում ես), siste gradum (կա՛նգ առ): Դրանք սկզբնական ֆորմուլներն են, իսկ ամենից տարածված վերջնական բանաձևը հանգուցյալին ուղղված բարեմաղթանքն է. sit tibi terra levis (թող հողը թեթև լինի վրադ), բանաձև, որն ավարտում է էլեգիական դիստիքոսը»16։
Նշված ձևերից շատերը դարձել են լատինական թևավոր խոսքեր և խիստ հաճախակի օգտագործվել ինչպես հռոմեական պոետների քերթվածներում, այնպես էլ նոր շրջանի համաշխարհային պոեզիայում։
Եղիշե Չարենցն իր ժանրային համակարգը հարստացրել է նաև էպիտաֆիայի ժանրաձևով, որի մեջ տեղ ունեն ինչպես ժանրային ընդհանուր հատկանիշները, այնպես էլ հիշյալ թևավոր խոսքերից մեկը՝ «Աստ հանգչի» կաղապարը։ Ու թեև բացառված չեն նաև ուղղակի հղումները, պետք է կարծել, որ շատ դեպքերում էլ հավանաբար գործել են միջնորդավորված առնչությունները։ Մասնավորապես, արձանագրային բանաստեղծությունները և հենց էպիտաֆիաները որոշակի տեղ ունեն նույն Ա. Պուշկինի պոեզիայում։ Ճիշտ է, «Աստ հանգչի» ձևակերպումը հայտնվում է նաև Չարենցի նախընթաց պոեզիայում ( օրինակ՝ «Ստիննեսի մասին» պոեմում), սակայն ժանրաձևը շատ գործածական է դառնում հատկապես նրա ստեղծագործության «պուշկինյան շրջանում»։
Մասնակիորեն էպիտաֆիայի տարրեր է պարունակում նշանավոր «Գանգրահեր տղան» չափածո նովելը։ Փաստորեն, Չարենցն այդտեղ ստեղծում է իր տապանագիրը՝ մոտավորապես այնպես, ինչպես Պուշկինը մի բանաստեղծության մեջ ( «Իմ էպիտաֆիան») ։

Նայում է ապա նա փոշոտ քարին
Աղեղանման հոնքերի տակով …
Գրված է վրան. – «Եղիշե Չարենց,
Բանաստեղծ, ծնված Մակու քաղաքում»։ (IV, 105)

Սա իսկապես բանաստեղծի տապանագիր է՝ բառի ժանրային իմաստով։ Բանաստեղծի տապանագիր է նաև Պուշկինի էպիտաֆիան.

Здесь Пушкин погребен ; он с музой молодою,
С любовью, леностью провел веселый век … 17։

Բայց չարենցյան ձևակերպումն իր պարզությամբ ավելի շատ հիշեցնում է լատինական հնագույն որոշ էպիտաֆիաներ, օրինակ՝ այս մեկը.

Այս բլրի տակ Նարդ անունով համեստ բանաստեղծն է պառկած 18 ։

Իսկ ահա եզրափակիչ մասը Չարենցը հյուսել է հակադրության սկզբունքով։ «Sta viator» («Կա՛նգ առ, անցո՛րդ») , – ասում է լատինական էպիտաֆիայի տեքստը, որին հակառակ՝ Չարենցի գերեզմանի մոտով անցնող տղան բանաստեղծի կամքով շարունակում է իր թողած ճամփան։ Հետաքրքիր է, որ հնագույն տապանագրերից մեկի ընթերցողը նույնպես պատանի է, իսկ հանգուցյալը՝ բանաստեղծ.

Թեև դու շտապում ես, բայց խնդրում է այս քարը.
Նայի՛ր գրությանը և կարդա՛, օ՜ պատանի,
Բանաստեղծ Պակուվիոսի ոսկորներն են այստեղ թաղված.
Ահա թե ինչ էի ուզում, որ իմանաս։ Ո՛ղջ լեր 19 ։

Ավելի հաճախ, դիմելով անցորդին, մենախոսող ննջեցյալն ասում է. «Մի՛ շտապիր, սպասի՛ր, աղոթի՛ր, որ հողը թեթև լինի վրաս»։ Պահպանելով անցորդին դիմելու դասական ձևը՝ Չարենցը բուն պատգամը հյուսում է հակադիր բովանդակությամբ.

Լսու՞մ ես՝ այդտեղ իմ սիրտն է թաղած, –
Կոխոտի՛ր նրան քայլերով քո լույս … ( IV, 105) :

Լատինական էպիտաֆիայի նմանությամբ ստեղծված այլ գործեր ուղղակիորեն կրում են «Էպիտաֆիա» ժանրային նշումը։ Այն իբրև ենթավերնագիր հանդես է եկել, օրինակ, Մեծարենցին նվիրված քառատողի ձեռագրում (IV, 607)։ «Էպիտաֆիա» և «Տապանագիր» վերնագրերն են կրում Կոմիտասին նվիրված չարենցյան մի քանի բանաստեղծություններ (ԱՉԵ, 114-115 ), որոնք ամենից հաճախ սկսվում են «Աստ հանգչի» թևավոր խոսքով («Աստ լոկ աճյուն է ննջում – և ո՛չ թե հանճար», «Աստ՝ Կոմիտասն է հանգչում՝ իբրև հող ու աճյուն առհավետ») ։ Չարենցի ստեղծած այս էպիտաֆիաները որպես ժանրային բովանդակություն ամփոփում են լատինական «կենսագրական էպիտաֆիաների» և հանգուցյալի «հետմահու փառքը» պատկերող տապանագրերի հիմնական հատկանիշները։
Պետրովսկու գնահատականով՝ հնագույն տապանագիր քերթվածների հեղինակները որպես կանոն առաջնորդվում էին «De mortuis aut nihil aut bene» հայտնի իմաստախոսությամբ, բայց կային նաև բացառություններ՝ մեռյալի արատներն արձանագրող գրություններ։ Այդ ասույթի նկատմամբ երկակի վերաբերմունք ունեցող Չարենցը երկփեղկել է նաև էպիտաֆիայի ժանրը։ Ինքնաէպիտաֆիայում, Մեծարենցին և Կոմիտասին ներկայացնող գրվածքներում հետևելով «լավը կամ ոչինչ» սկզբունքին՝ նա զուգահեռաբար ստեղծել է նաև ժանրի այն տարատեսակը, որը մեկտեղում է էպիտաֆիայի և էպիգրամի ժանրային որակները։ Բնութագրական օրինակ է քննադատին՝ Հայկ Գյուլիքևխյանին վերաբերող բանաստեղծական տապանագիրը, որը «էպիտաֆիա» վերնագիրը, «աստ հանգչի» թևավոր խոսքը և անցորդին ուղղված դիմում- կաղապարը լուծում է զուտ երգիծական պլանով՝ հյուսելով ողջ մարդու տապանագիրը.

Աստ հանգչի – (անուն)։ – Նայիրյան երկրի քննադատը մեծ,
Որ երկա՜ր ապրեց, բայց հերոսաբար ոչինչ չգրեց։ –
Խոնարհիր գլուխդ, օտարակա՛ն, այս քարի առաջ, –
Այստեղ նայիրյան հանճարն է հանգչում՝ կրկնակի՛ մեռած։ –
(IV, 158)

Լատինական արձանագրային պոեզիայի հետ ինչ-որ առնչություն ունի նաև մոնումենտի ժանրային ձևը։ Դրա ակունքների մոտ կանգնած է Հորացիոսի նշանավոր ներբողը՝ թևավոր խոսք դարձած «Exegi monumentum» ( «Ես ինձ հուշարձան կանգնեցրի») հայտնի սկսվածքով։ Այդ ժանրային ձևի պուշկինյան մեկնաբանության հետքով Չարենցը ևս գրել է «Մոնումենտ» վերնագիրը կրող բանաստեղծություն, որը զարգանում է նույն ասույթի տրամաբանությամբ.

Ես մոնումենտ կանգնեցի ինձ համար դժվար մի դարում…
(IV, 408)

6. Լատինական թևավոր ասույթները մեծապես սնել են նաև Եղիշե Չարենցի, այսպես ասած, վերնագրային պոետիկան։ 20-30-ական թվականների մի շարք գործեր իբրև վերնագիր կրում են այս կամ այն իմաստալից խոսքը։ Այդ գրվածքների գեղարվեստական իմաստաբանությունը քննելու տեսակետից վճռորոշ նշանակություն ունի մի հարց՝ թևավոր խոսքի նախնական իմաստը ի՞նչ զարգացման է ենթարկվել Չարենցի ստեղծագործության կոնտեքստում։ Հավելյալ նշանակություն ունի նաև այն խնդիրը, թե Չարենցից բացի ինչ հեղինակներ են դիմել այդ ասույթներին, և նրանց փորձը որքանով է առնչվում չարենցյան հղացմանը։
Թևավոր խոսք-վերնագրերից մեկը միանգամայն որոշակիորեն մեկնաբանված է չարենցագիտության կողմից։ Դա «Homo sapiens» («Մարդ բանական») վերնագիրն է, որը միջնորդավորված կիրառություն է և քաղված է լեհ գրող Ստանիսլավ Պշիբիշևսկու համանուն վեպից։ Մնում է ավելացնել, որ «Homo sapiens» հասկացությունը Չարենցին գրավել է ոչ միայն համանուն չափածո նովելում, այլև ստեղծագործության այլ էջերում, մասնավորապես՝ «Երևանի ուղղիչ տնից» խոհագրության մեջ (V, 465) և մի անավարտ պոեմում։
1922 թվականի երկերի ժողովածուի առաջաբանում Չարենցը օգտագործում է «Pro domo sua» արտահայտությունը (VI, 8), որը փոքր-ինչ ուշ դառնում է նրա բանավիճային հոդվածներից մեկի վերնագիրը (VI, 36)։
Ասույթը գրականության մեջ հայտնի է նաև «Pro domo mea» ձևով։ Որպես թևավոր խոսք՝ նշանակում է «Իմ (կամ իր) տան համար» և սովորաբար օգտագործվում է սեփական անձի կամ գործերի մասին խոսելիս՝ դրանք պաշտպանելու մղումով։ Խիստ ուշագրավ է, սակայն, որ այդ արտահայտությունը սկզբնապես ունեցել է ուղղակի իմաստ։ Վերադառնալով աքսորից՝ Ցիցերոնը ճառ է արտասանել, որում պահանջել է անօրինական համարել իր տունը բռնագրավելու որոշումը։
Եվ այսպես, Չարենցը պաշտպանում է իր «Ռոմանս անսեր» պոեմը այնպես, ինչպես Ցիցերոնը՝ իր տունը։ Իմաստային նման զարգացման մեջ ակնհայտորեն դեր են խաղացել «Pro domo sua» ասույթի բազմաթիվ կիրառություններ։ Դժվար և միգուցե անիմաստ էլ է ստուգապես որոշել, թե ում «միջնորդությամբ» է Չարենցը հետաքրքվել այդ խոսքով և ընտրել այն որպես վերնագիր։ Այնուամենայնիվ, արժե իմանալ, որ հավանական աղբյուրների թվում են Սալտիկով-Շչեդրինը, Լունաչարսկին, Լենինը, Ադամ Միցկևիչը, Գոնկուր եղբայրները, Պլեխանովը։ Որպես վերնագիր՝ այդ ասույթը «Pro domo mea» ձևով օգտագործել է նաև Աննա Ախմատովան՝ ինքնակենսագրական բնույթի արձակ մի գրության համար (գրվել է ավելի ուշ) 20 ։
Լատինական թևավոր խոսքերի մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում կաթոլիկական հոգեհանգստյան աղոթքի առաջին բառերը. «Requiem aeternam dona eis, Domine, et lux perpetua luceat eis» ( «Հավերժական հանգի՛ստ պարգևիր նրանց, Տե՛ր, և հավիտենական լույսը թող լուսավորի նրանց») ։ Աղոթքի առաջին երկու բառերը Չարենցը դարձրել «Կոմիտասի հիշատակին» պոեմի ենթավերնագիր կամ երկրորդ վերնագիր։ «Requiem aeternam» արտահայտությունն իբրև վեպի վերնագիր օգտագործել է Չարենցին լավ ծանոթ Ստանիսլավ Պշիբիշևսկին։ «Զվարթ գիտություն» գրքի «Խենթ մարդը» հատվածում այն «Requiem aeternam deo» ձևով օգտագործել է Ֆրիդրիխ Նիցշեն21։
Չարենցի ստեղծագործության մեջ խորը նստվածքներ է թողել քրիստոնեական ավանդույթից եկող մեկ ուրիշ թևավոր խոսք՝ «De profundis» («Ի խորոց») ։ Սա սկիզբն է ապաշխարանքի սաղմոսի, որը կարդացվում է մեռնողի վրա՝ որպես հրաժեշտի աղոթք։ Սաղմոսի համապատասխան հատվածը լատիներեն հնչում է այսպես. « De profundis clamavi ad te, Domine; Domine, exaudi vocem meam» («Ի խորոց քեզ եմ կանչում, Ո՛վ Տեր, Ո՛վ Տեր, լսի՛ր իմ ձայնը»)։ « De profundis» խորագիրն է կրում Չարենցի 1937 թվականի ապրիլի 13-ի օրագրային գրառում-խորհրդածությունը (VI, 484-490):
Բայց այդ ասույթով նա տարվել է դրանից շուրջ տասը տարի առաջ։ Հուշագրական մի քանի աղբյուրներ իրարից անկախ վկայում են, որ Չարենցն այդ շրջանում գրել է համանուն գեղարվեստական գործ՝ մռայլ տրամադրությամբ համակված փիլիսոփայական պոեմ։ Պատմում է Վաղարշակ Նորենցը. «…Մի անգամ, երբ ես նրա մոտ էի՝ հյուրանոցում, նա կարդաց մի անտիպ պոեմ «De profundis» խորագրով։ Այդ երկն իր մռայլ տրամադրությամբ և ծանր խոհականությամբ ընկճող տպավորություն թողեց ինձ վրա… Չարենցի ստեղծագործության մեջ սպրդել էր ինչ-որ ֆատալիստական մտածողության պես մի բան։ Երկու մեծ փորձությունները արտահայտություն էին գտնում բանաստեղծի ստեղծագործության մեջ։ Պոեմի ընթերցումից հետո, ես ընկճված, լուռ սպասում էի.
Դաժան բան է կյանքը, չէ՞,– խզեց նա լռությունը,– ո՜վ գիտե, թե իրեն ինչ անակնկալներ են սպասում կյանքում … խելքից-մտքից դուրս բաներ… Դու դեռ շա՜տ ջահել ես …
… « De profundis» -ը լույս չտեսավ։ Հիմա էլ նրա հետքերը չկան»22։
Խորեն Աճեմյանը ավելի է որոշակիացնում ժամանակը և տեղը. ուղղիչ տանը Մահարու հետ նա Չարենցի ընթերցմամբ լսել է պոեմը և համառոտ վերապատմում է բովանդակությունը. «Պոեմը սկսում էր բանտից։ Պոետը բանտախցում է. նայում է նրան հին բարեկամ լուսինը և ապա լեզու առած սկսում խոսել նրա անցած կյանքի ուղիների, որոնումների և մոլորությունների մասին։
Խոսում է լուսինը, և նրա զրույցի մեջ կա ռեալիստական շունչ, իմաստուն վերլուծություն մի կյանքի, որ անցել է դարին բնորոշ կեռմաններով ու զիգզագներով։ Յուրաքանչյուր մոլորության մեջ պոետը տեսել է իր որոնած ճշմարտությունը, խանդավառվել է, և ապա՝ նորից համոզվելով, որ սխալվում է, շարունակել է իր որոնումները՝ անցածից հուսախաբ։
Պոեմում կային հատվածներ՝ ուղղված պոետի հակառակորդների դեմ»23։
Որքան էլ թանկարժեք է վկայությունը, դժվար է գնահատական տալ մի ստեղծագործության, որի բնագիրը չի պահպանվել ( Խ.Աճեմյանի կարծիքով՝ Չարենցն այրել է այն) ։
«De profundis» ասույթն իբրև գեղարվեստական հղացում Չարենցի տեսադաշտում հայտնվել է, անկասկած, որոշ միջնորդավորումներով: Այս առնչությամբ արժե նշել, որ «De profundis» արտահայտությունը խիստ տպավորիչ կիրառություն է գտել Չարենցի սիրած բանաստեղծներից մեկի՝ Հայնրիխ Հայնեի «Ռոմանսերո» գրքի մի պատմության մեջ24։ Այն օգտագործվել է նաև որպես երկի վերնագիր. Օսկար Ուայլդը «De profundis» է կոչել նամակների ձևով գրված իր «Բանտային խոստովանությունը»։ Ի դեպ, այդ գրվածքի մասին Չարենցը հպանցիկ խոսել է Խաչիկ Դաշտենցի հետ ունեցած մի զրույցի ընթացքում։
Վերջապես, լատիներեն թևավոր խոսքերը որպես ստեղծագործության վերնագիր են ծառայել Չարենցի քիչ հայտնի երկու բանաստեղծությունների համար, որոնք տեղ են գտել «Նորահայտ էջեր» ժողովածուի մեջ և չեն արժանացել գրականագիտական պատշաճ ուշադրության։
Գևորգ Աթարբեկյանի մահվան առթիվ գրված բանաստեղծությունը Չարենցը վերնագրել է «Նրան ու աշխարհին»։ Այս վերնագրի իմաստն ինչ-որ չափով անհասկանալի պիտի թվար, եթե չլիներ այն հավանականությունը, որ բանաստեղծը նկատի է ունեցել լատինական հայտնի «Urbi et orbi» ասույթը («Քաղաքին ու աշխարհին», ամբողջ աշխարհին, բոլորին և յուրաքանչյուրին) ։ Ակնարկելով Հռոմի՝ «աշխարհի մայրաքաղաքի» առանձնահատուկ հռչակը, այդ ասույթը ծառայում է որպես Հռոմի պապի ավանդական օրհնանքներում օգտագործվող կայուն բանաձև։ Պոետական իմաստով այն ընդգծում է մտքի դեկլարատիվ բնույթը։ «Urbi et orbi» թևավոր խոսքը Վալերի Բրյուսովի հանրահայտ ժողովածուի վերնագիրն է։ Բանաստեղծությունը վերնագրելով «Նրան ու աշխարհին»՝ Չարենցը հավանաբար ստեղծել է հայտնի ասույթի հարասությունը, ուր Հռոմի, այսինքն՝ ամենակարևորի դերում հանդես է գալիս ներբողի հերոսը՝ Գևորգ Աթարբեկյանը։
«Սև տետրում» գրած էպիգրամներից մեկը Չարենցը վերնագրել է «Ecce Homo» ( Ս. Լ.) .

Նա համարձակ է, նա ինքնավստահ,
Սովնարկոմը – իր տունն է համարում.
Եկեղեցական խորհրդում նստած
Այսպե՞ս էր արդյոք գործերը վարում …25

«Ecce Homo» ( «Ահա մարդը») ասույթը անցել է իմաստային զարգացման խիստ ուշագրավ ընթացք։ Նախապատմությունը հետևյալն է. ըստ Հովհաննու ավետարանի՝ երբ կուսակալ Պիղատոսը փշե պսակով դուրս է բերում Քրիստոսին, նրա մահապատիժը պահանջող հրեաներին ասում է. «Ecce Homo»։ Այդ պահին այդ բառերը նշանակում են պարզ մի բան. «Ահա նա. ձեր առջև է այն մարդը, որին դուք պահանջում էիք»։ Հետագայում այդ պարզ բառերը վերաիմաստավորվում են և ընկալվում որպես մարդու մեջ մարմնավորված աստծո պատկեր։ Քրիստոնեական արվեստում ավանդաբար «Ecce Homo» անվանումը կրում է Հիսուս Քրիստոսի պատկերը՝ փշե պսակով։
«Ecce Homo» արտահայտությունը թևավոր խոսքի դարձվածային իմաստին համապատասխանող կիրառություններ է ունեցել բազմաթիվ գրողների և մտածողների երկերում։ Մի բանաստեղծության մեջ և մի հոդվածում այն օգտագործել է Ալեքսանդր Բլոկը26։ Երկու անգամ, ընդ որում երկու անգամն էլ որպես վերնագիր, «Ecce Homo» -ն տեղ է գտել նաև Ֆրիդրիխ Նիցշեի գործերում։ Մասնավորապես, այդ խորհրդանշական վերնագիրն է կրում գերմանացի մեծ փիլիսոփայի ինքնակենսագրությունը27։
Չարենցի էպիգրամում հայտնի ասույթն օգտագործվել է իր բուն իմաստին հակադիր, երգիծական իմաստով։
Չարենցի ստեղծագործություններում հանդիպող լատիներեն միավորների առավել ճշգրիտ և ամբողջական բնորոշումը կարող են տալ լատիներենի մասնագետները։ Սակայն մինչ այդ էլ, ելնելով քննության ենթարկված փաստական նյութից, կարելի է անել գրականագիտական և բնագրագիտական որոշ եզրահանգումներ։
Լատիներեն թևավոր խոսքերի զգալի թվաքանակը վկայում է այդ բնագավառում Եղիշե Չարենցի ունեցած լայն իմացականության մասին։ Այդօրինակ տարրերի իմաստային, պատկերային և ոճական տարաբնույթ կիրառությունները էապես հարստացնում են Չարենցի պոետիկան։ Այդ հիմքի վրա այն խորը առնչություններ է ցուցահանում հռոմեական դասական գրականության, ինչպես նաև համաշխարհային մտքի դրսևորումների հետ։
Չարենցի երկերի ժողովածուի վեցհատորյակում, ինչպես նաև «Անտիպ և չհավաքված երկերում» թևավոր խոսքերի լեզվիմաստը բացատրված է համառոտ թարգմանություններով, որոնք զետեղվել են ծանոթագրությունների մեջ։ Հետևելով համաշխարհային գրականության դասականների հրատարակության միջազգային փորձին՝ այսուհետև Չարենցի երկերում հանդիպող բուն լատիներեն միավորների թարգմանությունը պետք է տալ նույն էջի տողատակին, իսկ լրացուցիչ գրապատմական բացատրությունները՝ մեկնաբանությունների և ծանոթագրությունների բաժնում։

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Իբրև զեկուցում ընթերցվել է «Չարենցյան ընթերցումներ» 6-րդ գիտական նստաշրջանում՝ Երևանի պետական համալսարանում, 1997 թ. հոկտեմբերին։ Տպագրվել է՝ Չարենցյան ընթերցումներ, գիրք 6, Եր., Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 1998, էջ 146-175։ Վերահրատարակվել է՝ Ս. Գրիգորյան, Բանասիրություն և բանավեճ (հոդվածների ժողովածու), Ե., «Զանգակ-97», 2002, էջ 4-28: Ս․ Գրիգորյան, Չարենցի բնագիրը, Եր․, «ՎՄՎ-Պրինտ», 2013, էջ 3-32

1. Տե՛ս Н. Бабичев, Я. Боровский. Словарь латинских крылатых слов. Изд. 2-ое, М., «Русский язык ». 1986, с . 5։ «Չարենցի լատիներենը» մեկնաբանելու գործում մեզ համար ուղեցույց է եղել հիմնականում այս բառարանում ամփոփված հարուստ նյութը։ Օժանդակ դեր են խաղացել հետևյալ հրատարակությունները. Н.Овруцкий. Крылатые латинские выражения в литературе . М., «Просвещение»,
1969. Н. Ашукин , М. Ашукина, Крылатые слова. Литературные цитаты ,
образные выражения. М. ,«Правда», 1986։
2. Ե. Չարենցի երկերի ժողովածուի վեցհատորյակից ( Ե., Հայկ. ՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1962-
1967) կատարվող հղումները նշվում են բնագրում՝ հատորները լատինական թվանշաններով, իսկ էջերը՝ արաբական։
3. Խ. Աճեմյան, Մի քանի մտաբերում Եղիշե Չարենցից. — Հուշեր Եղիշե Չարենցի
մասին։ Ե., 1986, էջ 109 – 110։
4. «Habent sua fata libelli. «Պոլտավան» հաջողություն չունեցավ։ Հավանաբար, այն արժանի էլ չէր դրան. բայց ես երես էի առել այն ընդունելությունից, որ ցույց էր տրվել իմ նախորդ, շատ ավելի թույլ ստեղծագործություններին. միաժամանակ, իմ այդ գրվածքը լրիվ ինքնատիպ է …»։А .С. Пушкин-критик. М.,«Сов. Россия», 1978,с. 266 ։
5. Գ. Բեբուտով, Մտաբերումներ Եղիշե Չարենցից, Հուշեր Եղիշե Չարենցի մասին, էջ
448։
6. Տե՛ս Անտիպ և չհավաքված երկեր, Ե., 1983, էջ 480։ Այս գրքից կատարված հետագա հղումները կնշվեն ԱՉԵ հապավումով։
7. Տե՛ս А . Ахматова, Сочинения в 2 –х т., т. 1, М., «Панорама», 1990, с.136 – 172.
Որ ուզում էր երգերով թռչել
Եվ անցնել այս նեղ արահետը։ ( IV, 473)
8. Հուշեր Չարենցի մասին, Ե., 1986, էջ 448։
9. Տե՛ս Ф. Ницше, Сочинения в 2-х т., т. 1, М., «Мысль», 1990, с. 577.
10. Գրականության և արվեստի թանգարան, Ե. Չարենցի ֆոնդ, թ. 108։
11. ԳԱԹ, Ե.Չարենցի ֆոնդ, թ. 144։
12. Տե՛ս А. Пушкин, Сочинения в 3-х т., т. 2, М., «Худ. лит.», 1986, с. 509.
13. Նույն տեղում, էջ 208։
14. Հուշեր Եղիշե Չարենցի մասին, Ե., 1986, էջ 79։
15. Տե՛ս Ф. Петровский, Латинские эпиграфические стихотворения, М., Изд. АН
СССР, 1962.
16. Նույն տեղում, էջ 9։
17. А. Пушкин, Сочинения в 3-х т., т. 1, М., « Худ. лит.», 1985, с. 93.
18. Ф. Петровский, Латинские эпиграфические стихотворения, с. 47.
19. Նույն տեղում, էջ 41։
20. Տե՛ս А. Ахматова, Сочинения в 2-х т., т. 2, М., «Панорама», 1990, с. 284-285.
21. Տե՛ս Ф. Ницше, Сочинения, т. 1, М., « Мысль», с. 593.
22. Հուշեր Եղիշե Չարենցի մասին, Ե., 1986, էջ 486-487։
23. Նույն տեղում, էջ 103։
24. Г. Гейне, Собрание сочинений в 10-ти т., т. 3, М., Гос. изд. худ. лит., 1957, с. 63.
25. ԳԱԹ, Ե. Չարենցի ֆոնդ, թ. 14։
26. Տե՛ս А. Блок, Собрание сочинений в 8-и т., М. – Л., Гос. изд. худ. лит., т. 3, 1960,
с. 30, т. 5, 1962, с. 429.
27. Տե՛ս Ф. Ницше, Сочинения в 2-х т., т. 2, М., «Мысль», 1990, с. 693 – 769.