Գայատրի Սպիվակ | Մշակութային ինքնառեպրեզենտացման հիմնախնդիրը

Գրական տեսաբան, հետգաղութատիրական ու ֆեմինիստական քննադատ Գայատրի Չակրավորտի Սպիվակը (1942-) հայալեզու ընթերցողին դեռեւս քիչ է հասանելի, գրեթե` անհայտ: Մինչ այժմ կարծես հայերեն է թարգմանված միայն նրա «Կարո՞ղ է ենթադասը խոսել. մտորումներ այրու զոհաբերության շուրջ» հանրահայտ էսսեի առաջին տարբերակը: Իր հերթին Գ. Չ. Սպիվակ ընթերցելը դյուրին գործ չէ. նա ինքն իրեն չի համարում բավականաչափ խորագետ` միջբնագավառային հետազոտություններ իրականացնելու համար եւ իր համոզմամբ իր արածն ավելի շուտ տարա-գիտակարգային (para-disciplinary) է, այսինքն` գիտակարգերի եզրով շարժվող, դրանց կողքին եւ կանոններ խախտելու ունակ: Ուրեմն` ընթերցողն էլ որոշակիորեն պիտի պատրաստ լինի նրա մտքի այդ յուրօրինակ «էթոսին», որը հընթացս սովորեցնում է չպարզունակեցնել իրականությունները, չտեղավորել արդեն իսկ եղած ու լայնորեն տիրաժավորված սխեմաների մեջ եւ խիզախել գործ ունենալ բարդության հետ, ինչպիսին էլ այն լինի: Ստորեւ թարգմանված հարցազրույցն արվել է 1986 թվականին, սակայն մի շարք հարցերում այսօր էլ չի կորցրել իր արդիականությունը:

Թարգմանությունը` ըստ Spivak, Gayatri Chakravorty, The Problem of Cultural Self-representation, The Post-Colonial Critic: Interviews, Strategies, Dialogues, ed. by Sarah Harasym, Routledge, London/New York, 1990, էջ 50-58:

Մշակութային ինքնառեպրեզենտացման   հիմնախնդիրը

Գայատրի Սպիվակի եւ Ուոլթեր Ադամսոնի միջեւ այս հարցազրույցը ձայնագրվել է 1986 թվականին եւ առաջին անգամ հրատարակվել «Թեզիս Տասնմեկում», Թիվ 15, 1986: «Թեզիս Տասնմեկի» անունից հարցերը ձեւակերպել են Ֆիլիպա Րոթֆիլդը եւ Սնեյա Գանյուն, որոնք բարձրացրել է Ուոլթեր Ադամսոնը եւ խմբագրել Ֆիլիպա Րոթֆիլդը

ՈՒԱ   Քանի որ Դուք ավելի շուտ հետաքրքրված եք ընթերցման ռազմավարությամբ, քան թե գրողի «յուրօրինակ տեսլականի» վերականգնմամբ, ապա ինչո՞ւ ձեր հայեցակետը չի կարող կոչվել «ընթերցողական արձագանքի հայեցակետ»։ Որո՞նք են ընթերցողական արձագանքի տեսությունների նկատմամբ ձեր վերապահությունները։

ԳՍ  Ընթերցողական արձագանքի տեսության այն տեսակը, որ նորաձեւ է այստեղ Միացյալ Նահանգներում, կարծես հնարավոր է համարում, որ կարելի էր ենթադրել ընթերցողների համայնքի գոյություն՝ առանց այդ համայնքների սոցիալ-քաղաքական արտադրությանը հայացք նետելու մտահոգության կամ առանց հարցադրելու «հեգեմոնիկ համայնքներ» հասկացությունը։ Հարցը, որն ստիպված եմ առաջադրել, երբ մարդիկ ինձ խնդրում են «շահադրդվածության» իմ դիրքը տարբերակել ընթերցողի արձագանքից, հետեւյալն է․ ո՞վ է ընթերցողը։ Ընթերցողի արձագանքին դեմ-առ-դեմ իմ դիրքը հակազդիչ է․ ընթերցողի եւ տեքստերի միջեւ փոխհարաբերություններում ի հայտ է գալիս քաղաքական տարրը: Ինչում առավելապես հաստատակամ եմ, այն է, որ քաղաքականությունը կամ ընթերցողական քննադատը պետք է քննվի այնքան մանրակրկիտ, որքան հնարավոր է։ Տեքստային քննադատությունը չի կարող լինել լոկ ենթադրյալ համայնքի անաչառ ընթերցումների հիման վրա արված դատողություն։

ՈՒԱ   Ըստ իս` կարծես ժամանակակից ընթերցողական արձագանքի տեսության ձեր քննադատությունն իր իսկ խոստմանը համապատասխանելու ձախողման մասին քննադատություն է։ Արդյո՞ք ձեր սեփական քաղաքական ընթերցումը չէր կարող մեկտեղել ընթերցողական արձագանքի քննադատությունը, ինչպես նաեւ տեքստում քաղաքականությանն ուշադրություն դարձնելու առավել ավանդական ռազմավարությունները։

ԳՍ  Այո։ Փաստացի Արեւելյան Գերմանիայում ընթերցողական արձագանքի տեսությունների բազմազանություն կա, որը փորձում է սա հաշվի առնել։ Բայց երբ այստեղ Միացյալ Նահանգներում դիմում են այդ արտահայտությանը՝ «Ընթերցողական Արձագանքի Տեսություն», ապա մենք ընդհանրապես  ընկրկում ենք շահադրդված քաղաքական ընթերցումների մասին հարցից։

ՈՒԱ  Ինչո՞ւ մենք չենք անցնում այն հարցին, թե արդյոք ներառված էսսենցիալիզմ չկա, երբ մենք առաջադրում ենք «գիրք-հեղինակի» կամ «անհատ-պատմության» պես  բինար հակադրությունները։

ԳՍ  Ինձ թվում է, որ առաջին հակադրությունը, որ գրքի եւ հեղինակի միջեւ է, կիրառվել է հեղինակին արդարացնելու համար՝ հայտարարելով, որ մենք գրքի հետ գործ ունենք եւ ոչ թե՝ հեղինակի։ Այսինքն՝ հակադրությունը կարող է գործառնել՝ ապացուցելու պատմության հանդեպ հեղինակի ունեցած այնկողմնայնությունը։ Սա առաջին հակադրությունն է։ Մյուս կողմից` երկրորդ՝ անհատի ու պատմության միջեւ հակադրությունը կիրառվել է կամ անհատի՝ որպես անքակտելի գիտակցության չհարցադրված կռող դերը հաստատելու համար, կամ տարանջատելու այդ գիտակցությունը որպես տեքստ, ուր մնացած ամեն ինչ դառնում է համատեքստ։ Երբ ես խոսում եմ այս երկու հակադրությունների մասին եւ հայտարարում, որ դրանք կիրառում ենք ռազմավարորեն, ապա ես այդպես եմ վարվում՝ իմանալով, որ դրանք ընդհանրապես էսսենցիալիստական հիմնախնդիրներ են, որոնք ծագում են, երբ կիրառվում են բինար հակադրություններ: Բայց դիսկուրսում անհնար է խուսափել ինչ-որ տեղում չէսսենցիալացնելուց: Էսսենցիալիզմի կամ էսսենցիալացման պահը անվերանալի է: Կազմաքանդական քննադատական պրակտիկայում Դուք պիտի հաշիվ տաք, որ ցանկացած դեպքում պատրաստվում եք էսսենցիալացնել: Ուստի ռազմավարորեն Դուք կարող եք էսսենցիալիզմները դիտել ոչ որպես իրերի իսկական դրության նկարագրություններ, այլ որպես մի բան, ինչը պետք է որդեգրել որեւէ բանի քննադատություն արտադրելու համար: Քննադատի կողմից արված այս ժեստը երկու տարբեր կերպով է վերաբերվում երկու հակադրություններին:

Երբ մենք գործառում ենք «գիրք-հեղինակ» հակադրությամբ, ապա ցանկություն ունենք՝ խուսափելու պարզ հակադարձ ընթացքից, որի միջոցով քննադատի ձեռքերը մնում են մաքուր, եւ մի պարզ ախտանշական ընթերցման մեջ քննադատը դառնում է ախտորոշող: Մենք պահում ենք մեզ գրքի դաշտում եւ տեսնում, թե ինչքան հեռու կարող ենք գնալ, երբ հարգում ենք այն: Երկրորդ` անհատի եւ պատմության դեպքում, մենք ցանկություն ունենք՝ տեսնելու անհատական գիտակցությունը որպես սուբյեկտ լինելու հետեւանքի վճռական մաս, որն ինքնին շատ ավելի լայն մի կառույցի մաս է, մեկը, որն սոցիալ-քաղաքական է, քաղաքատնտեսական, հոգեբանա-սեքսուալ: Այժմ այս բոլոր տարրերը միմյանց հետ ընդհատ հարաբերության մեջ են այնպես, որ Դուք չեք կարող հեշտորեն մեկից տեղափոխվել մյուսը: Բայց, այնուամենայնիվ, այս բոլոր բաները կազմակերպված են որպես պատումներ, որոնք արտացոլում են ներկայության եւ բացակայության հյուսվածքի մի տեսակ: Որպես սրա հետեւանք՝ Դուք կորցնում եք ինչ-որ բան ունենալու վստահությունը, որն ինչ-որ բան է պատճառում կամ վերահսկում: Եվ այս տեսանկյունից այն հարցը, թե ինչ է այդ ամբողջական բանը՝ ամբողջական ցանցը, բացառությամբ իմացության սուբյեկտի ունիվերսալացնող համատեքստում ունեցած կարեւորության, այլեւս տեղին չէ:

Փաստացի հետկառուցապաշտության վերաբերյալ Փերի Անդերսոնի վերջին քննադատությունը «Պատմական մատերիալիզմի հետքերում»  սրա լավ օրինակ է: Նա տեքստայնության ցանցը համարում է անընդհատ հյուսվածք՝ ինքը լռելյայն ընդունելով ունիվերսալացնող սուբյեկտի դիրքը: Ապա նա վկայում է, որ հետկառուցապաշտությունը կառուցապաշտությունից բխող անխուսափելի զարգացում է, եւ որ այս երկու ուղղությունները դիրքավորել են միմյանց ենթադրող սուբյեկտի եւ կառուցվածքի, անհատի եւ պատմության միջեւ փոխհարաբերությունները: Մենք ընկալում ենք սա ըմբռնելի ամբողջական ցանցի լույսի ներքո եւ սա որպես անհրաժեշտ հետագծի մի տեսակ: Համապատասխան գլուխն ավարտվում է հաստատմամբ, որ հարցն ինքն իրեն պատասխանում է: Սա ինքնին վտանգի մի տեսակի ախտանիշ կլիներ, որից փորձում ենք խուսափել՝ էսսենցիալիստական վտանգից, ուր Դուք առավել լայն կառուցվածքի սահմաններում բոլոր տարրերը փոխարկում եք անընդհատ փոխդասավորության մի տեսակի, որին կարող է վերահսկել ճանաչող սուբյեկտը:

ՈՒԱ  Քննադատական գործընթացի ձեր սեփական տեսակետի մասին Ձեզ թողնելու համար՝ ավելին ասելու, հաջորդ ակնհայտ հարցը տալն է, թե ինչպես աջակցել ֆեմինիստորեն հետաքրքրված որեւէ ընթերցման: Ակնհայտորեն պետք է այս հարցին այնքան շատ պատասխաններ լինեն որքան ֆեմինիստներ կան: Որն է ձե՞րը:

ԳՍ  Ես չգիտեմ՝ ինչ է փնտրում ֆեմինիստը: Ինչ-որ առումով տեքստի հանդեպ իմ ժեստը շատ հնաոճ է: Կարծում եմ՝ քննադատի առաջին խնդիրը տեքստը խնամելն է: Այնպես որ ես փորձում եմ, իմանալով իհարկե, որ անհնար է, ինքս ինձ առկախել, կարծես այդպես հնարավոր էր: Սա ասելով՝ ես կավելացնեի, որ այժմ իմ հետաքրքրությունները ինչ-որ չափով պետք է դիտել այսպես. ինչ կերպ, որ համատեքստերում, ռասայական եւ դասակարգային ինչ տիպի իրադրություններում է գենդերը կիրառվում որպես ինչ տիպի նշանակիչ՝ ինչ տիպի իրեր քողածածկելու: Սա իսկապես բացահայտում է, որն ի հայտ է գալիս տեքստերն իրականում խնամելիս: Ուստի ես մի քիչ զգույշ եմ փորձերի հանդեպ՝ տեղորոշելու ծրագիր, որով ինչ-որ մեկն իրականում բախվում է տեքստին: Ես կարծում եմ, որ որոշ առումով քննադատի պատրաստվածությունը իրականանում է տեքստի հետ առճակատումից առաջ նույնչափ, որչափ դրա հետ:

ՈւԱ  Կարծես քննադատական գործընթացի ձեր տեսակետը համենայն դեպս այնպես, ինչպես Դուք մինչ այժմ հոդավորեցիք, որքան քննադատի կրթման, այնքան էլ ընթերցողի կրթումն է քննադատի կողմից: Համարո՞ւմ եք նաեւ, որ գրաքննադատությունը կարող է լինել, եկեք ասենք, ընթերցողների հանդեպ ֆեմինիստկան գրական պարտիզանական կռիվ:

ԳՍ Ես ենթադրում եմ՝ կարող է լինել։ Բայց կրկին՝ ինչ-որ մեկը պե՞տք է  ենթադրեր «ծունկխփելու» դիրքի պես մի բան, կարծես թե կանայք պատմության հանդեպ անդին են։ Իհարկե՝ դրանում ինչ-որ էյֆորիա կա։ Բայց, այդուհանդերձ, ես կարծում եմ, որպես երկարաժամկետ առաջարկություն, այն ալիքի մեջ երկար չի տեւի։ Պարտիզանական պատերազմը տեղի ունի այնտեղ, որտեղ տեղի ունի, եւ դա ակադեմիական գրաքննադատություն չէ։

ՈՒԱ  Թույլ տվեք առաջ շարժվել դեպի ձեր  բեկված նշանագիտական դաշտի հղացք։ Ի՞նչ իմաստով է աշխարհը նշանագիտական դաշտ։ Եվ ի՞նչ նկատի ունեք՝ բեկվել ասելով։

ԳՍ Ես չեմ կարծում, որ աշխարհը նշանագիտական դաշտ է։ Նշանագիտական դաշտ ասելով՝ ես նկատի ունեի մի պարզ բան ինչպիսին սա է․ որ հանրույթում ինքնաակնհայտությունների հավաքածուներ կան՝ կախված հանրույթում ձեր դիրքից, եւ այս ինքնաակնհայտությունները ոչ մի կերպ միասնական չեն ողջ աշխարհում։ Ինչ ես եմ ենթադրում, այն է, որ երբ գրողը գրում է, նա լոկ չի գրում անգլերեն կամ ֆրանսերեն, նա գրում է նաեւ այս այսպես կոչված նշանային համակարգերում, եւ այս իմաստով է, որ կարելի է համարել հանրույթը բուն տարասեռ հավաքածու մի բանի, ինչն անվանել եմ, այժմ կարծում եմ սխալաբար, նշանագիտական դաշտեր։ Ինչ վերաբերում է բեկման հասկացությանը, ապա այն, ինչի մասին խոսում եմ, ակնհայտորեն մշակութային ինքնառեպրեզենտացման հիմնախնդիրն է։ Կերպը, որով մշակութային ինքնառեպրեզենտացման համար կորզվում են նշանագիտական դաշտերը, փաստացի միշտ քողարկում է այն տեղահանումը, որ կա կիրառվող ինքնակնհայտության տիպերի եւ նրա միջեւ, ինչ «մշակույթում» առկա գաղափարաբանական արտադրության ճնշման ծածուկ օրակարգն է։ Թույլ տվեք ասել, որ ընդհանուր առմամբ՝ բեկումը ձգվում է կամ դեպի Ուտոպիականություն, կամ` դեպի ոսկեդարյա բարդույթ։ Լավագույն օրինակները կարելի է տեսնել փառատոններում։ Եվ իմ սիրելի օրինակներից մեկն այն է, թե ինչպես է հուլիսչորսյան զբոսախնջույքներին Միացյալ նահանգները, որն ի վերջո միկրոէլեկտրոնիկական կապիտալիզմ է, ինքն իրեն ռեպրեզենտացնում որպես ներառված անկախ ապրանքային արտադրության մեջ։ Սա այն է, ինչ ես կանվանեի բեկված նշանագիտական դաշտ։ Բայց եթե Դուք ասում եք, որ ինչ-որ բան նշանագիտական դաշտ է, ապա Դուք ենթադրում եք, որ այն այլ բան չէ, քան տեքստ, այլ բան չէ, քան լեզու, այլ բան չէ, քան բառեր ու նշանակություններ։ Ես չէի փորձում կոշտ իրականությունը հանգեցնել նշանների։ Ես խոսում էի այն իրողության մասին, որ ռեպրեզենտացման պրակտիկայում, որը սահմանվում է գեղագիտություն կոչվող հավելվածում, սա սոցիալ-տնտեսականը հետագծելու մի ռազմավարություն է` նկատելով, թե ինչ կերպ եւ ինչ բեկումներ քողարկելու միջոցով են նշանագիտական դաշտերը կորզվում։

ՈւԱ  Դուք ասում եք, որ չեք ուզում կոշտ իրականությունը նույնացնել նշանագիտական դաշտում նշանակության արտադրության հետ։ Ի՞նչ մտավախություն ունեք` այսպես վարվելով` ի՞նչ է կորում։

ԳՍ  Ես շատ հետաքրքրված եմ շարունակական քննադատական պրակտիկայով եւ կարծում եմ, որ  հենց մեկը չճանաչեց ամբողջացնող ազդակները, ապա կարող է հանգել իր սեփական գիտակարգի պրակտիկային առավելություն տալուն։ Ես չեմ ենթադրում, որ այնտեղ դրսում անհրաժեշտորեն կոշտ իրականություն կա։ Փաստացի ես կպնդեի հակառակը, որ այն միշտ հիշեցնում են որպես կարգախոս։ Բայց ես նաեւ չէի ուզի այս իրականությունը նույնացնել նշանների արտադրության հետ։ Ինչ-որ այլ բան կարող է տեղի ունենալ։ Նշանի հղացքն ինքնին, ի վերջո, մի բան է, ինչ երեւան է եկել գիտակարգային պրակտիկաների որոշակի տեսակներում։

ՈւԱ  Կարծես «մարդ» նշանակիչն ավելին է անում, քան լողում է։ Այն սքողում է ինքն իրեն անխնդրահարույց ծածկի տակ՝ նշանակիչ «մարդկայինի»։ Ինչ-որ բան կարո՞ղ եք ասել անտրոպոմորֆիզմի եւ մարդու` որպես պատմականորեն անկախի հղացքի մասին։

ԳՍ Երբ Դերիդան քննադատում է Հայդեգերի սարտրյան անտրոպոմորֆիկ վերընթերցումը, ապա անտրոպոմորֆիզմի այդ քննադատությունն ընկալվում էր երկու կերպ, եւ վերջին գրեթե քսան տարիների ընթացքում մենք տեսել ենք, որ կազմաքանդման հաստատության մեջ այն ծավալվում է երկու ուղղությամբ։ Մեկը քննադատի համար է՝ ասելու. «Մի’ դիմիր դրան որեւէ մարդկային պատմության համար, այլ ավելի շուտ տեքստի իր սեփական տեքստայնության կամ պատումայնության կազմության համար»։ Մյուսը, որ Դերիդայի հետագիծն է, պիտի ասի․ «Նայի’ր այստեղ, գրեթե այնպես է, որ կարծես թե նշանը, անտրոպոսը պատմություն չունի»։ Հավանաբար դա էր նրան մղել՝ հայտարարելու, որ կարելի է նայել նշանին, կնոջը, քան թե պարզապես ասելու․ «Հանի’ր մարդուն ճանապարհից եւ նայի’ր տեքստի սեփական պատումի կազմությանը»։ Այդ պահից սկսած էր, որ նա անհանգստություն  էր դրսեւորում նշանի, կնոջ վերաբերյալ։

ՈւԱ  Կարո՞ղ էիք մեկնաբանել գաղափարաբանության եւ գրաքննադատության կամ գաղափարաբանության եւ հասարակական աշխարհի միջեւ փոխհարաբերությունը ե’ւ որպես տիրապետության համար կռիվ, ե’ւ գրաքննադատների կողմից քննադատական ընթերցումների հարաբերության մեջ։

ԳՍ  Ես  կարծում եմ, որ իրական խնդիր կա, երբ գաղափարաբանության քննադատը ախտորոշող դիրք է ընդունում եւ մոռանում, որ ինքն էլ բանտարկված է կառուցվածքային արտադրության մեջ։ Սա ակնհայտորեն հանգեցնում է մեզ Ալթյուսերի ուրվականին, քանի որ քննադատի` ախտորոշող դիրք ընդունելու մյուս կողմը ախտանշական ընթերցումն է: Ես կարծում եմ՝ երբ Ալթյուսերը խոսում է գաղափարաբանության պատմություն չունենալու մասին, նա իրապես գրում էր որպես փիլիսոփա եւ առաջարկում, որ մենք խորհենք գաղափարաբանության մասին մինչ պատմության մասին խորհել կարողանալը։ Ես կարծում եմ նաեւ, որ Ալթյուսերին այնտեղ են անհաջող ծառայեցրել` թեքելով դեպի Լականը՝ նրա ինտերպելացման առաջնայնության հասկացությունը զարգացնելու համար եւ այլն։ Ի վերջո, այն, ինչ նա գտավ Լականի գաղափարներում, այնուամենայնիվ, քննարկում է, որը բանտարկված էր սուբյեկտի եւ ազգանվան՝ հոր անվան, հասկացություններում։ Եթե մեկը նայի ներկայիս Դերիդային, ով խոսում է սուբյեկտի ինքնադիրքավորման մասին՝ մինչ դիսկուրսի հնարավորությունն ինքն իրեն այո ասելով, ապա կարծում եմ կարող է կիրառել այդ որպես լծակ` բարձրացնելու Ալթյուսերի տեքստը։ Գաղափարաբանության մասին խորհում են մինչ պատմության` որպես այնտեղ դուրսը գտնվող բանի մասին խորհել կարողանալը, մինչ փաստացի այն իրողության պատկերացնելը, որ պատմությունը զանազան տիպի պատումայնություններ են, որոնք վեճի դաշտում են։ Երբ յուրահատուկ ընթերցումների մեջ մարդիկ համընդհանրացնում են մի կամ մյուս գաղափարաբանությունը, կարծում եմ, այն քիչ աղերս ունի նրա հետ, ինչ Ալթյուսերն էր փորձում ասել։ Ալթյուսերը կիրառում էր փաստարկող ցանցի մի տեսակ, որն իր ներըմբռնման ուժին համարժեք չէր։ Նա շարունակում էր հայտարարել, որ պետք է շարունակաբար վերամտածել գաղափարաբանության եւ պատմության, գաղափարաբանության եւ գիտության, գաղափարաբանության եւ փիլիսոփայության միջեւ տարբերությունները, եւ ի վերջո հանդես եկավ` խորհուրդ տալով pratique sauvage՝ վայրի պրակտիկա, վայրի փիլիսոփայություն։ Ինձ թվում է, որ մեր անելիքը ալթյուսերյան ներըմբռնումն այդտեղում վերաներգրելն է, քան թե նրան որպես գաղտնի իդեալիստ դեն նետելը։

ՈւԱ Դուք ասում եք, որ մեր անելիքը Ալթյուսերին վերաներգրելն է։ Արդյո՞ք այդ նախագիծը մասամբ ներառում է, Էնգելսի ձեւակերպմամբ, վերջին ատյանում տեքստի արտադրության դետերմինացումը։

ԳՍ  Ես շատ ուրախ եմ, որ հիշատակում եք Էնգելսին։ Խնդիրն այն է, որ դետերմինացումը` որպես պատճառականության քննադատություն, փոխակերպվել է դետերմինիզմի որպես պատճառների ամրագրման՝ քողարկված որպես վերջնական ատյան։ Իր Տրամաբանության գիտության մեջ Հեգելը փորձում էր խոսել դետերմինացման` որպես դիսկուրսի պաշտոնարկման հնարավորության, ինչպես մենք այսօր կասեինք, գուցե փիլիսոփայության պաշտոնարկման մասին։ Անկասկած պատճառականության քննադատություն է, որ Հեգելն առաջ է մղում։ Այն դետերմինիզմի փոխակերպելը մեծ վնաս է պատճառել։ Կերպը, որով ես կընթերցեի Ալթյուսերին, հարաբերական ինքնավարության հասկացությանն ուշադրություն դարձնելն է եւ տեսնել, թե ինչպես է այն (եկեք անվանենք այն քաղաքական, տնտեսական եւ գաղափարաբանական), եթե իսկապես սկզբից մինչեւ վերջ մտածել, դիտում դիսկուրսիվ պրակտիկաները, որոնք շարունակաբար չեն կարող փոխադրվել մեկից մյուսը։ Եթե դրան այդպես նայել, ապա կարելի է նույնիսկ գնալ բազմաթիվ՝ քաղաքական, տնտեսական, գաղափարաբանական դետերմինացումների հասկացությունից անդին – դուք դրանք անվանում եք մարքսիստական, ֆեմինիստական, հակակայսերական – կարելի է անգամ այն ներառնել գերդետերմինացման հասկացության մեջ ընդհատ դետերմինացումների մասին խոսելիս։ Մենք հարաբերական ինքնավարության այդ բարդ հասկացությունը դեն նետելու գործընթացում ենք, քան թե գործնականորեն կիրառելու, որովհետեւ գործարկված ենք պատճառականության քննադատությունը ինչ-որ մի բանի փոխակերպելու մշակութային քաղաքականությամբ, որը պատճառականության ամենաերկաթապատ փիլիսոփայությունն է։ Ինձ թվում է, որ Մարքսի գիտակցության եւ նյութականության կամ տնտեսականի վերջնական դետերմինացնող դերի միջեւ փոխհարաբերության մեջ շփոթվածության զորեղ պահեր, որոնց հետ կարելի է աշխատել։ Բայց ընթերցման հենքապաշտական հասկացության համատեքստում մենք թյուրըմբռնման, այն թերյուրացնելու գործընթացում ենք դետերմինացման` որպես պատճառականության քննադատության եւ դետերմինիզմի որպես պատճառականության վերաներգրման միջեւ առանձնահատուկ բեկման պատճառով։

ՈՒԱ Այն, ինչ համարում եմ խճճող, կերպն է, որով դուք հմտորեն ձուլում եք այն, ինչ ես միշտ համարել եմ երկու շատ տարբեր դիսկուրսներ՝ նշանագիտությունը եւ մարքսիզմը։ Վերջինում, իհարկե մենք հետաքրքրված ենք կեցության եւ գիտակցության փոխհարաբերությամբ, առաջինում՝ լեզվի եւ հասարակության, եւ այս երկուսն անխուսափելիորեն շատ հեշտորեն չեն ձուլվում։ Դուք խոսում էիք բեկված նշանագիտական դաշտերի մասին։ Մեր հետաքրքրությանն արժանի՞ է նշանագիտական դաշտի բեկման պատճառները որոշելու փորձը, թե՞ բավական է պարզապես տեղորոշել այն կերպը, որով նշանագիտական դաշտը բեկված է։

ԳՍ  Ես շատ էկլեկտիկ անձ եմ։ Ես կիրառում եմ այն, ինչ ձեռքս է ընկնում։ Ես հենքապաշտ չեմ։ Եվ ես ալթյուսերական չեմ բառիս ստույգ իմաստով։ Ես ավելի հետաքրքրված եմ տեքստեր բացելով, քան թե ինչ-որ միջնադարյան գիտնականի պես տեքստի իսկությունը հաստատելով։ Գրաքննադատության մեջ ավելի հաճախ միջգիտակարգային պրակտիկան նշանակում է ոչ ավելին, քան մի ուրիշ գիտակարգի բառարանը չեզոքացնելը եւ այն վերցնելը` նկարագրելու, սակայն, մեկ անգամ եւս այն, ինչ տեղի է ունենում ընթերցողի եւ տեքստի միջեւ։ Հոգեվերլուծությունն անկասկած այսպես տառապել է: Նմանապես բավական հաճախ կնկատեք, որ օրինակ` արժեքի արտադրությունն ըմբռնում են  լեզվական արտադրության համանմանությամբ։ Պետք է հիշել Մարքսի զգուշացումը «Ակնարկներում», որ սխալ կլինի համանմանություն անցկացնել արժեքի արտադրության եւ լեզվի արտադրության միջեւ։ Իմ տեսակետից ավելի հետաքրքիր կլիներ տեսնել՝ ի՞նչ է տեղի ունենում, երբ գրականությունը, գրական տեքստը ամբողջովին ներդրվում է ապրանքների արտադրության շրջապտույտի մեջ։ Ահա թե ինչպես ենք մենք ստանում մեր բեսթսելերների ցուցակները, եւ ինչ է տակը մնում, ինչ է գրվում, որն է ընթերցանության կազմվածքը եւ այլն։ Իմ տեսանկյունից շատ ավելի հետաքրքիր կլիներ ուշադրություն դարձնել, թե ինչպես, երբ է դա տեղի ունենում, երբ գրական արտիստը սկսում է ասել, նորից ու նորից, որ գրականությունն արտադրում է սպառարժեք։ Եթե կուզեք` սա բեկված իմաստավորում է։ Ստեղծագործական երեւակայության ողջ հասկացությունն ի հայտ է գալիս, հենց գրականությունը մուտք է գործում ամենավայրենի ձեւով ապրանքի արտադրության շրջապտույտ։ Ինձ համար սա ավելի հետաքրքիր կերպ է` կիրառելու մարքսիզմը գրաքննադատության մեջ, քան շարունակաբար համանմանություններ տանել գրական արտադրության եւ արժեքի արտադրության միջեւ։

ՈՒԱ   Իհարկե, մարքսիստների գլխավոր մտահոգությունը պրոլետարիատի առաջխաղացումն է։ Ես կհամաձայնեի Ձեզ հետ, որ մենք ստիպված ենք հրաժարվել միասնական սուբյեկտի հղացքից, ինչպես որ Մարքսն է ըմբռնում պրոլետարիատը եւ այլ մարդիկ` հայրիշխանությունը կամ ինչ էլ, որ լինի։ Ինչպե՞ս է հնարավոր հետեւողականորեն խոսել մարգինալացված խմբերի համար եւ նրանց մասին, հենց որ հրաժարվում ենք այս հղացքից։

ԳՍ  Երբ Մելբուրնում իմ բանախոսության մեջ քննադատում էի Ֆուկոյին, ես չէի ենթադրում, որ Ֆուկոն ինքը չի փորձել փայլուն կերպով ռեպրեզենտացնել ճնշվածներին։ Այն, ինչ ուշադրություն  էի դարձնում ուշ Ֆուկոյի մոտ, ճնշվածին ինքն իր համար խոսել թույլ տալու այդ նախագծի տեսականացումն էր։ Ինձ թվաց, որ ուշ Ֆուկոյի մոտ այդ տեսականացումը իրականում  հավատ է ընծայում «կոնկրետ փորձառությանն» արտոնություն տալը, որը մի բան է, ինչը նույնպես կիրառվել է մյուս՝ կապիտալիզմի կողմից։ Գրաքննադատների ու այլ կարգի մտավորականների շրջանում ազդակ կա՝ փրկելու զանգվածներին, խոսելու նրանց անունից, նկարագրելու զանգվածներին։ Մյուս կողմից՝ ինչ կասեք ջանքի մասին` սովորելու խոսել այնպես, որ զանգվածները  հիմար չհամարվեն։ Երբ ես մտորում եմ զանգվածների մասին, ես մտորում եմ կնոջ մասին, որ պատկանում է Հնդկաստանում կանացի աշխատանքի այդ 84%-ին, որն անկազմակերպ գեղջկական աշխատանք է։ Այժմ եթե ես կարող էի խոսել այնպես, որ այդպիսի անձն իրականում լսեր եւ չվռնդեր ինձ, ինչպես մինչ այժմ այդ բազմաթիվ գաղութային միսիոներներից մեկի, ապա դա կմարմնավորեր հետսովորելու (unlearning) նախագիծը, որի մասին վերջերս խոսել եմ։ Ի՞նչ կարող է մտավորականն անել ճնշվածի տեքստերի կապակցությամբ։ Ռեպրեզենտացնել եւ վերլուծել նրանց՝ բացահայտելով իր սեփական դիրքավորությունը իշխանության մեջ եղած այլ համայնքների համար։ Ֆուկոն սա արել է։ Փաստացի ես չեմ կարող մտաբերել այլ անձի, այլ մտավորականի, ով արեց սա մեր ժամանակներում արեւմտյան համատեքստում։ Այն, ինչի դեմ առարկում եմ, Պիեռ Ռիվիերին[1] ինքն իր համար խոսել թույլ տալու տեսականացումն է, եւ այն, ինչ տեսական հոդավորումն է անում մարդկանց համար, որոնք ազդված են Ֆուկոյից՝ խանդավառ ակադեմիական մտավորականներ, ովքեր միաժամանակ կլանում են ջրբաժանի մտավորականի Ֆուկոյի քննադատությունը եւ դարձնում Ֆուկոյին ջրբաժանի մտավորական։

ՈՒԱ Մարգինալացված խմբերի հետ խոսելը ու բայց եւ այնպես ինքդ քեզ «չապահմտացնելը» (de-skilling) ինչ-որ բան ասո՞ւմ է տեքստերի տիպերի մասին, որոնց մասին պետք է խոսել։

ԳՍ  Երբ ես ասում էի, որ ճիշտ չէ` դրդել մարդկանց իրենք իրենց ապահմտացնելու, ես խոսում էի հակամտավորականության մի տեսակի մասին, որ գոյություն ունի ակադեմիականների եւ հակաակադեմիականների շրջանում։ Չպետք է հովանավորել ճնշվածին: Եվ այստեղ է, որ այդ գիծը լքում է մեզ։ Սեփական արտոնյալ դիսկուրսը հետսովորել այնպես, որ փաստացի կարողանալ լսելի լինել մարդկանց կողմից, որոնք ակադեմիայի մեջ չեն, շատ տարբեր է հակամտավորականության համար աղմկելուց` ակադեմիական պարիսպների սահմաններում մեկի բառապաշարի ամբողջական մենածրագրացման մի տեսակ։ Եվ ինձ թվում է, որ մեկի պրակտիկան շատ կախված է նրա դիրքայնությունից, իրադրությունից։ Ես սերում եմ մի նահանգից, որտեղ անգրագետը՝ ոչ գործառական, այլ իրական անգրագետը, ով չի կարող ասել մի եւ մյուս տառերի միջեւ տարբերությունը, դեռ տիրապետում է քաղաքական փորձվածության մեծ քանակի եւ հաստատապես դեմ չէ մի քանի բաներ սովորելուն։ Ես մշտապես շշմում եմ աշխարհում ամենաճոխ համալսարանական համակարգերում հակամտավորականությունից։ Ուստի ահա այստեղ է, որ ես խոսում էի ապահմտացման մասին։

ՈՒԱ Բայց, այնուամենայնիվ, իմ հարցի սիրտը դեռ մնում է, եւ այն է՝ արդյո՞ք մեկը պետք է ընտրի իր տեքստերը մարգինալացված խմբերի հետաքրքրությունների, ցանկությունների, կանխակալությունների լուսի ներքո։ Թե՞ պետք է ընտրի իր տեքստերը նրա լույսի ներքո, ինչով, ենթադրում ենք, որ նրանք պետք է հետաքրքրված լինեն։ Թե՞ ընդհանրապես ճիշտ չէ, որ լինի այս տիպի տեքստերի գիտակցված ընտրություն։

ԳՍ  Դարձյալ, ես չգիտեմ։ Ես կարող եմ խոսել միայն իմ աշխատանքային կյանքի մասին, որն անցել է Միացյալ Նահանգներում, Եվրոպայում եւ Անգլիայում` որպես գրականության ուսուցիչ։ Ինձ թվում է, որ ես չեմ կարող խոսել այն մասին, թե ինչով պետք է հետաքրքրված լինեն մարգինալացված մարդիկ։ Մելբուրնում ես ավարտեցի իմ բանախոսությունը 1926 թվականին Կալկաթայում մի դեռահաս կնոջ ինքնասպանության նկարագրությամբ։ Այն, ինչ ես էի անում երիտասարդ կնոջ հետ, ով սպանել էր ինքն իրեն, իրականում փորձ էր՝ վերլուծելու եւ ռեպրեզենտացնելու նրա տեքստը։ Նա ի մասնավորի չէր փորձում խոսել ինձ հետ։ Ես նրան ռեպրեզենտացնում էի, ես նրան վերաներգրում էի։ Ինչ-որ չափով ես գրում էի նրան` ընթերցված լինելու համար եւ ես հաստատապես չէի պահանջում նրան ձայն տալ։ Ուստի եթե ինձ ընթերցում են որպես նրան ձայն տվող, ապա դարձյալ, սա արեւմտյան ֆեմինիստ լսողի, ով լսում է ինձ եւ իմ, նշանագրված` որպես Երրորդ Աշխարհի հայտնիչի միջեւ դիրքայնության գործարքի տեսակ է։ Այն, ինչ մենք ենք անում ճնշվածների տեքստերի հանդեպ, շատ կախված է նրանից, թե մենք որտեղ ենք։

ՈՒԱ  Թույլ տվեք Ձեզ մի վերջին հարցը տալ։ Մելբուրնի ձեր բանախոսություններից մեկում դուք ասացիք, որ ֆեմինիզմի առաջնային անելիքը չպետք է լինի վերահետագծել կնոջ կերպարը։ Ի՞նչ նկատի ունեիք՝ այդ ասելով։

ԳՍ  Լավ, ես փորձում էի ասել, որ թեեւ Դերիդան, ինչ-որ ձեւերով վերահետագծում է կնոջ կերպարը, այնուամենայնիվ դա նույնական չէ ֆեմինիզմի նախագծի հետ։ Եվ ես իրականում խոսում էի «գլոբալ ֆեմինիզմի» մասին, քանի որ դա կարծես շարունակ այս օրերի օրակարգում է, երբ մեկը խոսում է Արեւմուտքում։ Ինձ թվում է, որ եթե մեկը խոսում է առաջնահերթ անելիքի մասին, քանի որ կանանց շրջանում դիսկուրսիվ շարունակականություն չկա, ապա առաջնահերթ անելիքը իրադրային հակասեքսիզմն է եւ կնոջ սուբյեկտի, կնոջ կերպարի, այդ կարգի նյութի առաջադրման փոխարեն դաշտի տարասեռության ճանաչումը։ Ինձ թվում է` եթե իսկապես ուզում եք հետագծել կերպարը, ապա ճիշտ է սկսել նայել այլուր աշխարհում։ Հոգեվերլուծությունը եւ հակահոգեվերլուծությունը կարող են հեշտորեն դառնալ ֆեմինիզմի գործում կապիտալիստական կայսերականության նվերը։

ՈՒԱ Այդպիսով Դուք ասում եք, որ կնոջ կերպարը հետագծելը կլիներ մեկն այն էսսենցիալիզմներից, որից, դուք կարծում եք, ավելի լավ է խուսափել։

ԳՍ  Հակաէսսենցիալիզմի անունից եւ հեգեմոնիական ֆեմինիստների ձեռքերում այն երբեմն դա է դառնում։ Եթե ինչ-որ մեկը կարող է այն աշխարհաքաղաքականորեն իրադրել, եթե կարող է իրադրել այն աշխատավայրում, ապա, կարծում եմ, ինչ-որ արտակարգ գործ կարվի, արվում է եւ հետագծել այն, ինչ ես անվանում եմ կնոջ կերպարը: Բայց երբ մենք խոսում ենք «առաջնահերթ անելիքի» մասին, իմ սիրտն այլ տեղում է։

[1] Պիեռ Ռիվիերը 19-րդ դարում ընտանիքի անդամների սպանության համար բանտարկված ու այդ բանտարկության ընթացքում հուշեր թողած ֆրանսիացի է, ում հուշերին վերլուծական նկատառումներով անդրադարձել են Մ. Ֆուկոն եւ նրա գործընկերները:

Թարգմանությունը անգլերենից՝ Նաիրա Մկրտչյանի