Բրիտանաբնակ հնդիկ արձակագիր Սալման Ռուշդին համաշխարհային մերօրյա գրականության ամենահեղինակավոր դեմքերից մեկն է։ Հայ ընթերցողը Ռուշդիին ճանաչում է նրա՝ հայերեն թարգմանված երկու՝ «Կեսգիշերի զավակները» և «Ամոթ» վեպերից։ Ի հավելումն այդ ստեղծագործությունների՝ հեղինակը ևս 14 վեպ է հրատարակել, որոնցից համաշխարհային ճանաչման են արժանացել «Սատանայական այաթներ[1]», «Երկու տարի, ութ ամիս և քսանութ գիշեր» և այլ վեպերը։ Ձեզ ենք ներկայացնում գրողի՝ «Harvard Business Review» կայքին տված հարցազրույցը՝ հայերեն թարգմանությամբ։
Ինչպե՞ս եք հասկանում, որ պատրաստ եք նոր գիրք սկսելուն։
Սովորաբար, երբ գաղափարը չի լքում ինձ։ Երբեմն կա մեկը, որի մասին ուզում ես գրել, երբեմն՝ ինչ-որ իրադարձություն, որն ուզում ես ուսումնասիրել։ Ջոզեֆ Հելըրն ասել է, որ իր բոլոր վեպերը սկսվում են մի նախադասությամբ – մեկը գալիս է, և նա գիտե, որ դրանում շատ ավելին կա։ Եթե մի գաղափար մնում է ու հետաքրքրում է ինձ, ամեն առավոտ՝ իմ արթնանալու հետ, այն աճում է, հասկանում եմ, որ պիտի ուշադրություն դարձնեմ նրան։ Եվ երբեմն այդ երևույթը կարող է տևել մի քանի տարի։ Նախքան «Ֆլորենցիայի կախարդիչը» գրելը տասնամյակներ շարունակ մտածում էի Աքբար կայսեր և Նիկոլո Մաքիավելիի մասին։ Ինքս ինձ անընդհատ ասում էի․ «Օրերս պատրաստվում եմ գրել նրանց մասին»։ Երբեք մտքովս չէր անցնում, որ նրանք հայտնվելու են նույն վեպում: Բայց ինչ-որ պահի նրանք սկսեցին խոսել միմյանց հետ, և ես հասկացա, որ դա գիրքն է:
Ինչպե՞ս եք աշխատում։ Եվ այն արդյո՞ք փոխվել է տարիների ընթացքում։
Ես ինձ մշտապես ասել եմ՝ վերաբերվիր դրան որպես ժամը 9-ից 5-ը աշխատանքի։ Պարզապես գնա՛ ու արա՛։ Նշանակություն չունի՝ այդ օրը լավ ես զգում քեզ, թե՞ չէ։ Չեմ կարծում, որ գրողները կամ նկարիչները կարող են իրենց թույլ տալ ունենալ «ստեղծագործական խառնվածք» կամ սպասել ոգեշնչմանը: Դու պարզապես պետք է նստես և քեզ ստիպես անել։ Եվ տարիների ընթացքում ես իսկապես զարգացրի այդ կարգապահությունը։ Ես կարող եմ ամեն օր նստել գրասեղանիս առաջ և անել իմ գործը․ երբեք ինձ թույլ չեմ տվել չանել դա։ Երբ միտքդ հասկանում է, որ արդարացում չունի, նա սկսում է զարմանալիորեն աշխատել։ Միգուցե ես արտասովոր եմ գրողների շրջանում այն առումով, որ մեկուսացած չեմ։ Շատ գրողներ, հատկապես, երբ խորապես զբաղվում են գրելով, հետ են քաշվում աշխարհից: Ես գտնում եմ, որ մեծ հաճույք եմ ստանում դրսում աշխատելուց, իմ ծանոթներից, այն ամենից, ինչ ինձ դուր է գալիս անել։ Դա վերակենդանացնում և էներգիա է հաղորդում ինձ՝ թույլ տալով հաջորդ օրը թարմացած վերադառնալ աշխատանքի: Այն է փոխվել, որ, երբ սկսեցի գրել, ավելի շատ էի գրում, քան՝ հիմա․ 4-5 էջ գրում էի։ Իսկ հիմա՝ 400-500 բառ։ Տարբերությունն այն է, որ աշխատանքը նախկինում վերանայման շատ ավելի կարիք ուներ։ Հիմա ավելի քիչ եմ գրում, բայց այն առավել նման է ավարտուն հատվածի։ Նախկինում ինձ համար անհրաժեշտություն էր նախքան գրելը լավ զգալ պատումի կառուցվածքը։ Հաճախ վերջնական պատմությունը բավական տարբերվում է նրանից, ինչ իմ կարծիքում ուզում էի գրել։ Գրելը դառնում է բացահայտման գործընթաց։
Արձակ գրել կարողանալն ավելի շատ փորձի՞ արդյունք է, թե՞ կարգապահության։
Կարծում եմ՝ դա այն երևույթներից է, որ բարելավվում է փորձի հետ։ Կա մի սահման, երբ սկսում ես հասկանալ՝ ով ես դու, ինչպես ես ուզում, որ աշխատանքդ առաջ ընթանա, և դա քեզ ավելի շատ վստահություն ու հստակություն է հաղորդում, որ գործդ ի սկզբանե ճիշտ ուղղությամբ է առաջ ընթանում։
Ե՞րբ եք հասկացել՝ ինչ ուղղությամբ պիտի առաջ շարժվեք։
Երևի քառասունին մոտ։ Մի շարք վեպերում («Կեսգիշերի զավակները», «Ամոթ», «Սատանայական այաթներ») ես ուսումնասիրում էի ինքս ինձ և այն աշխարհները, որտեղից ես եկել էի և որտեղ գնում էի։ «Կեսգիշերի զավակները» մեծավ մասամբ Հնդկաստանի մասին է, «Ամոթը»՝ նախևառաջ Պակիստանի, իսկ «Սատանայական այաթները» Հնդկաստանի թերակղզուց դեպի Արևմուտք արտագաղթի մասին է։ Այդ գրքերը գրելուց հետո հասկացա, որ ավարտել եմ ինքնաքննման գործընթացը։ Ես ինձ ճանաչում էի որպես գրող, ուստի կարող էի առաջ շարժվել հենց այդ սահմանից։
Ինչպե՞ս եք հասկանում, որ գիրքն ավարտել եք։
Հյուծվածությամբ։ Այնպես չէ, որ ես ֆիզիկապես հոգնում եմ, բայց միտքս հոգնում է։ Կա մի պահ, երբ դու էլ ավելի լավը չես դարձնում, ուղղակի գործողությունն ես այլ կերպ անում։ Պետք է լավ զգաս այդ պահը։ Ինչպես գիտենք՝ Հեմինգուեյը մի անգամ ասել է, որ գրողի համար ամենակարևոր բաներից մեկը, կներեք արտահայտությանս համար, կղանքի դետեկտորն է։ Եվ ես կարծում եմ, որ դա ճիշտ է․ կարողություն՝ հասկանալու, թե երբ է գործդ լավ, երբ՝ վատ, երբ՝ տանուլ տված։
Փնտրո՞ւմ եք հետադարձ կապ։
Ընթացող գործը չեմ տարածում, քանի որ կարծում եմ՝ այն շատ փխրուն է։ Եթե գրեմ զվարճալի մի տեսարան, այն ցույց տամ ձեզ, և դուք չծիծաղեք, ես կտխրեմ և կկրորցնեմ իմ վստահությունը։ Ուստի, նախքան որևէ մեկին ցույց տալը գործը հասցնում եմ վերջին։ Բայց հետո ինձ շատ է հետաքրքրում՝ ինչ կասեն հրատարակիչներն ու ընկերներս։ Հարցն այն չէ, որ նրանք պետք է մշտապես հավանեն․ թեպետ դա միշտ հաճելի է։ Ես իսկապես ուզում եմ, որ նրանք ինձ ասեն՝ որտեղ են խնդիրները։ Երբ պատրաստ եմ լինում, սովորաբար կես տասնյակ մարդիկ կան, որոնց ցույց եմ տալիս գիրքը․ հրատարակիչներ և ընկերներ։ Քեզ պետք են ոչ սիկոֆանտ մարդիկ, ովքեր կասեն ճշմարտությունը։
Դուք մոտ եք շատ այլ գրողների հետ: Ինչպե՞ս եք աջակցում և ոգեշնչում միմյանց:
Եթե ասեմ, որ հավաքվում ենք և խոսում գրականությունից, ես ձեզ ճշմարտությունն ասած չեմ լինի: Մենք խոսում ենք գրեթե մնացած ամեն ինչի մասին: Բայց մեր մեջ իրար հասկանալու մի տեսակ ենթագիտակցական կապ կա, քանի որ բոլորս էլ նույն գործն ենք անում։ Արժեքավոր է նաև ինձնից ավելի երիտասարդ գրողներին ճանաչելը։ Միտում կա շատ զբաղվել սեփական սերնդով և ոգեշնչվել նախորդ սերունդներից կամ վիճել նրանց հետ։ Այսպիսով՝ հեշտ է մոռանալ քեզնից հետո եկող սերունդներին։ Բացի այդ, երիտասարդ գրողները նույնքան օգտակար են, որքան հին ընկերները: Նրանք թարմ են պահում քեզ, թույլ տալիս տեսնել՝ ինչպիսին են մտածում և գործում այլ ժամանակի մարդիկ, որոնք դաստիարակվել են տարբեր աշխարհում։
Ո՞րն է Ձեր աշխատանքի ամենադժվար մասը։
Աշխարհը հասկանալը շատ բարդ է։ Էջի վրա մարդուն կենդանացնելը հեշտ բան չէ։ Միշտ զգացել եմ, որ գրողը պետք է նաև որոշակի փոխհարաբերություններ ունենա լեզվի հետ, որը մշտապես փոխվում է՝ նոր ձայներ, նոր ոճեր, նոր բարքեր, և դա չընդհատվող գոտեմարտ է: Ամենադժվարն այն է, որ այդ ամենը չպետք է դժվար թվա ընթերցողին։ Բայց ես ասում եմ, թե դա միայն բարդ գործ է։ Այդպես չէ։ Դա իրականում ամենահաճելի բանն է, որ կարող եմ մտածել անել: Ամենաերջանիկ րոպեներս են, երբ գիրք եմ գրում և զգում եմ՝ այն զարգանում է։ Դա ավելի ոգևորիչ է, քան գրքի տպագրվելը։ Անկեղծ ասած, ժամանակի հետ ես ավելի ու ավելի եմ սարսափում տպագրումից։
Ինչո՞ւ։ Հրապարակայնացումի՞ց։
Այո՛, մասամբ նրանից, թե ինչ է քեզ սպասվում։ Բայց նաև շատ խոցելի պահ է։ Երբ գրում ես, ինքդ քեզ հիմարացնում ես՝ կարծելով, որ դա անձնական գործողություն է: Դու միայնակ ես սենյակում: Ուրիշ ոչ ոք չի կարդում: Դու ես ու քո էջը, ու փորձում ես ստիպել աշխատել: Եվ դա կարող է շատ տարիներ ձգվել․ ինձնից երեք անգամ հինգ տարի է պահանջվել՝ գիրք գրելու համար։ Եվ թվում է, թե այն մի բան է, որ միայն ու միայն քոնն է՝ ուրիշ ոչ մեկինը։ Իսկ հետո գալիս է հրատարակումը, և դու պարտավոր ես ընդունել, որ դա իրականում չափազանց հրապարակային քայլ է: Դու մերկ ես զգում քեզ։ Դա նման է հասարակության առաջ մերկանալուն։ Բացի այդ, չես ուզում նկարագրել գիրքը մարդկանց, պատմել նրանց, թե ինչի մասին է այն, ինչպես կարդան։ Դու ցանկանում ես, որ նրանք իրենք հասնեն դրան իրենց երևակայությամբ։ Գրքերի վաճառքի այն եղանակը, որն այսօր է, հակասում է իմ նրբազգացությանը։ Եթե հետադարձ հայացք գցեք 18-րդ դարին՝ անգլիական գրականության պատմության մեծ ժամանակաշրջաններից մեկին, կնկատեք, որ լիովին հնարավոր էր՝ գրքերը չափազանց հայտնի դառնային, մինչ դրանց հեղինակները քիչ թե շատ անհայտ էին: Հիշեք «Գուլիվերի ճանապարհորդությունը», «Ռոբինզոն Կրուզոն», «Տրիստրամ Շանդին»։ Դրանք նշանավոր գրքեր էին, բայց նրանց հեղինակները ստիպված չէին անել որևէ բան՝ առաջ մղելու դրանք։
Կարճ ժամանակ աշխատել եք գովազդային գործակալությունում։ Ի՞նչ փորձառություն տվեց այն։
Առաջին հերթին՝ կարգապահություն։ Եթե աշխատանքը պիտի կատարած լինես մինչև հինգշաբթի օրը՝ 2:30, քանի որ այդ ժամին է հաճախորդը գալու, դու սովորում ես՝ ինչպես անել դա։ Ես գովազդային գործակալությունում էի աշխատում մի շրջանում, երբ մարդիկ, որոնք կդառնային իրենց սերնդի ամենատաղանդավոր կինոռեժիսորները, բոլորը գովազդ էին նկարում։ Ես Նիկոլաս Ռոուգի հետ պատրաստել եմ Clairol Loving Care-ի գովազդային հոլովակը։ Թոնի Սքոթի հետ պատրաստել եմ վարսահարդարիչի գովազդային հոլովակ, նախքան նա կնկարեր Top Gun-ը։
Ձեր առաջին գիրքը ենթարկվեց խիստ գրաքննադատության։ Ինչո՞ւ շարունակեցիք Ձեր գործը։
Գրելն իսկապես կոչում է։ Այն անհրաժեշտություն է դրանով զբաղվող մարդու համար։ Աշխարհը ծփում է գրքերի մեջ․ եթե նույնիսկ օրական մի գլուխգործոց կարդաք, երբեք չեք կարողանա կարդալ գոյություն ունեցող բոլորը։ Այնպես որ, եթե ուզում եք որևէ գիրք ավելացնել այդ լեռան վրա, դա լավ է։ Հակառակ դեպքում, փրկեք ծառերը։
Ձեր գործունեության առաջին տարիներին ինչպե՞ս էիք վերաբերվում քննադատություններին, և արդյո՞ք այն փոխվել է ժամանակի ընթացքում։
Նա, ով կպնդի, թե իր համար միևնույն է, հավանաբար կստի։ Ես շատ ցնցված էի, երբ առաջին գիրքս անբարյացակամորեն ընդունվեց։ Դա վիրավորական էր։ Բայց նաև շատ օգտակար, քանի որ ինձ ստիպեց շարունակ հարցականի տակ դնել, թե ինչ եմ մտածում գրելու մասին, ինչպես վարվել այդ հարցում և այլ եղանակով նորից սկսել։ Իսկ այդ ամենը բերեց «Կեսգիշերի զավակներ»-ին։ Այնպես որ, գուցե սխալն էր, որ պետք է անեի, որպեսզի գտնեի հենց իմ ուզած գրողին։ Ամեն դեպքում, այդ առաջին գիրքը դեռ հրատարակվում է և լավ էլ հաջողություններ է գրանցում, այնպես որ, երբեմն դու տանուլ ես տալիս ճակատամարտը, բայց հաղթում պատերազմում։
«Կեսգիշերի զավակները» մեծ գնահատանքի է արժանացել։ Հետևո՞ւմ եք նրա հաջողություններին։
Այդ գիրքն ինձ հիանալի բաներ տվեց։ Այն մարդկանց շրջանում ստեղծեց իմ հանդեպ՝ որպես գրողի վերաբերմունք։ Այն ինձ ֆինանսապես անկախացրեց։ Բայց ես այլևս այդպես չեմ գրում։ Դա երիտասարդ տղամարդու գիրք էր։ Երբ ես սկսեցի գրել այն, 27 կամ 28 տարեկան էի: Երբ այն տպագրվեց, ես 33 տարեկան էի: Եվ ես շուտով կդառնամ 68 տարեկան: Դա շատ վաղուց էր: Գրելու լավն այն է, որ չկա կենսաթոշակային տարիք։ Անելիքդ միայն հաջորդ գիրքը գրելն է։
Ֆեթվան ինչպե՞ս ազդեց Ձեր աշխատանքի վրա։
Այդ ամենից անմիջապես հետո ո՛չ ժամանակ, ո՛չ էլ տարածություն ունեի՝ մտածելու աշխատանքի մասին․ աշխարհն աղաղակում էր իմ ականջներում։ Ես չէի ցանկանում շարքից դուրս գալ որպես արվեստի գործիչ։ Այնպես որ, ինքս ինձ բավականին հաստատուն ասացի. «Շարունակի՛ր լինել այն գրողը, որը միշտ եղել ես»: Եթե իմ գրքերը ժամանակագրական հաջորդականությամբ ցույց տաք ինչ-որ մեկին, որը ոչինչ չգիտի իմ կյանքի մասին, չեմ կարծում, թե նա կասի. «Տե՛ս՝ ահավոր բան է տեղի ունեցել 1989 թ.-ին, և մյուս դրանից հետոյի բոլոր գրքերն ազդված են»։ Կարծում եմ՝ նրանք շարունակականություն կտեսնեն իմ գրականության մեջ: Մեծ խզում չկա։ Եվ ես հպարտ եմ դրանով՝ այն փաստով, որ կարողացա շարունակել լինել արվեստի գործիչ:
Վերջերս Էմորիում ելույթի ժամանակ ունկնդիրներին ասացիք՝ ձգտեն երջանկությունից վեր ինչ-որ բանի։ Ինչի՞ եք ձգտում Դուք։
Իմ ընկեր Մարտին Ամիսը մի հրաշալի արտահայտություն ունի. «Այն, ինչ դու ուզում ես անել, գրքերի մի դարակաշար թողնելն է»: Ուզում ես մտնել գրախանութ և ասել. «Այստեղից այստեղ ես եմ»: Նորաձև, ժամանակակից իրադարձություններին դիմադրող բան ստեղծելու գաղափարը շատ գեղեցիկ է։ Հանրաճանաչ գրողները փնտրում են գրքեր, որոնք մեծ թվով մարդիկ կցանկանան անմիջապես կարդալ և հաճույք ստանալ: Բայց այն գրքերը, որոնցով ես հիանում եմ որպես ընթերցող և երջանիկ կլինեի ստեղծել դրանք որպես գրող, դիմանում են ժամանակի փորձությանը։ Ես, օրինակ, շատ եմ ուրախ եմ, որ «Կեսգիշերի զավակները» այժմ 34 կամ 35 տարեկան է, և որ մարդիկ, որոնք ծնված չեն եղել, երբ գիրքը լույս է տեսել, կարող են հաղորդակցվել նրա հետ։
Գործարարներն ինչո՞ւ պետք է կարդան գեղարվեստական գրականություն։
Ոչ գեղարվեստական գրականությունն այս օրերին գեղարվեստականից ավելի լավ է վաճառվում: Բայց այն, ինչ գիտեք Դուք՝ որպես պատմության մագիստրոս, այն է, թե որքանով են դեպքերն իրար կապված։ Փաստերը սայթաքուն են։ Ճշմարտությունն անկատար է։ Գեղարվեստական գրականությունը հասկանում է դա։ Կա նաև մեկ այլ ճշմարտություն․ թե ինչպես ենք մենք՝ մարդ արարածներս, փոխհարաբերվում միմյանց, տեղանքի, գաղափարների, հավատալիքների հետ․․․ և այդ ամենը Դուք գտնում եք գեղարվեստական գրականության մեջ։ Քանի որ մարդիկ ունեն լավ թարգմանությունների հնարավորություն, նրանք կարող են օգտվել գրականությունից՝ հասկանալու աշխարհի տարբեր մասերը։ Երբ տեսնում եք Աֆղանստանը լուրերով, տեսնում եք պայթյուններ ու մարդկանց բղավոցներ։ Իսկ երբ կարդում եք օրինակ «Օդապարուկ թռցնողը», սկսում եք հասկանալ աֆղանցու կյանքի փորձությունը։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
[1] Վեպը հայ ընթերցողին առավել հայտնի է «Սատանայական բանաստեղծություններ» անվամբ, սակայն քանի որ հեղինակը նկատի ունի Ղուրանի այաթները, իսկ բնագրի վերնագրի «Verses» տարբերակը արտահայտում է այաթի իմաստը՝ բացառությամբ հայերենի «բանաստեղծություններ» բառի, առաջարկում ենք օգտագործել «այաթներ» տարբերակը։
