I
Վիթխարի հուզախռովության ժամանակ՝ կապված արվեստի ստեղծագործությունների հետ, ցանկալի է, որ արվեստի մասին զրույցներն առանձնանային մեծագույն զսպվածությամբ: Վիթխարի մեծամասնության համար արվեստի ստեղծագործությունը գայթակղիչ է միայն այնքանով, որ նրանում շողշողում է արվեստագետի աշխարհզգացողությունը: Ընդ որում՝ արվեստագետի համար աշխարհզգացողությունը զենք է ու միջոց, ինչպես մուրճը որմնադիրի ձեռքին, և միակ իրականը ինքը ստեղծագործությունն է:
Գոյություն ունենալն արվեստագետի բարձրագույն ինքնասիրությունն է: Նա չի ուզում այլ մի դրախտ, բացի գոյությունից, և երբ նրան ասում են իրականության մասին, նա միայն դառնորեն քմծիծաղում է, որովհետև գիտի արվեստի անվերջ առավել հավաստի իրականությունը [1]: Մաթեմատիկոսի տեսարանը, որ առանց մտածելու քառակուսի է բարձրացնում ինչ-որ տասանիշ թիվ, մեզ համակում է որոշ զարմանքով: Բայց չափազանց հաճախ ենք մենք անտեսում, որ բանաստեղծը բարձրացնում է երևույթը տասանիշ աստիճան, և արվեստի ստեղծագործության համեստ արտաքինը հաճախ խաբում է մեզ հրեշավոր-կարծրացած իրականության վերաբերյալ, որին տիրապետում է նա:
Այդ իրականությունը պոեզիայում խոսքն է՝ որպես այդպիսին: Այժմ, օրինակ, շարադրելով միտքս հնարավորինս ճշգրիտ, բայց բոլորովին էլ ոչ պոետականորեն, ես խոսում եմ, ըստ էության, գիտակցությամբ, այլ ոչ խոսքով [2]: Խուլուհամրերը գերազանց հասկանում են միմյանց, իսկ երկաթգծային լուսազդանշանները կատարում են միանգամայն բարդ հրահանգումներ (назначение)ª չդիմելով խոսքի օգնությանը: Այսուª եթե իմաստը համարենք բովանդակություն, մնացած ամենը, ինչ կա խոսքի մեջ, հարկ կլինի համարել պարզ մեխանիկական ավելորդաբանություն (привеском)` միայն իմաստի արագ փոխանցումը բարդացնող: Դանդաղ ծնվեց «խոսքն իբրև այդպիսին» [3]: Աստիճանաբար, մեկզմյուսի հետևից խսքի բոլոր տարրերը ներքաշվում էին ձևի հասկացության մեջ, միայն գիտակցված իմաստը՝ Բանը (Լոգոսը), մինչ օրս սխալմամբ և կամայականորեն համարվում է բովանդակություն: Այս անհարկի պատվից Բանը (Լոգոսը) միայն տանուլ է տալիս: Բանը (Լոգոսը) պահանջում է միայն իրավահավասարություն խոսքի մյուս տարրերի հետ: Ապագայապաշտը, չհաղթահարելով գիտակցված իմաստը՝ իբրև ստեղծագործության նյութ, թեթևամտորեն նետեց այն նավակողից և ըստ էության կրկնեց իր նախորդների կոպիտ սխալը[4]:
Ակմեիստների համար բառի գիտակցական իմաստը՝ Լոգոսը, նույնպիսի գեղեցիկ ձև է, ինչպիսին երաժշտությունն է խորհրդապաշտների (սիմվոլիստների) մոտ:
Եվ եթե ապագայապաշտների (ֆուտուրիստների) մոտ խոսքն իբրև այդպիսին դեռ չորեքթաթ է ման գալիս, ակմեիզմի մեջ այն ավելի արժանապատիվ ուղղահայաց դիրք է ընդունում և մտնում է իր գոյության քարե դարը:
II
Ակմեիզմի սայրը (острие) ոչ սվինադաշույն (стилет) է և ոչ էլ դեկադենտության խայթոց:
Ակմեիզմը նրանց համար է, ով, շինարարության ոգով համակված, փոքրոգորեն չի հրաժարվում իր ծանրությունից, այլ ուրախությամբ ընդունում է այն, որպեսզի արթնացնի և ճարտարապետորեն օգտագործի նրանում քնած ուժերը [5]: Ճարտարապետն ասում է՝ ես կառուցում եմ, նշանակում է՝ ես ճիշտ եմ: Սեփական իրավացիության գիտակցումն ամենաթանկն է մեզ համար պոեզիայում [6] և, արհամարհանքով դեն նետելով ապագայապաշտների բիրյուլկաները (бирюльки) [7], որոնց համար չկա բարձրագույն վայելք, քան է դժվարին բառը շյուղով որսալը, մենք խոսքի գոթիկա ենք ներմուծում խոսքերի հարաբերության մեջ, ինչպես Սեբաստյան Բախը հաստատեց այն երաժշտության մեջ:
Որ խելագարը կհամաձայնվի կառուցել, եթե նա չի հավատում նյութի իրականությանը, որի դիմադրությունը պետք է նա հաղթահարի: Սալաքարը ճարտարապետի ձեռքերում վերածվում է սուբստանցիայի և ծնված չէ հանուն կառուցանելու նա, ում համար քարը ջարդող դուրի ձայնը մետաֆիզիկական ապացույց չէ: Վլադիմիր Սոլովյովը յուրահատուկ մարգարեական սարսափ է ապրել ֆիննական ալեհեր գլաքարերի առջև [8]: Գրանիտե մեծաբեկորի համր պերճախոսությունն անհանգստացնում էր նրան՝ հանց չար կախարդություն: Բայց Տյուտչևի քարը, որ, «սարից գլորվելով, պառկեց հովտում՝ ինքնիրեն պոկվելով կամ տապալված լինելով մտածող ձեռքից», ինքը՝ խոսքն է [9] : Նյութի ձայնն այս անսպասելի անկման մեջ հնչում է իբրև հոդաբաշխ խոսք: «Այդ մարտահրավերին կարելի է պատասխանել միայն ճարտարապետությամբ: Ակմեիստներն ակնածանքով բարձրացնում են տյուտչևյան խորհրդավոր քարը և դնում այն իրենց շինության հիմքում» [10]:
Քարը կարծես տենչաց այլ մի կեցություն: Նա ինքը բացահայտեց նրանում թաքնված շարժման ներունակությունը, կարծես հանդգնեց մտնել «խաչե կամար»՝ մասնակցելու իր նմանների հրճվալի փոխգործակցությանը:
III
Խորհրդապաշտները վատ տնակյացներ են եղել. նրանք սիրում էին ճամփորդությունները, բայց նրանք վատ էին զգում, անհարմար էին զգում իրենց օրգանիզմի վանդակում և այն համաշխարհային վանդակում (клети), որն իր ստորոգությունների օգնությամբ կառուցել էր Կանտը [11]: Հաջող կառուցելու առաջին պայմանը տարածության երեք չափումների նկատմամաբ անկեղծ ակնածանքն է. նայել նրանց ոչ իբրև բեռի և դժբախտ պատահականության, այլ իբրև Աստծո պարգևած ապարանքի:
Իրոք, ի՞նչ կասեք անշնորհակալ հյուրի մասին, որ ապրում է տանտիրոջ հաշվին, օգտվում է նրա հյուրընկալությունից, մինչդեռ հոգու խորքում արհամարհում է նրան և մտածում միայն այն մասին, թե ինչպես խորամանկի նրան: Կառուցել կարելի է միայն հանուն «երեք չափումների», քանի որ դրանք ամենայն ճարտարապետության պայմանն են:
Ահա թե ինչու ճարտարապետը պետք է լավ տնակյաց լինի, իսկ խորհրդապաշտները վատ վարպետներ են եղել: Կառուցել՝ նշանակում է պայքարել ամայության դեմ, հիպնոսացնել տարածությունը: Գոթական զանգակատան լավ սլաքը [12] չար է, քանզի ողջ նրա իմաստը երկինքը խայթելն է, կշտամբելը նրան այն բանով, որ այն դատարկ է:
IV
Մարդու յուրօրինակությունը, այն, ինչը նրան անհատ (особью) է դարձնում, ենթադրվում է մեր կողմից և մուտք է գործում օրգանիզմի շատ ավելի նշանակալի հասկացություն: Առ կառույցն ու կազմակերպումը սերն ակմեիստները կիսում են բնախոսականորեն հանճարեղ (физиологически-гениальным) միջնադրի հետ: Նրբինության հետապնդմամբ՝ XIX դարը կորցրեց իսկական բարդության գաղտնիքը: Այն, ինչ XIII դարում թվում էր օրգանիզմի հասկացության տրամաբանական զարգացումը՝ գոթական տաճարը, այժմ գեղագիտորեն (эстетически) ներգործում է իբրև հրեշավոր: Notre Dame-ը բնախոսության (физиологии) տոնն է, նրա դիոնիսոսյան գինարբուքը: Մենք չենք ուզում մեզ զվարճացնել «խորհրդանիշերի անտառում» զբոսանքով, քանի որ ունենք ավելի կուսական, ավելի թավ անտառ՝ աստվածային բնախոսություն, մեր մութ օրգանիզմի անվերջ բարդությունը [13]:
Միջնադարը, յուրովի սահմանելով մարդու տեսակարար կշիռը, զգում և ընդունում էր այն յուրաքանչյուրի համար՝ բացարձակ անկախ նրա այդ վաստակից [14]: Մետրի տիտղոսը կիրառվում էր հաճույքով և անվարան: Ամենահամեստ արհեստավորը, ամենավերջին գրագիրը (клерк) գաղտնի ծանրակշիռ կարևորություն, բարեպաշտ արժանապատվություն ունի՝ այնքան բնորոշ այդ դարաշրջանին: Այո, Եվրոպան անցել է թափանցիկ-նուրբ մշակույթի լաբիրինթոսի միջով, երբ վերացական (абстрактное) կեցությունը, ոչնչով չգունազարդված անձնական գոյությունը գնահատվում էր իբրև սխրանք: Այստեղից՝ բոլոր մարդկանց միավորող ազնվականական ինտիմությունը՝ այնքան խորթ Մեծ Հեղափոխության «հավասարություն և եղբայրություն» ոգուն: Չկա հավասարություն, չկա մրցակցություն, կա դատարկության և ոչկեցության դեմ դավի մասնակիցների հանցակցություն:
Սիրեցեք իրի գոյությունն ինքնին՝ իրից ավելի, և ձեր կեցությունը ձեզանից ավելի. ահա ակմեիզմի բարձրագույն պատվիրանը:
V
А=А. ինչպիսի հիասքանչ պոետական թեմա [15]: Խորհրդապաշտությունը տառապում էր, թախծում էր նույնության օրենքնով, ակմեիզմը դարձնում է այն իր կարգախոսը և առաջարկում կասկածելի a realibus ad realiora-ի փոխարեն [16]: Զարմանալու ընդունակությունը բանաստեղծի գլխավոր առաքինությունն է: Բայց ինչպե՞ս չզարմանալ այդժամ օրենքներից ամենաարգասաբերի` նույնության օրենքի վրա: Ով համակվել է ակնածալից զարմանքով այդ օրենքի առջև, նա անկասկած բանաստեղծ է: Այսու` ճանաչելով/ընդունելով նույնության օրենքի ինքնիշխանությունը՝ պոեզիան ողջ գոյությունը ցկյանս ստանում է իբրև ավատական տիրապետություն՝ առանց պայմանների և սահմանափակումների: Տրամաբանությունը անսպասելիի արքայությունն է [17]: Մտածել տրամաբանորեն նշանակում է անընդհատ զարմանալ: Մենք սիրեցինք ապացույցի երաժշտությունը: Տրամաբանական կապը մեզ համար ազնվասարեկիկի (чижик) մասին երգը չէ, այլ երգեհոնով և երգեցողությամբ սիմֆոնիա՝ այնքան դժվարին և ոգեշունչ, որ դիրիժորը ստիպված է լարել իր բոլոր ունակությունները, որպեսզի կատարողներին հնազանդության մեջ պահի:
Որքա°ն համոզիչ է Բախի երաժշտությունը: Ապացույցի ինչպիսի՛ հզորություն: Ապացուցել և ապացուցել անվերջ. արվեստի մեջ ինչ-որ բանի հավատ ընծայելն արվեստագետին անհարիր է, թեթև ու տաղտկալի…
Մենք չենք թռչում, մենք բարձրանում ենք միայն այն աշտարակներին, որոնք ինքներս կարող ենք կառուցել [18]:
VI
Միջնադարը մեզ համար թանկ է, որովհետև մեծ չափով տիրապետում էր սահմանների և միջնորմների զգացողությանը [19]: Նա երբեք չէր խառնում տարբեր պլանները և այնկողմնայինին վերաբերվում էր վիթխարի զսպվածությամբ: Խոհականության և միստիկայի ազնիվ խառնուրդը և աշխարհի զգացողությունն՝ իբրև կենդանի հավասարակշռություն, մերձեցնում է մեզ այդ դարաշրջանին և դրդում ուժեր կորզել ստեղծագործություններում, որ ծագել են մոտավորապես 1200 թվականի ռոմանական հիմքի վրա [20]: Արդ ապացուցենք մեր ճշմարտացիությունն այնպես, որ ի պատասխան մեզ՝ ցնցվի պատճառաների և հետևանքների ողջ շղթան ալֆայից մինչ օմեգա, սովորենք կրել «կեցության շարժուն շղթաներն ավելի թեթևորեն ու ավելի ազատ» [21]:
1912 (1913?) (1914?)
Թարգմանությունը ռուսերենից և ծանոթագրությունները` Թոնդրակի
(Բնագիրը տե՛ս О. Э. Мандельштам, Полное собрание сочинений и писем: В трех томах. Том второй. Проза / Осип Мандельштам. – М.: Прогресс-Плеяда, 2010., с. 22-26):
ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
ԱԿՄԵԻԶՄԻ ԼՈՒՍԱԲԱՑԸ (Утро акмеизма): —
Տեքստն առաջին անգամ հրատարակվել է «Սիրենա» (Վորոնեժ) հանդեսում (Сирена, Воронеж, 1919. № 4/5, с. 69-74. Սա տեքստի միակ սկզբնաղբյուրն է): Տեքստի բնագիրը պահպանվել էր ակմեիստ բանաստեղծ ընկերներից Վլադիմիր Նարբուտի (Владимир Нарбут, 1888-1938) մոտ: Այս մասին Օ. Մանդելշտամի կինը հիշում է. «“Ակմեիզմի լուսաբացը” հոդվածի ձեռագիրը պատահաբար պահպանվել է Նարբուտի (Нарбут) մոտ»: Եվ արդեն Վորոնեժում, իր կոմիսարության ժամանակ, երբ ձեռք է բերել թուղթ և տպագրել «Սիրենա» հանդեսը, այդտեղ էլ տպագրել է «Ակմեիզմի լուսաբացը»՝ չնշելով տարեթիվը: Ընդսմին՝ «Այս մասին նա Մանդելշտամին պատմում է 19 թվականի գարնանը Կիևում հանդիպման ժամանակ: […] Մանդելշտամն իր հոդվածների ժողովածուն կազմելիս «Ակմեիզմի լուսաբացի» մասին չէր հիշում: Հետո հանգանակների ժողովածուի մեջ կարդալով՝ ափսոսում է, որ չի ներառել «Պոեզիայի մասին» ժողովածուի մեջ» (Н. Я. Мандельштам, Вторая книга. М., 1990, с. 39):
Հոդվածն այնուհետև վերահրատարակվել է «Գրական հանգանակներ (Խորհրդապաշտությունից դեպի Հոկտեմբեր)» գրքում (М., 1929, с. 45-50): Ե. Յա. Խազինի (Е. Я. Хазин) գրադարանի այդ օրինակի վրա (Ա. Ժ. Արենսի հավաքածու) հեղինակի կողմից հավելված է տարեթիվը՝ 1912: Ն. Ի Խարջիևն (Н. И. Харджиев) այն թվագրում է 1913 թ. մայիս (Տե՛ս О. Мандельштам, Стихотворения / Подг. текста и примеч. Н. И. Харджиева. Л., 1973. (Библиотека поэта. Большая серия), с. 255): Հետազոտողներն այն թվագրում են 1913 թվականի երկրորդ կեսով-1914 թվականի սկզբով: Հոդվածի հիման վրա զեկույցով Մանդելշտամը հանդես է եկել Գրական հանրույթում (Литературном обществе) 1914 թ. ապրիլի 14-ին:
Տեքստի թարգմանությունը կատարել ենք «Сирена» հանդեսի մեջ հրատարակված տեքստի համաձայն՝ վերոհիշյալ ուղղումները նկատի ունենալով:
Հոդվածում Մանդելշտամը զարգացնում է պոեզիայի խնդիրների վերաբերյալ սեփական հայեցակարգը (մասամբ խաղարկելով Ն. Գումիլյովի և Մ. Զենկևիչի ակմեիստական հանգանակների դրույթները)՝ նուրբ սքողվածությամբ բանավիճելով ինչպես սիմվոլիստների, այդպես և ֆուտուրիստների հանգանակների հետ (տե՛ս, օրինակ, Վյաչ. Իվանովի և Ա. Բելիի հոդվածները «Աշխատանք և օրեր» հանդեսում («Труды и дни», 1912, № 1), «Ապտակ հասարակական ճաշակին» կոլեկտիվ հոդվածները (1912, դեկտեմբեր) կամ Ա. Կռուչյոնիխի (А. Кручёных) «Դեկլարացիա խոսքի՝ որպես այդպիսին» հոդվածը (1913, ապրիլ)): Հոդվածն առնչվում է նաև 1913/1914 թթ. աշնան-ձմռանը Ա. Կուռչյոնիխի և Ն. Կուլբինի «խոսքը՝ որպես այդպիսին» և «տառերը՝ որպես այդպիսին» «տեսությունների» շուրջ ծավալված բանավեճերի հետ (А. Г. Мец, Осип Мандельштам и его время: анализ текстов, СПб., 2005, , с. 72): Մանդելշտամն «Ակմեիզմի լուսաբացն» առաջարկեց իբրև ակմեիստների հանգանակ (մանիֆեստ): Բայց հոդվածը մերժվեց Ն. Գումիլյովի և Ս. Գորոդեցկիի կողմից, որոնց հանգանակները՝ «Խորհրդապաշտության և ակմեիզմի ժառանգությունը» և «Արդի ռուսական պոեզիայի որոշ ուղղություններ», զետեղված են «Ապոլլոն» հանդեսում (1913, № 1, с. 42 — 50):
Ակմեիզմի վերաբերյալ Մանդելշտամի ավելի ուշ ժամանակների գնահատականը առկա է նաև նրա «Խոսքի բնույթի մասին» («О природе слова» (1922)) հոդվածում և 1923 թ. օգոստոսին Լ. Գորնունգին գրած նամակում: Ստորև նամակը ներկայացնում ենք ամբողջությամբ.
«Լ. Վ. Գոռնունգին (Л. В. Горнунгу)
Մոսկվա, 1923 թ. օգոստոս (10-ից ոչ ուշ)
Մեծարգո Լև Վլադիմիրովի՛չ,
Շնորհակալություն բանաստեղծությունների համար: Դրանք կարդացի ուշադրությամբ: Ներեցեք, եթե դրանց մասին ասեմ այս կարճ գրության մեջ. դրանցում մարտնչում է կենդանի կամքը մեռած, իբր թե «ակմեիստական» խոսքերի բեռան հետ: Դուք սիրում եք պաթոսը: Ուզում ես զգալ ժամանակը: Բայց ժամանակի զգացումը փոփոխվում է:
23 թվականի ակմեիզմը այն չէ, ինչ 1913 թվականին:
Ավելի ճիշտ, ակմեիզմ ընդհանրապես չկա: Նա ուզում էր լինել սոսկ «խիղճը» պոեզիայի: Նա պոեզիայի նկատմամաբ դատն է, այլ ոչ ինքնին պոեզիան: Մի՛ արհամարհեք արդի պոետներին: Նրանց վրա անցյալի օրհնանքն է:
Ողջույններով՝
Օ. Մանդելշտամ (О. Мандельштам, Полное собрание сочинений и писем: В трех томах. Том третий. Проза. Письма / Осип Мандельштам. – М.: Прогресс-Плеяда, 2011. с. 383.)
Այս առումով հատկանշական է և լենինգրադյան Տպագրատանը (Доме Печати) 1933 թվականի փետրվարին Մանդելշտամի բանաստեղծությունների երեկոյի ժամանակ նրա ձևակերպումը. «Ակմեիզմը համաշխարհային գրականության կարոտն էր» (Աննա Ախմատովայի մասին Ս. Գիտովիչի (С. Гитович) հուշերից (Ե. Է. Մանդելշտամի արխիվ):
[1] … երբ նրան ասում են իրականության մասին, նա միայն դառնորեն քմծիծաղում է, որովհետև գիտի արվեստի անվերջ առավել հավաստի իրականությունը: – Ակմեիզմի «ռեալիզմի» մասին 1913 թ. Առաջին կեսի բանավեճերի արձագանք:
[2] … ես խոսում եմ, ըստ էության, գիտակցությամբ, այլ ոչ խոսքով— Ե. Յա. Խազինի գրադարանի գրքի օրինակի վրա հեղինակի կողմից շտկված է` «…[գիտակցությամբ] նշաններով, այլ ոչ խոսքով»: Այս իրողությունը հեղինակին հետաքրքրել է նաև ուշ շրջանում: 1930-ական թթ. Մանդելշտամը քննարկում է այն փիլիսոփա Բ. Գ. Ստոլպների հետ, «որը Օսիպ Մանդելշտամին համոզում է, որ նա մտածում է ոչ խոսքերով (словами)» (Н. Я. Мандельштам, Воспоминания, М.: Книга, 1989, с. 216):
[3] խոսքն իբրև այդպիսին: Այստեղ Մանդելշտամն օգտվում է Ալեքսեյ Կռուչյոնիխի (Алексей Кручёных) սահմանումից, որն առկա է «Խոսքի հռչակագիրն իբրև այդպիսին»-ի մեջ (1913 թ., ապրիլ): Քննարկումը շարունակվել է Ա. Կռուչյոնիխի և Ն. Կուլյբինի կողմից 1913 թ. սեպտեմբեր – 1914 թ. փետրվարի հերթական հռչակագրի մեջ (А. Г. Мец, Осип Мандельштам и его время: анализ текстов, СПб., 2005, с. 68-71):
[4] Ապագայապաշտը … կրկնեց իր նախորդների կոպիտ սխալը: Ապագայապաշտների նախորդներ համարվում են խորհրդապաշտները, հմմտ. Ն. Գումիլյովի մոտ. «ապագայապաշտությունը խորհրդապաշտության ուղղակի զարգացումն է, նրանց վերլուծական մեթոդի միասնության հետևանքը» (День, 1914, 27 апр., с. 3): Թեզիսն ամրագրում է խորհրդապաշտների հետ բանավեճի նոր աստիճանը. 1913 թվականին խորհրդապաշտների ժառանգորդ հռչակվեց ակմեիզմը, ինչը արտացոլված է Գումիլյովի հանգանակի վերնագրի և փաստարկների մեջ (Аполон, 1913. N 1):
[5] Չի հրաժարվում իր ծանրությունից, այլ ուրախությամբ ընդունում է այն: «Ծանրության» թեման իբրև սյուժե է ծառայել 1911 թվականին գրված «Երբ բարձրացնում եմ, հայացքս եմ խոնարհում …» («Когда подымаю, опускаю взор…») բանաստեղծության համար:
[6] Սեփական իրավացիության գիտակցումն ամենաթանկն է մեզ համար պոեզիայում… — Հմմտ. «Զրուցակցի մասին» հոդվածի վաղ խմբագրման հետ, ուր գրված է՝ «Պոեզիան սեփական իրավացիության գիտակցումն է» (О. Э.Мандельштам, Слово и культура: Статьи. — М.: Советский писатель, 1987, с. 50): Ինչպես նաև՝ «Դաշնամուր» բանաստեղծության մինչտպագրական տեքստի խմբագրումը՝ «Նրանում աճում և ձուլվում էին (переливались) / Ներքին իրավացիության ալիքները…» (О.Э. Мандельштам, Сочинения в двух томах, под ред. П. М. Нерлера, Том первый, Стихотворения. Переводы, М., Изд.: Художественная литература, 1990, с. 512):
[7] Բիրյուլկաներ (Бирюльки) — խաղալիքային առարկաների հավաքածու (ամանեղեն, գլխարկներ, ձողիկներ և այլն), հին ռուսական սեղանի խաղ: Խաղի իմաստն այդպիսի խաղալիքների կույտի միջից մատներով կամ հատուկ կեռիկով խաղալիքները մեկը մյուսի հետևից դուրս քաշելն է ՝ չդիպչելով և չցրելով մնացածը:
[8] «Վլադիմիր Սոլովյովը յուրահատուկ մարգարեական սարսափ էր ապրում ֆիննական ալեհեր գլաքարերի առջև»: – Տե՛ս, օրինակ, Վ. Սոլովյովի «Կախարդ-քարը» (1894), ինչպես նաև «Աբոյի մերձակայքում» (1894) և «Սառնամանիքային բուքերի երկրում, ալեհեր մշուշների մեջ…» (1882) բանաստեղծությունները:
[9] «…կամ տապալված լինելով մտածող ձեռքից…»՝ Ֆ. Ի. Տյուտչևի «Problème» (1833) բանաստեղծության նախնական խմբագրումից (վերջնական տարբերակում այն այլ է հնչում՝ «Կամ գահավիժել կամոքն օտար»), որի հետ է կապված Օ. Մանդելշտամի (1913) բանաստեղծությունների առաջին՝ «Քար» ժողովածուի անվանումը:
[10] «Այդ մարտահրավերին կարելի է պատասխանել ~ դնում են այն սեփական շինության հիմքում»: — Հմմտ. Օ. Մանդելշտամի «Notre Dame» (1912) բանաստեղծության հետ, ինչպես նաև «Քար» բանաստեղծությունների ժողովածուի առաջին հրատարակության՝ Ս. Գորոդեցկու գրախոսականի հետ («Гиперборей», 1913, № 6, с. 27)` «Տիրապետելով ռիթմի սեփական զգացման, իր ապրումի համար պատկերները հափռելով սրությամբ և յուրօրինակությամբ, «Քարի» բանաստեղծը հիրավի հաստատուն քարը դնում է իր հայեցած աշխարհի հիմքում» (Обладая личнымъ чувствомъ ритма, образы для своихъ переживаній схватывая остро и своеобразно, поэтъ «Камня» поистинѣ кладетъ прочный камень въ уголъ созидаемаго имъ міра):
[11] Խորհրդապաշտները … վատ էին զգում … և այն համաշխարհային վանդակում (клети), որն իր ստորոգությունների օգնությամբ կառուցել էր Կանտը: Հմմտ. Վաս. Գիպպիուսի հիշողությունների հետ. «Նոր կանտականության նման մի բան արմատավորելու Գումիլյովի անկեղծ ջանքերը ոչ մի բանի չհանգեցրին» (Ахматова А., Десятые годы. М., 1989, с. 84):
[12] «գոթական զանգակատան լավ սլաքը… »: — Հմմտ. Օ. Մանդելշտամի «Լուսափայլն եմ ատում…» (1912) բանաստեղծության հետ:
[13] Մենք չենք ուզում մեզ զվարճացնել «խորհրդանիշերի անտառում» զբոսանքով: Բանավիճորեն հարաբերվում է Վյաչեսլավ Իվանովի «Երկու բանաստեղծություն ժամանակակաից սիմվոլիզմի մեջ» հոդվածին, որտեղ Շարլ Բոդլերի «Համապատասխանություն» բանաստեղծությունը («խորհրդանիշերի անտառը» բանաստեղծության պատկերներից մեկն է) դիտարկվում է իբրև սիմվոլիզմի «հիմնարար ուսմունք և իբրև դավանանք» (В. И. Иванов, По звездам. СПб., 1909, с. 265-266):
[14] Միջնադարը, յուրովի սահմանելով մարդու տեսակարար կշիռը, զգում և ընդունում էր այն յուրաքանչյուրի համար՝ բացարձակ անկախ նրա վաստակից … Չկա հավասարություն, չկա մրցակցություն, կա դատարկության և ոչկեցության դեմ դավի մասնակիցների հանցակցություն: Տվյալ դրույթը համընկնում է Ն. Գումիլյովի (Н. Гумилёв) հանգանակի հետևյալ թեզիսի հետ. «Մեզ համար աստիճանակարգը երևույթների աշխարհում միայն նրանցից յուրաքանչյուրի տեսակարար կշիռն է, ընդ որում չնչինագույնի կշիռն (вес ничтожнейшего) այդուամենայնիվ անհամեմատ ավելի շատ է կշռի, չգոյի բացակայությունից, և ուստի չգոյության հանդիման բոլոր երևույթները եղբայրներ են» (Аполлон, 1913. № 1. С. 43):
[15] А=А. ինչպիսի հիասքանչ պոետական թեմա: А=А նույնության օրենքն է այն տեսքով, ինչպես այն ձևակերպված է տրամաբանության մեջ. կարդացվում է A-ն A է: Իսկ «հիասքանչ պոետական թեմայի» ներքո ենթադրվում է «լինել» բայը պոետական այնպիսի կառույցների մեջ, ինչպես «Վայելք կա և անտառների վայրիության մեջ» (Բատյուշկով), «Երգեցիկություն կա ծովի ալիքների մեջ» (Տյուտչև), «Անսասան ժայռ կա արժեքների…» (Մանդելշտամ), «Սիրտն այնպես խիստ է երբեմն…» (Մանդելշտամ): Սույն տեքստի IV՝ «Ակմեիզմի լուսաբացը» բաժնում այդ բայը կրկնակի շեշտադրված է «չգոյություն» և «գոյություն» ածանցավոր գոյականներում: Մանդելշտամի հայացքների կայունության օրինակը «նույնության օրենքի» ներգրավումն է «Զրույց Դանթեի մասին»-ի մոտիվային կառույցում: Հոդվածի ամենսկզբում Մանդելշտամը գրում է. «Պոետական խոսքը խաչաձև ընթացք է, և այն կազմավորվում է երկու հնչումներից. առաջինն այդ հնչումներից լսելի և զգայելի փոփոխությունն է պոետական խոսքի ինքնին միջոցների, որոնք ի հայտ են գալիս հընթացս նրա սլացքի, երկրորդ հնչումը ինքնին խոսքն է, այն է՝ վերոհիշյալ միջոցներով իրականացվող հնչերանգային և հնչյունաբանական աշխատանքը:
Այսպիսի ընկալմամբ պոեզիան բնության մասը չէ, թեկուզ լավագույն, ընտիր, և առավել քիչ նրա արտացոլանքն է, ինչը կհանգեցներ նույնության օրենքի ծանակմանը, այլ մի ցնցող անկախությամբ հաստատվում է գործողության նոր, արտատարածական դաշտում՝ ոչ այնքան պատմելով, որքան խաղարկելով բնությունը խոսակցական լեզվում պատկերներ կոչվող գործիքամիջոցների օգնությամբ» (Տե՛ս Օ. Մանդելշտամ, Բանաստեղծություններ, արձակ: /Թարգմ. ռուսերենից՝ Հրաչյա Բեյլերյանի, Եր., Նաիրի, 2012, էջ 300: Հատվածը տալիս ենք քիչ խմբագրված տարբերակով):
[16] …а realibus ad realiora (լատ.) – «իրականից ամենաիրականը»: — Վյաչ. Իվանովի կարգախոսն է «Ըստ աստղերի: Փիլիսոփայական, գեղագիտական և քննադատական փորձեր» (СПб., 1909, с. 305) աշխատության մեջ: Այդ խոսքերով Վյաչ. Իվանովն իր «Մտքեր խորհրդապաշտության մասին» հոդվածում (Труды и дни, М., 1912, № 1) բնորոշում է «իսկական խորհրդապաշտության» ձգտումը: Այս բնորոշումն խորհրդապաշտության մեջ արագ ամրագրվեց իբրև «բանաձև». «Ակմեիզմի լուսաբացը»-ի մեջ Մանդելշտամը դրան հակադրում է նույնության օրենքի «բանաձևը»:
[17] Տրամաբանությունը անսպասելիության արքայությունն է: Տրամաբանության ոլորտին են վերաբերում Մանդելշտամի ապացուցած նույնության օրենքը: Իրենց ստեղծագործություններում «տրամաբանական լինելու» կոչերը ավելի վաղ հնչել էին Միխայիլ Կուզմինի «Հիասքանչ պարզության մասին: Նոթեր արձակի մասին» հոդվածում (Տե՛ս М. Кузмин, «О прекрасной ясности. Заметки о прозе», Аполлон, № 1, 1910, с. 5-10):
[18] Մենք չենք թռչում …: Այստեղ, թերևս, Մանդելշտամը բանավիճայնորեն հղում է անում խորհրդապաշտների բանաստեղծություններում առկա թռիչքի մոտիվին, օրինակ՝ Բլոկի մոտ. «Բայց հենց որ լսեմ. «Թռիր», – / Կթռչեմ թռչունների բերկրանքով, / Որ թողնում է փետուրները ճամփեքին…» (Վերոհիշյալ բանաստեղծական տողերը Բլոկի «Հիացած երեկոն իմ տևական է» («Очарованный вечер мой долог…») բանաստեղծության վերջին տողերն են: Տե՛ս А. Блок, Полное собрание сочинений и писем. В 20 томах, Том 4, Стихотворения, не вошедшие в основное собрание (1897-1915), Москва, Издательство: Наука, с. 179)
[19] … սահմանների … զգացողությանը: Նույն միտքն է արտահայտել Վ. Ա. Չուդովսկին (В. А. Чудовский)՝ հայտարարելով ակմեիզմին իր մասնակցության մասին. «Արվեստի մեջ մենք նախ և առաջ պահանջում ենք որոշակի սահմաններ, իսկ ժամանակակից պատմականությունը (историзм) ժխտում է սահմանները» (Аполлон, 1913, № 2, с. 77):
[20] «…ստեղծագործությունների մեջ, որ ծագել են մոտավորապես 1200 թվականի ռոմանական հիմքի վրա»: — Նկատի ունի «Կրետյեն դը Տրուայի ժամանակը» (1160-1190 թթ.)` միջնադարյան ասպետական վեպի ամենածաղկուն ժամանակաշրջանը: Այս նույն ժամանակաշրջանի արդյունք է նաև «Երգ Ռոլանդի մասին» հերոսական էպոսը:
[21] «… կեցության շարժուն շղթաներն ավելի թեթևորեն ու ավելի ազատ»: — Ոչ ճշգրիտ մեջբերումն է Ս. Գորոդեցկու «Ծաղկուն գավազան» ութնյակից (Сергей Городецкий, Цветущий посох, СПб., 1914, с. 27): Ս. Գորոդեցկու մոտ՝ «… ավելի ազատ և ավելի զվարթ / Կրել կեցության շղթաները շարժուն»:
