Նանար Սիմոնյան | Սփյուռքահայ իրականության թեմատիկ֊բովանդակային արծարծումները Հակոբ Կարապենցի «Ադամի գիրքը» վեպում

Առաջին վեպից ավելի քան տասը տարի անց Հակոբ Կարապենցը գրեց և արդեն 1983 թվականին Նյու Յորքի «Ոսկետառ» հրատարակչատունը լույս ընծայեց Սփյուռքի մեջ ազգային կեցության բովանդակությամբ առանձնացող երկրորդ վեպը՝ «Ադամի գիրքը» խորագրով, որը, հեղինակի բնորոշամբ, հայի հոգու պատմությունն է։

Հ. Կարապենցն այն ձոնել է կնոջը՝ Ալիսին։ Գրքի հասույթը տրամադրվել է Միացյալ Նահանգների արևելյան շրջանի հայկական ամենօրյա վարժարաններին։ Այն արժանացել է ՀԲԸՄ «Ալեք Մանուկյան» և ֆրանսահայ գրողների հատկացված «Էլիզ Գավուքճյան֊Այվազյան» հիմնադրամների ուշադրությանը։

Խորքի մեջ նյութը բացելու եղանակը կրկնում է «Կարթագենի դուստրը» վեպի հարցադրումները՝ միայն թե արդեն զուտ ազգային պատուհանից։ Վեպի հերոսը գրող և լրագրող Ադամ Նուրիջանյանն է, ամերիկացիների ականջին դյուրընկալելի արտասանումով՝ Նուրյանը։ Վեպի սյուժետային հանգույցները կապվում են համայնքի մեջ ճանաչված ու հարգանք վայելող հրապարագրի գաղափարներին, ազգային֊քաղաքական ճանաչողական համակարգին առհասարակ։

«Ադամի գիրքը»,-գրում է վեպի հեղինակը 1986-ին` «Գրողն իր հետ, այլոց հետ» փորձագրության մեջ,- մտնում է ամերիկեան ժամանակակից գրականութեան «ինքնամփոփ» հոսանքի մէջ, որը մենակ մարդկանց ու մենակ համայնքների մի տխուր ու անդիմագիծ շրջապտոյտ է» («Երկու աշխարհ», էջ 80:- Ընդգծումը հեղինակինն է – Ն.Ս.):

Ըստ էության՝ այդ հորձապտույտի մեջ նա ներառում է այն ամենը, ինչ կարող է ներհյուսվել նրա անձնական կյանքի բուռն իրադարձությունների ընթացքին։ Տարակուսելին թերևս այն զուգահեռն է, որով Հ. Կարապենցն իր հայալեզու վեպը կառուցում է ամերիկյան գրական նորագույն շարժման ու ներքին թեմատիկայի սահմաններում՝ չկարևորելով, որ իր ստեղծագործությունը նախ և առաջ հայ գրականության մաս է, թեպետ քիչ ավելի ուշ նա «պարտադրաբար» հիշում է այդ մասին։ Ի դեպ, նույն այս մտայնությամբ գրականագետ Դ. Գասպարյանը հիշյալ վեպը փորձում է դիտել իբրև «ամերիկյան ու սփյուռքահայ գրականության» արտադրանք, այսինքն` ունի «պատկանելության» ցուցիչ, կամ ինչպես հենց ինքն է գրում` «ենթահող ունենալով ամերիկյան ժամանակակից հասարակարգն ու այնտեղ ապրող հայ համայնքը»[1]։

Կարելի է այն հետևությանը հանգել, որ «Ադամի գիրքը» երկի վիպական գործողությունների զարգացումների ուրվագծի մեջ հայկականը գերակշռում է։ Ավելին՝ հեղինակը խորացնում է իր համար ծրագրային այն ելակետը, թե Ադամ Նուրյանի համար հայությունը «միակ փրկութիւնն» է։ Ահա թե ինչու իր գլխավոր հերոսը, հեղինակի «դրդմամբ», մաքառում է, մի կողմից, անհատականության պաշտպանության համար, մյուս կողմից էլ ինքնաբուխ ձգտումով փորձում է ներգրավվել համաամերիկյան հետաքրքրությունների հորձանքին։ Նրա հայ հերոսը նկատելի չափով «մատնում է» հայկական ակունքից եկող իր խառնվածքը, բացահայտում ազգային երկվության բարդույթները, միևնույն ժամանակ, չի մնում վերազգային գիտակցության «նեղ թվացող» արահետներում։

«Ուծացումի հոլովոյթի մէջ,- հուշում է ընթերցողին Հ. Կարապենցը,- նա աւելի շեշտակի մարդ է, քան իր համատիպարներն ամերիկեան գրականութեան մէջ։ Նուրեանը գոնէ նախասիրութիւններ ու ատելութիւններ ունի, միաժամանակ հայ եւ ամերիկացի լինելու երկուութիւն ունի։ Պատմական հայեցակէտ ունի։ Կիրք ունի, նոյնիսկ ուշացած երազներ։ Այս տեսակէտից, դեռ չհաշուած լեզուն, գիրքը մաս է կազմում սփիւռքահայ գրականութեան, անկախ արժեւորման չափանիշներից» («Երկու աշխարհ», էջ 80):

Այստեղ կենտրոնանում են հոգեբանական և դրամատիկ լարումով առանձնացող դրվագները, որոնք բացում են Նուրյանի ներքին դիմադրական գծերը, հատկապես կնոջ հետ առճակատման ժամանակ, ում հետ ապրել է շուրջ քսան ծանրագույն տարիներ: Խարխլվել են ընտանեկան հանգույցները. «ազատամիտ» հայ կինը, լքելով ամուսնուն, երկու զավակներին, նախընտրում է սեռային անհասկանալի միությունն օտարազգի և հաշմանդամ Պատրիկ Մուրհեդի հետ: Սա վեպի բարոյական անհաղթահարելիության ատաղձն է, որտեղ պարտվող գլխավոր հերոս մտավորականը, այնուհանդերձ, այսքանից հետո վերագտնում է զարմանալի տոկուն ուժ, թեև մենության տվայտանքը հաճախ նրան հասցնում է  ուժասպառության:

Բախումը գաղափարի ու հոգեկան անհաշտության միջև թրծում է հերոսին, նախապատրաստում նրան հին ապրումներից նորի որոնումների անցումներին` մանկութ օրերի հիշողության խառն անցուդարձերից մինչև ճամփորդություններ, մինչև ազգային ակունք ձգվող երևանյան օրերի վառ տպավորություններ, ընդհուպ ամերիկյան տարբեր քաղաքներում քաջածանոթ ես-ի «անանձնական» թափառումներ: Սա իր ու Սփյուռքի իրականության մեջ հայության և օտարների խեղված ճակատագրերի պատմությունն է: Ուշադիր աչքը կարող է որսալ լրագրային և գեղարվեստական խոսքի ներդաշնակությունը, որ ոճային նոր որակ է տալիս  Հ. Կարապենցի  գրչին:

Վիպագիրն այստեղ անդրադառնում է սփյուռքահայի  երկփեղկ ինքնության հարցին: Ուշագրավ է Հակոբ Օշականի նույնքան անհանգիստ գրագետ որդու՝ Վահե Օշականի, քննադատի, իսկ այս առումով անհրաժեշտաբար ընդգծենք, արձակագրի խիստ մոտեցումը։ Անդրադառնալով Ադամ Նուրյանի կերպարին` նա հետևողականորեն փորձում է ճշտել, թե իրականում  ով է այս հերոսը՝ «…Կարապենցի Ադամն ինքն իր ցոլքին շուրջը դարձող նարգիսական ներշնչեալ մտաւորական-արուեստագէտի հովեր պտտցնող հայ մը՝ անկարող որևէ նշանակալից արարքի, որևէ յուզումի կամ ինքնատիպ մտածումի: Ոչինչ կը պատահի Ադամի կեանքին մէջ՝ ցնորքէ ցնորք, գիրկէ գիրկ, բազմոցէ բազմոց ու պարագաներէն քշուաած-տարուած մէկը, ազնուական վրիպած մը»[2]:

Մենք բաժանում ենք գրականագետ Անահիտ Քեշիշյանի սևեռուն նկատումը` իրավացի համարելով նրա այն դիտողությունը, թե Վ. Օշականի դիտարկումն ունի «հապճեպութեան» կամ, ինչպես ինքն է նկատում, «մակերեսայնութեան» կնիք: Ընդ որում՝ նա առաջարկում է խմբագրել արևմտահայ փորձառու գրողին տրված գնահատականը, մասնավորապես, այն շեշտումի պահով, թե «նարգիսականութիւնը» պետք է փոխարինել «եսակենտրոնութեամբ»: Քեշիշյանը դա դիտում է որպես մարդու` օրեցօր խորացող մենության հետևանք։ Այնուհետև գրականագետն անցնում է Վահեի հոր՝ Հակոբ Օշականի, «Մեհյան»-ի ժամանակների երբեմնի «հարթենք»-ների ոճին, այդ հիմքով էլ հակադրվում վերջինիս որդու մեկնություններին. «Ինչ վերաբերում է Նուրեանի` «…որեւէ յուզում կամ ինքնատիպ մտածում» չունենալուն, պէտք է ասել, որ այդ բնորոշումը կատարուած է խախուտ հիմքերի վրայ, քանի որ վէպի ընթերցման առաջին իսկ շերտից յառնում է Նուրեանի` բանականութեամբ ու յուզականութեամբ յատկանշուող էութիւնը` իր ատելութեամբ ու նախասիրութիւններով, իր քաղաքացիական ու քաղաքական կողմնորոշումներով, հայ-ամերիկացի լինելու իր անվերջ տուայտանքներով, իր կրքերով ու չիրականացած երազներով»[3]:

Ադամ Նուրյանի կերպարի առիթով հնչեցրած այսօրինակ գնահատականով էլ  Ա. Քեշիշյանն հանգում է ծայրահեղության՝ գտնելով, որ Վահե Օշականը վեպի բնագիրը յուրացրել է որոշ իմաստով «թերընկալումով»: Կարծում ենք` իզուր, որովհետև Վ. Օշականը «չի դժգոհում» Հ. Կարապենցի հերոսի գաղափարական խորքից, աշխարհի հանդեպ կրակոտ վերաբերմունքից, ատելության ու սիրո ապրված «տվայտանքներից»: Նա միայն հպանցիկ նկատում է, որ Նուրյանը խառնվածքով իներտ է, առավել վերլուծող, քան գործող, մեկնական են նրա դատողությունները, «մտածումները»՝ ներթաքույց, մերթ` ոչ անտարբեր հայկական հարցադրումների առջև, մերթ էլ հոգեվիճակի պարտադրմամբ` դրանցից փախչող։ Այդ մասին խոստովանում է հեղինակը՝  վեպը գրելուց երեք տարի անց. «Նա այն չէ, ինչ կը ցանկանայինք որ լինէր, այլ այն է, ինչ է՛, իր բոլոր գունատ երազներով, անցողիկ գրգիռներով, որեւէ մէկին եւ որեւէ տեղի չպատկանելու մշտառկայ գիտակցութեամբ։ Որոշ առումով, Նուրեանը հակահերոս է, մէկը մեզանից, մեր բոլորի համադրութիւնը։ Առնուազն այդ է եղել իմ նախագիծը։ Այդ է եղել գրքի գոյութեան իրաւունքը» («Երկու աշխարհ», էջ 80):

Եթե երազները գունատ են, ուրեմն ընթերցողը կարիք չունի դրանց տակ «ազգային հրավառություն» տեսնելու կամ այն երևակայությամբ վերստեղծելու։ Այսպիսին է ամերիկահայ լրագրողը, այսպիսին է ամերիկահայ վիպասանը։

Մեր կարծիքով, Վահե Օշականն այնքան էլ չի հեռացել ամերիկահայ վիպասանի կանխադրույթների համակարգից, ընդհակառակը, հետևողականորեն վերակազմել է դրանք, ինչը չգիտես` ինչու դուրս է մնացել Ա. Քեշիշյանի քննական հայացքից` քննադատին հանիրավի թիրախ դարձնելով: Եվ դա անուղղակիորեն վերաբերում է նաև Հակոբ Կարապենցին, ինչը հազիվ թե մտնում է նրա ճանաչողական-վերլուծական ծրագրերի մեջ:

Հ. Կարապենցը վեպի հիմնարժեքների մեջ առանձնացնում էր երեք, իր իսկ մեկնությամբ՝ «մակարդակներ», որոնցից առաջինը բացահայտում է «ամերիկեան հասարակարգի դրոյթը», երկրորդը՝ «սփիւռքահայի արդի տագնապը», և վերջապես երրորդը՝ «Ներկայ դարի ծայրին գտնուող մարդու տագնապը» (Նույն տեղում)։  Միջավայր են կազմում գլխավոր հերոսն ու նրա շուրջը համախմբված մյուս հերոսները, որոնց մեջ է ՄԱԿ-ում աշխատող հայ մտավորական Վարուժան Լևոնյանը։ Վերջինս գրողի մտահղացումով կարող է դիտվել Սևակ Սուրյանի կրկնակը նախորդ՝ «Կարթագենի դուստրը» վեպից, միայն թե Վարուժանը երկրորդ վեպում այդքան ներկայանալի, անմիջական ու շոշափելի կերպար չէ, ինչպիսին Սուրյանն է։ Հերոսին ամ բողջացնող ուժերը՝ այդ թվում՝ Մելինեն, զավակները՝ Սեդան ու Վահեն, «սիրո ատրուշան» Զելդան, երկրորդական կերպարներն իրենց դրվագային գործողություններով ծառայել են «այս եռեակ հանգոյցները միմեանց զօդելու եւ հասնելու»  բարձր գեղարվեստական հանձնառության, որից արտածվում է սպասված «ճշմարտության» իր ճանապարհի բանաձևը:

Եթե երկու վեպերի միջև զուգահեռներ  տանենք, ակնհայտ կդառնան ոչ երկրորդական կարգի կառուցողական ընդհանրությունները։ Գլխավոր հերոսներ «օտար» Հոմերը և զտարյուն հայ Ադամը վիպական երկու գործողությունների ավարտին կորցնում են իրենց բացարձակ սերերը՝ Ալմիրային ու Զելդային։ Արտաքնապես դա անակնկալ է երկու տղամարդկանց համար, իրականում այստեղ գործում է մի ուրույն օրինաչափություն. հերոսի ինքնակենսագրական, տիրական ու տիպաբանական խառնվածքը մեզ թույլ է տալիս նկատել, որ «լուծումը» մեկն է ու միակը՝ սիրո զորակցությունից նրանք անպայման զրկվում են: Ալմիրան ընտրում է ես-ի ինքնազոհության անհավատալի թվացող ուղին. պետք է լքել սեփական անձը, պետք է հեռանալ մերձավորներից ու մարդկանցից առհասարակ, պետք է լցվել նվիրումի շնչով։ Սա է կյանքի խորհուրդը, որը բանաձևում է Ալմիրան, և դա անխոս ընդունում է Հոմերը՝ ընդմիշտ հեռանալով կնոջ կյանքից:

Իսկ ահա Զելդայի անակնկալ մահը, իբրև հեռացումի եղանակի ընտրություն, վիպական տրամաբանության չի ենթարկվում։ Ադամը և Զելդան որոշել են գնալ Հայաստան, միասին ապրել, երեխաներ ունենալ, ու հանկարծ՝ անբացատրելին։ Առավոտյան կինը գնում է անտառակի դիմացի ժայռից մագնոլիաներ բերելու, որը խորհրդանշելու էր իրենց անմնացորդ սերը։ Անտառապահները նկատում են կնոջ գահավիժումը, բայց չեն հասցնում փրկել։ Հ. Կարապենցը կարող է ընթերցողին բացատրել, թե, ի՜նչ արած, այդպիսին է մեր կյանքը, բայց ակնհայտ է, որ ինքը երբեմն միջամտում է նույն կյանքի բնականոն ընթացքին` հաստատելու համար գրողական յուրատիպ կողմնորոշումը: Հեղինակն ու հերոսը նույնանում են. նրանք նույն խորագրով, ըստ էության,  նույն գիրքն են գրում, իսկ Զելդան մագնոլիաներով ուզում է զարդարել տոնական այն սեղանը, որը երեկոյան բացելու է սիրելիի գրքի ավարտի կապակցությամբ։

Վեպում հեղինակ-հերոսի հայացքի մեջ արձակագրի ինքնակենսագրական տարրերի ներկայությունը, սակայն, անակնկալ կերպով չի ծավալվում: Ադամ Նուրյանի տոհմածառի պատումի թեթևասահ մատուցումն իրեն ծնող ժողովրդի պատմությունն է, և կարևոր էլ չէ` հայտնի թե անհայտ, առասպելախառն թե խիստ իրական պատմական ճանաչողության շրջանակում։ Ավելի կարևորն այն է, որ Նյու Հեյվընում ծնված որդին աչքի լույսի պես պահում է սերնդից սերունդ եկող ղարաբաղյան «համառությունը»: Այն որդին, ով հոգնեցնելու չափ կրկնում է՝ «Ես Ղարաբա՛ղն եմ ուզում», «Ես Ղարաբաղի լեռնե՛րն եմ ուզում» («Ադամի գիրքը», էջ 245)։

Ի՜նչ իմանային իրենց երակներում ղարաբաղյան արյան ըմբոստ խաղի հորձանքով հպարտացող Ադամ Նուրյանն ու նրան հոգեկից Հակոբ Կարապենցը, որ ընդամենը յոթ-ութ տարի անց մի ողջ ժողովուրդ պիտի կանգներ, մարտնչեր ու աշխարհին պարտադրեր ինքնորոշման իր անբեկանելի իրավունքը. «Ես Ղարաբա՛ղն եմ ուզում»։ Դա ամերիկահայ արձակագրի` գեղարվեստական հարցադրման խորքում ղարաբաղյան զարգացումներից առաջ ընկնելու գրողական հեռատեսությունն է։ Պատահական չէ, որ նոր սերնդին է տրված պայքարի գլուխ կանգնելու պարտականությունը,  իսկ հարց բարձրացնողն Ադամի որդին է՝ Վահեն։ «Նույն ժայռի (իմա՝ «համառության» – Ն.Ս.) կտորն է,- հաստատում է հայրը։- Ոչինչ գլուխը չի մտնում։ Նրա մօտ երկուութիւններ գոյութիւն չունեն։ Կամ այս, կամ այն։ Դանդաղ է որոշում, բայց երբ հասնում է եզրակացության, ոչ ոք չի կարող փոխել նրան իր ընթացքից։ Ծայրայեղութիւնների տոպրակ է» (Նույն տեղում, էջ 246)։ Այս ամենին հետևում է իմաստնացող ժողովրդին տրված բնութագրի փիլիսոփայական նոր ձևակերպումը՝ «Եւ ամենայատկանշականը։ Նրա համար յետադարձ չկայ։ Գերադասում է վարար գետը ցատկել, քան սպասել ջրերի խաղաղմանը» (Նույն տեղում, էջ 247)։ Գրքի վերջին գլուխը գրողը ոչ պատահականորեն կոչում է «Վերադարձ», որը երբեք չես շփոթի «հետադարձի» հետ։ Դա վերադարձն է դեպի Հայաստան՝ շատ ավելի հեռուն գնացող նշանառությամբ՝ վերադարձ դեպի պատմության մեջ ինքնության, հերոսականության բարձրակետը։

Հրաշալի գտնված պատկեր է մեր առջև. ղարաբաղյան պատերազմը պատմության վարար գետը նետվելու պատմական քայլն էր։ Պատահական չէ նաև այն, որ գրողն իր հերոսական նախնիների օրինակով իրեն տեսնում է նույն այդ պատմության հանգույցներում: Իր գերդաստանի հարուստ պատմությունն է՝ ազգային ուրվագծով. «Այստեղ այլևս հերոսական տարածք են ստանում իրադրութիւնները։ Ամէն ինչ ցցուն է, գրեթէ Հոմերոսական։ Ժողովրդի առաջն անցած անմահութիւն է կերտում Վայրենի Յակոբը՝ իր ամէն մի քայլը՝ մի մի լեգենդ…։ Ջրերից վեր, մռայլ հորիզոնում կանգնում է Մարիամը, իսկ նրա փէշից կառչում են մանուկները՝ Վարդանոյշ, Սաթենիկ, Աստղիկ ու Սիմոն։ Եւ յետոյ ամբողջ Մեղրին ու Մեղրիի հետ ամբողջ ազգն ու ցեղը» (Նույն տեղում, էջ 248)։

Սա վեպի ավարտական հատվածներից է: Մինչդեռ սկզբնական հատվածներում Հ. Կարապենցը տալիս է իր ու Վայրենի Հակոբի աղերսների, ստեղծագործական ուղիղ կապի սահմանը, որտեղ կարևորը հերոսի ու իր ես-ի ներքին լուծումն է. «Գնացքի պատուհանի վրայ նա տեսաւ իր նոր սափրուած կապտաւուն երեսի արտացոլումը` մութ խոշոր աչքեր` թաւ յօնքերի տակ ապաստանած, Նուրեանների յունա-հայկական քիթը, որը, 19-րդ դարի վերջերին Ղարաբաղի լեռներից իջնելով Թաւրիզ, հասել էր Նիւ Եորք, ապա տարածուել աշխարհի չորս բոլորը» (Նույն տեղում, էջ 11)։

Պատմության հերոսական էջերին մեր արձակագիրն ընդգծված միտումով միախառնում է առասպելականն ու վավերականը՝ վրա բերելով Խաչիկ Դաշտենցի ոճավորման հայտնի եղանակը «Ռանչպարների կանչ»-ից. «Մեր գերդաստանի դիտապակուց նայելով՝ այդ շարժման գլուխն է կանգնած լինում Վայրենի Յակոբը։ Բայանդուրին ու Ստեփանոս Շահումեանին օժանդակ դերեր են վիճակված, չնայած նրան, որ ասողներ կան, թէ առանց յիշեալ զօրավարների անվեհեր ջոկատների՝ հրոյ ճարակ դարձած կը լինէր Մեղրին» (Նույն տեղում, էջ 249)։ Զուգահեռի մեջ Հ. Կարապենցն ավելի հեռուն է գնում՝ ընդգծելու համար հեքիաթայինն ու իրական գույները. «Վայրենի Յակոբն այնքան կենդանի է, որքան կենդանի են Սասունցի Դաւիթն ու Դաւիթ-Բեկը» (Նույն տեղում, էջ 248)։

Հիրավի, «Ադամի գիրքը» ինքնակենսագրական տարրը շաղախում է պատմական հավաքական ամբողջության հետ, ինչը վեպի կառույցի առանձահատկությունն է։ Այս սյուժետային նախապատմության հյուսվածքի վրա մենք կարող ենք տեսնել գործողություններին հիմնականում փոխարինելու եկած հերոս-հեղինակի բազում մտահոգությունների հայկական հիմքերն ու նախահիմքերը, ներկա մտածումների հրապարակագրական շեշտադրումով ուղեկցվող մերձգրական դատողությունները, որոնք շատ հաճախ հեռանում են նյութի հիմնակառույցից։ Դրանց մեջ կարող են ներառվել նաև, ինչպես հասցնում է նկատել գրականագետ Սեյրանուհի Գեղամյանը, բազմադեմ «ճշմարտության» «փնտրտուքների, հույսերի ու հուսախաբությունների պատմությունը»: Հերոսն ու հեղինակն արծարծում են, բնականաբար, ոգու և լեզվի, ազգային հիշողության և պատկանելության կենսական հարցեր, որոնք գալիս են` լցնելու գրական ատաղձի կենսունակության շերտերը, դառնալու անգամ «մարդ էակի գոյատևման հիմք»։ Այնուհանդերձ, պետք է նկատել, որ հիմնականում ճիշտ ուրվագծերով տրված վիպական մեկնակետերը՝ ոգի և լեզու, հող և հայրենիք, այդուհանդերձ սյուժեի համար «մասնավոր» հիմք չեն դառնում, մեր տպավորությամբ մնում են իբրև ազգային թեմայի հայտնի մանրամասներ:

Հ. Կարապենցը վիպական հյուսվածքում փորձում է ձեռք զարկել Սփյուռքի մեջ անցյալ դարի 70-80-ական թվականներին առկա ազգային-քաղաքական զարթոնքի ընկալմանն ու գնահատումներին՝ արտահայտելու համար հայ-թուրքական հարաբերությունների քաղաքական բնույթը։ Թուրքերի դեմ հայերի վրեժխնդրական գործողություններն աշխարհի տարբեր կետերում, այդ թվում՝ Թուրքիայում, դրսի աշխարհը բնութագրում է որպես ահաբեկչությունների շարան։ Հ. Կարապենցը հայ վրիժառուների ծրագրած և նախաձեռնած նյույորքյան միջադեպը գործածում է երևույթի վերաբերյալ հակադիր հայացքները ներկայացնելու նպատակով: Հ. Կարապենցի ցանկությունը պարզից պարզ է. հեղինակը գտել է իր հայկական լսարանը՝ մերժելով ու հերքելով հայկական «ահաբեկչություն» եզրույթը, պատմության մեջ բարձրացնելով երկու ժողովուրդների հավաքական պատասխանատվության ու հայի պահանջատիրության իրավունքը։

Ադամը շտապում էր ՄԱԿ-ի շենքը` հանդիպելու լրագրող Վարուժան Լևոնյանին և թուրքական զբոսաշրջության գրասենյակի մոտ թեթև վիրավորվում է հայերի նետած ռումբից: Արդեն ոստիկանատանը լարված երկխոսություն է ծավալվում նրա և ամերիկացի քննիչի միջև: Հայ հերոսը գիտակցում է, որ աշխարհի որ ծայրում էլ լինես, արյան փոխկանչից փախուստ չունես: Նա ժողովրդի պատմական արդար բողոքի ձայնն է բարձրացնում՝ աշխարհի միտումնավոր լռության դեմ միակ զենքը համարելով ահաբեկչությունը. «Ահաբեկչութիւն յանուն ահաբեկչութեան ոճրագործութիւն է։ Ահաբեկչութիւն յանուն ազգային ազատագրման, առաքինութիւն է» (Նույն տեղում, էջ 92)։

Մեկ տասնամյակով կանխելով ժամանակը՝ Հակոբ Կարապենցը կատարում է մարգարեական գուշակություն. «Եթէ վեց հարիւր տարուայ գերութիւնից հայերը կարողացան անկախութիւն ստեղծել, ապա ամէն երաշխիք կայ, որ նորից կը կերտեն իրենց անկախութիւնը, երբ այդ գաղափարն ամենօրեայ մտասևեռում է` ազգային ձգտում: Իսկ ինչ վերաբերում է աշխարհաքաղաքական պայմաններին, նրանք մնայուն չեն, ենթակայ են փոփոխութիւնների: Երբ մեծ ալիքը գայ, հայերը պատրաստ կը լինեն: Վստահեցնում եմ ձեզ» (Նույն տեղում, էջ 93)։

Եվ ի՞նչն է զարմանալին. մահից անմիջապես առաջ Հ. Կարապենցը ոչ այնքան տեսավ, որքան խոր հավատքով ապրեց այդ «մեծ ալիքը»։ Իսկ «հավատքը»  իր ընտրած բառ-պատկերն է, սակայն ավելի ծանրակշիռ, քան լավատեսությունն է, ավելի խորունկ, քան՝ տրամաբանությունը։

Հեղինակի քննած ազգային սուր, քաղաքական մեկնության տեսանկյունից արտաքնապես չմարսված, ինչ-որ տեղ դժվարագնա հարցադրումների  կողքին մենք տեսնում ենք նաև լիարժեք «ամերիկացի»  Նուրյանի շերտը՝ իբրև հայացք-պատուհան, որից գրողը չի էլ ցանկանում խուսափել: Դա վերաբերում է հատկապես համընդհանուր քաղաքակրթական խնդիրների նկատմամբ գրողի մոտեցումներին, երբ իր լրագրող հերոսը «Նյու Հեյվըն Ռեգիստըր»-ի ու այլ թերթերի անգլերեն խմբագրականների մեջ առանձին կրքոտությամբ արձագանքում է իր ժամանակի ամերիկյան կյանքի հրատապ ու կենսական հիմնահարցերին, որոնց մեջ բացահայտվում են «սպառողական հասարակության  հիվանդ»  կողմերը, ինչի հետևանքով համաշխարհային շուկաներ տնօրինող մարդը կորցրել է իր անհատականությունը։ Վեպում Հ. Կարապենցը ժամանակ առ ժամանակ մեջբերում է իր հերոսի՝ հրապարակախոս Ադամ Նուրյանի խմբագրականները, որոնք խոհափիլիսոփայական խորհրդածություններ են, ժամանակի տագնապն ու շունչը լավագույնս ներկայացնող դիպուկ բնորոշումներ, երբ նկատելի է մարդու էության, նրա խոսքի անվրեպ նահանջը, հասարակարգի  բարոյախեղդ ընթացքը: Եվ Նուրյանը նկատվում է, գնահատվում. Եյլի համալսարանի հրատարակչությունը, օրինակ, պատրաստ է որոշ խմբագրական, իմաստային փոփոխություններ կատարելու պայմանով հրապարակել իր՝ դեռևս անավարտ «Զանգվածային տեղեկատվության միջոցների մեքենայացումը և գաղափարների տագնապը» աշխատությունը։

Բայց երկփեղկ հերոսը մենակ է հոգեպես, նա տվայտանքների մեջ է, օտարություն է զգում միջավայրում, անգամ ուզում է լքել խմբագրական աշխատանքը ներքին անբավարարության պատճառով, որը չի մեղմանում նույնիսկ 1973-ին, երբ այլ խմբագիրների հետ Խորհրդային Հայաստան է այցելում։ Ի դեպ, թվականը հուշում է գրողի կենսագրական ներապրումի և տառապանքի հորձանքում իրեն չգտնող հերոսի զգացումների նույնականությունը։ Փաստորեն «հայ գրող եւ ամերիկացի խմբագիր» երկվությունն ապրում էր և՛ Նյու Հեյվընի կենտրոնական զբոսայգում, և՛ Երևանի կենտրոնական հրապարակում։ Իսկ դա նշանակում է, որ հասարակությունն ու անհատականությունն անընտել, ամբարիշտ սահմաններում են աշխարհի բոլոր միջօրեականներում՝ Քընեկթիքուտ թե Փարիզ, Պարսկաստան թե Երևան։ Եթե միայն հեղինակն ու հերոսը կարողանային «Ֆլոբերի պէս քաշուել հրապարակից ու պայքարել հասարակարգի նեխուածութեան դէմ։ Ստեղծել ուրոյն տիեզերքը» (Նույն տեղում, էջ 14)։

Մեկ այլ հետևություն. մարդու ողբերգությունը, ըստ հայ արձակագրի, ավելի խորն է ազգային մաքառումի դիմաց։ Ասել է թե՝ ամերիկացին, այսինքն՝ աշխարհաքաղաքացին, ամուր է նստած գրողի իմացական շերտերում։ Եվ «մեղքը» չի կարելի թողնել «դրսի» վրա։ Քաղաքական, լեզվական և մշակութային հաճախ գլուխ բարձրացնող անհանդուրժողությունն իր հետագիծը թողել է անցած տասնամյակների մեջ:

Տարիներն անցնում են, անցնում է նաև, իր իսկ խոստովանությամբ, հայրենասիրության հպանցիկ ոգևորությունը։ Ավելի ուշ, այս անգամ «Ադամի գիրքը» վեպում, հեղինակը վերադառնում է զավակների հանդեպ խորթություն պահած Հայաստանի ափսոսանքին, սակայն «ափսոսանքը» կամ Աստծուն փա՜ռք տալը, պարզվում է, դեռ վաղաժամ է, դեռ փշոտ է դարձի ճանապարհը։

Կյանքը վաղանցիկ է, իսկ աշխարհով մեկ ցրված սփյուռքահայի անկանխատեսելի ճակատագրի  վայրիվերումը՝ շարունակական։ Վեպում Ադամ Նուրյանը մտահոգվում է, թե որտեղ պիտի թաղեն իրեն մահից հետո, մտովի թվարկում երկրներ ու քաղաքներ, ցավով խոստովանում, որ բոլորն էլ խորթ ու օտար են իրեն: Տո՜ւն չունի ինքը։ Մերժում է «թեկնածու» քաղաքներն ու երկրները՝ Ամերիկայի արևելյան կամ արևմտյան ափերը, անհավանական Ցինցինատին, Կանզաս Սիթին, Թեհրանն ու Թավրիզը, մինչև Սան Ֆրանցիսկո, նաև հայրենիքի ընտրությունը. «Երբ մեռնեմ, ո՞ւր պիտի թաղեն ինձ, Նիւ Եորքո՞ւմ, Նիւ Եորքում, այսինքն՝ Մանհաթանում գերեզմանոց չկայ, հաւանաբար Լոնգ Այլընդ տանեն եւ դիս նետեն երկու կառուղիների արանքում ընկած բազմայարկ գերեզմանների մի անկիւնում, բազմացեղ  ոսկորների միջեւ» («Ադամի գիրքը», էջ 33)։

Մնաց թերևս այս «յիմա՜ր, ազգուրաց» հայի համար Երկիր Դրախտավայրը. «Բայց մի՞թէ Հայաստանը գերեզմանոց է, որ ինձ տանեն, ես ի՞նչ եմ տուել Հայաստանին, որպէսզի Հայաստանն ամփոփի իմ դին, փաստօրէն աշխարհում տեղ չունեմ հանգչելու, լաւագոյնը թերևս միջմոլորակային տարածութիւնն է` կախուած անջրպետից` որպէս ասուպ ու փոշիացած աստղ, հաւիտենական ճամբորդ, մոլորակից մոլորակ, համաստեղութիւնից համաստեղութիւն, վկան՝ տիեզերքի իմ տունը, իմ միակ հասցէն, Ադամ Նուրեան, մշտնջենական բնակիչը մեր ճանաչած տիեզերքի…» («Ադամի գիրքը», էջ 34):

Իրանահայ նոր սերնդից՝ Սեդրակ Գոճամանյանի ջանքերով 2005 թվականին կյանքի  է կոչվում «Ո՞ւր պիտի թաղվենք» թատերական մինիատյուրը` նվիրված Հ. Կարապենցի 80-ամյակին։ Բեմադրության հեղինակը Թեհրանի Հայ Մշակութային «Արարատ» կազմակերպության նախաձեռնությամբ հիմնված «Մեր անկյուն» գրական խմբակի գործուն անդամներից էր` Հ. Կարապենցի ստեղծագործական աշխարհի գիտակներից:

Ինքնաքննության ճանապարհին Նուրյանը հաճախ է կանգնում մտքի բերած փակուղիների առջև: Ավելորդ չէ հիշեցնել, որ երկվության բարդույթներում նա իրեն ո´չ ամբողջովին հայ է զգում, ո´չ ամերիկացի, ո´չ Արևելքից, ո´չ էլ Արևմուտքից: Շուրջ 30 տարի Ամերիկայում ապրելուց հետո անգամ նա իրեն «դրսեցի» է համարում` նոր գաղթական, նոր սփյուռքահայ: Հայ մարդու հոգին չի խաղաղվում: Նա դառնացած բացականչում է. «Նիւ Եորքն այլոց համար է, Ամերիկան այլոց համար է, ես չունեմ իմ տունը, ես փաստօրէն ոչինչ ունեմ…։ Պարսկաստանում` խորթ, Եվրոպայում` խորթ, Ամերիկայում` խորթ, Հայաստանում` խորթ: Ի՞նչ ես ուզում, սրիկա´յ» («Ադամի գիրքը», էջ 42):

Մեր կարծիքով, Հ. Կարապենցը փորձում է խաղարկել նախանցյալ դարավերջին և հաջորդող տասնամյակներին արևմտահայ իրականության մեջ լայն տարածում գտած «դուրսեցի» արտահայտությունը՝ ընդգծելու համար «սփյուռքացման» միտումները, որն անտեսվում է հայրենի գրականագիտության շրջանակներում։ Ուծացման գահավեժ ճանապարհ է սա, որ վերջին տասնամյակներին երբեմն ստանում է «սփյուռքացումի» հանդերձ, ինչն ավելի համարձակները բնականոն վիճակ են համարում։ Ուծացման վտանգը դամոկլյան սրի նման կախված է արևմտահայի և առհասարակ հայրենի տանիքը կորցրած սփյուռքահայի գլխավերևում: Ավելի սարսափելին էլ կա. նրա Ադամն այցելում է «Նյու Եորքի անեծք» Հարլեմում բնակվող մանկության ընկերոջ` Վահանի ընտանիքին, ով նորից բռնել է արտագաղթի տառապալից ուղին, այս անգամ արդեն Հայաստանից: Վահանն ու Ադամը փափուկ հայացքներ են փոխանակում, լա՜վ են հասկանում իրար։ Վահանն ակամա կրկնում է Ադամի պարսկական կյանքի անգույն առօրյան, բայց արդեն ամերիկյան գետնաքարշ Հարլեմում։ Եվ թվում է՝ Հարլեմի ընտրությունն էլ պատահական չէ։ Ուծացման ստվերը հետապնդում է հերոսին, երբ նա Հարլեմից հետո այցելում է հորաքրոջը, ում համարում էր Նուրիջանյանների ցրիվ գերդաստանի «վերջին կաղնին»:

Հարցազրույցներից մեկի մեջ անդրադառնալով արևմտահայերենի անկումային վիճակին` լեզվի նահանջից բխող «անիշխանութեանն ու անստուգութեանը», Հ. Կարապենցն արձանագրում է. «Գնալով խաթարւում է լեզուն: Պէյրութի Փալանճեան ճեմարանից զատ հայերէնագիտական այլ լուրջ հաստատութիւն չունենք: Պէտք է վերակառուցել Կալիֆորնիայի Լա Վերն քօլէճում գտնուող Հայկական Միջազգային ճեմարանի կրթական ծրագիրը՝ հայեցի դաստիարակութիւն ջամբելու համար: Անհրաժեշտ է նաեւ Միացեալ Նահանգների արեւելեան ափում հայկական մի ճեմարանի հիմնադրումը՝ սպասարկելու համար Ամերիկայի ու Կանադայի հայ սերունդներին: Ամերիկահայ դպրոցներն աւելի քան 25-ամեայ գործունէութիւնից յետոյ տակաւին ոչ մի գրող, ուսուցիչ, լրագրող կամ խմբագիր չեն տուել: Պատնէշի վրայ գտնուող մտաւորական ներկայ սերունդը մնալու է որպէս վերջին մոհիկանը, եթէ համընդհանուր ծրագրուած ջանքեր չթափուեն»[4]:

Քառորդ դար հետո մի պարզ հարցում, արդյո՞ք, խիստ են հնչում նման խոսքերը։ Այն ժամանակ գուցե այոˊ ասեինք, այժմ նման գնահատականն իր ձևակերպման մեջ խիստ զսպվածություն ունի:

Վեպի սյուժետային գործողությունների ժամանակ հեղինակը հաճախ է տրվում իր մանկական հիշատակներին՝ ներկայի խճապատկերին ավելացնելով անցյալի դրվագներ: Այսպես, օրինակ, Ադամը վերհիշում է Թավրիզի նեղլիկ փողոցներում կիսամանկական կռիվներից ստացած ուսանելի դասը, երբ հայ աղջկա պաշտպանության խնդիր էր բացվել, ու հերոսամարտերի ոգով սնված մանուկները «բանակ կազմած» «ապստամբության դրոշ էին» բարձրացրել: Այդտեղ էր, որ ընկերներից մեկն ընկավ թուրք լամուկի արձակած քարից։ Փոքրիկ Ադամը, երկար օրեր անկողնուն գամված, հոգեկան ծանր տվայտանքների մեջ էր։ Դա յուրատեսակ հրաժեշտ էր մանկության երազներին, և երեխաները գիտակցում էին, որ իրենց մանկությունը սնուցող պատմվածքներից հայտնի «հրեղեն ձին» մեկընդմիշտ լքում էր երազի ու իրականության սահմանները։ Մինչդեռ թվում էր, թե ընկած ընկերը կամ երազի ըմբոստ ձիերն անպայման ելնելու են և արշավախմբի տղաներին, «պայմանավորվածության համաձայն», առաջնորդելու են երազի երկիր Հայաստան։ Ադամի, ասել է թե` Հ. Կարապենցի, մանկությունը հենց այդտեղ էլ ընդհատվել է, քանի որ փշրվել են երազները։

Լեզվի և ազգային մտածողության շնչին «անեծքի պես» կառչած ոգին խանգարում է թույլ ու անկար հայերին, ովքեր ամեն կերպ ջանում են ազատվել իրենց պարտադրվող ազգային բարդույթներից, երբեմն գլխապատառ փախչում են էթնիկ «ցուցիչներից», անգամ ցեղային ծագումից և ավանդական վարքուբարքի կեցությունից:

Այսպես` Ադամից և կեցության հայկական ձևերից փախչում է կինը` Մելինեն, երբեմնի հայուհին։ Նա ամուսնուն պարզ ու որոշակի հայտնում է իր դժգոհությունը՝ արդարացնելու համար իր եսակենտրոն ու ամերիկյան գահավեժ տարուբերումները. «Մենք տարբեր աշխարհների ծնունդ ենք: Դու ինձ շարունակ երկընտրանք ես պատճառում: Չգիտեմ` ո՞րն է հայը, ո՞րն` ամերիկացին: …Քո հայութիւնը խեղդում է ինձ…, ես ազատութի՛ւն եմ ուզում քո կապանքներից» («Ադամի գիրքը», էջ 31):          Ուրիշ ի՞նչ կերպ կարող է լինել ամերիկացումը Մելինեի և նրա պես հազարավոր հայերի համար։ Ադամն զգում է, որ դաշույնը խրվել է իր անպաշտպան սրտի մեջ։ Ինքը, որ հայության ու մարդկության դատին լծվել է անմնացորդ, չի կարողանում պաշտպանել իրեն։ Սա շահնուրյան ահազանգ դարձած նահանջի նոր ու ամենից ահավոր տեսակն է։ Ինչպե՞ս պատահեց։ Մելինեն ծնվել ու մեծացել էր Ամերիկայում, հարստության մեջ, Քենեդիների և այլոց մեծատունների դուստրերի հետ հաճախել նույն վարժարանը։ Նա խուլ է արյան կանչի հանդեպ, և անդառնալիորեն նրա մեջ թագավորելու է ամերիկուհին։ Սա առաջին հերթին Ադամ Նուրյանի պարտությունն է։ Նա` ամերիկյան գաղափարներին միշտ ընդառաջ նետվող հայ հերոսը, շտապում է ենթագիտակցորեն հրաժեշտ տալ խաբկանքների մեջ թավալվող, արյուն փոխած կույր հայուհուն։

Նման պարագայում ամերիկյան աշխարհը դուռ ու պատուհան չունի, անղեկ է, կլանել ու խժռել գիտի միայն։ Ոչնչացնում է էության ամենաթանկ մասնիկները։ Վաղ թե ուշ, հիշենք մեկ անգամ ևս Շահնուրի բանաձևումը` «գիտությամբ թե անգիտությամբ», երկփեղկված կեցության այս ճանապարհը հանգեցնելու է օտարացումի, «կոսմոպոլիտ քաղաքակրթության»: Այդ ճանապարհին մաքառում և  նույն ճանապարհի գայթակղության փորձաքարը հաղթահարում են բոլորը՝ Ադամը, ինքը՝ վիպասանը, մեր աշխարհի վառ անհատականությունները։

Հ. Կարապենցը վեպում հրապարակախոսական և գրականագիտական բավարար շնչով բացում է Սփյուռքի գրականության ուղղության բովանդակային յուրահատկությունը, երբ ընդգծում է այդ գրականության վաղվա անհեռանկարայնությունը, անխարիսխ ապագան։ Այսօր թերևս նրա առժամյա կենսունակ, գործնական «առավելությունները» բացատրվում են անցյալի հուշերին, անհատական հուզապրումներին, օտարաշունչ բազմատարր աշխարհում ազգային ու կենցաղային երևույթներին կառչած մնալու հանգամանքներով, բայց դրանք խորքի մեջ ցավագին հայացքի շերտերն են, որոնք ժամանակի ընթացքում թուլացնում են գեղարվեստական ընկալումը։

Կարապենցը խոստովանում է, որ իր վեպերում և պատմվածքներում գեղարվեստական տարրերը հպատակվում են բաց խոհի, նոթագրության ընթացքին, ինչն արձակագրի ապրած ջղաձիգ վիճակների վկայությունն է։ Գրական նյութերի մեջ նրան ստեղծագործական իմաստով բավարարություն են պատճառում սիրո, ազատ ընտրության, ընտանիքի և տոհմի խնդիրներին անդրադառնալը: «Դարձել ենք մենաւորների հասարակայնութիւն։ Ես, սիրելի´ս,- խոստովանում է Զելդան Ադամին,- որ ինչպէս գիտես, նիւթապէս ապահով մէկն եմ, ինչո՞ւ եմ մխրճուել աշխատանքի տենդոտ հոսանքի մէջ, եթէ ոչ` մի կերպ գոցելու մենութեան պղտոր տաղտուկը: Միայն ես չեմ: Ժողովրդի մէկ քառորդն առանձին է ապրում, մեն-մենակ, յատկապէս` կանայք, որոնք ամուսնանալու փոխարէն, ամուսնացել են իրենց ընտրած ասպարէզի հետ` իրենց բաւարարութիւնը գտնելով գործի մէջ» (Նույն տեղում, էջ 93)։

Վեպում հեղինակն առանց վերապահման  դնում  է լեզվի բացարձակության հարցը: Իր հերոսի միջոցով նա ուղղաձիգ հարց է առաջադրում, միևնույն ժամանակ յուրակերպ լուծման հանգում. «Այո՛, ես պիտի վերադառնամ հայերէնին, որի ամէն մի բառն արիւն է` բազում նահատակների զոհողութեամբ սրբագործուած, եւ ես զարմանում եմ, թե դու, Զելդա´, ինչպէս կարողացար թափանցել այս ճշմարտութեան մէջ ու գտնել իմ էութեան հիմնական լարը, որը գիտակցաբար ու յիմարօրէն փորձել էի կտրել տարիներ շարունակ, հենց այսօրուանից պիտի սկսեմ, քանի դեռ ուշ չէ…» (Նույն տեղում, էջ 218):

Ադամի որդին` Վահեն, ամերիկյան հասարակության բարոյական վարքագծի պայմանականություններից ձերբազատված և հակառակ հայ ընտանիքի ավանդական կաշկանդվածության, վեպի «Հայրեր ու զավակներ»  գլխում ընթերցողի համար անսպասելի պաշտպան է կանգնում հոր հայցքներին` հարաբերություն պարզող երկխոսության մեջ պահանջելով շիտակություն, իսկ հաղորդակցության մեջ` բացառիկ ազնվություն։ Ադամը վստահ է՝ որդին այդ ճանապարհի ընտրությամբ միայն կկարողանա ընդառաջ գնալ ճշմարտությանը:

Վեպում, հետևելով հույն փիլիսոփա և գրող Նիկոս Կազանձակիսի խոհագրության սկզբունքներին, Հ. Կարապենցն ու իր ես-ը կրող Ադամ Նուրյանը աստվածայինի են հասցնում գեղագիտական հավատամքը, հակառակ դեպքում նոր մարդու համար ազատությունը՝ «անհասանելին», կդառնա անգտանելի մի բան. «Այլապէս ինձ պէտք չեն ձեր գեղաոճ տափակ գրքերը, ձեր գեղատեսիլ անկիրք պաստառները, ձեր շողշողուն անկեանք բեմերը, ձեր ճշգրիտ, անհոգի երգերը, ժողովրդականութիւն վայելող, սակայն միտքը բթացնող ձեր շարժանկարները» (Նույն տեղում, էջ 197): Վիպագիրը մերժում է բարձր արվեստի յուրացման էժանագին ուղին. «Պատրաստէ՛ք խարոյկը: Առաջին լուցկին վառողը ես կը լինեմ: Թերևս մոխիրների տակ գտնէք Միքելանջելոյի մուրճը: Դոստոյեւսկու գրիչը կամ գուցէ Դուրեանի մխացող սիրտը» (Նույն տեղում):

Հենց այստեղ է իմաստավորվում Հակոբ Կարապենցի գրականությունը, որովհետև,  ինչպես ինքն է գտնում, մի պուտ գութն ավելին արժե, քան հին ու նոր քաղաքակրթությունները: «Ստեղծագործական ամէն մի հեւքի խորքում մարդու յարատեւ պայքարն է Աստծոյ հետ, Աստծոյ դէմ՝ աստուածանալու, մարդանալու, ազատագրուելու, կամ, ինչպէս Քրիստոսն է ասում՝ պարտութեան մատնելու մահը։ Որովհետեւ նա, ով չի վախենում մահից, ազատ է» (Նույն տեղում, էջ 196)։

Հ. Կարապենցի գրական նկարագիրը հզոր ենթախորք ունի, որը ներքին ծավալումներով կարողանում է ճշգրտորեն բացահայտել օտարության մեջ ապրող հայկական ուրույն աշխարհը` իր անպարփակելի հոգևոր ու աշխարհագրական սահմաններով, վաղվա հանդեպ ունեցած շոշափելի լավատեսությամբ: Դրանով է Կարապենցի տեղը միշտ մնայուն նորագույն շրջանի արձակու

[1]Գասպարյան Դ., Հայ գրականություն / գիրք երկրորդ, Եր., «Զանգակ», 2002, էջ 245։

[2] «Հայրենիք» օրաթերթ, Բոստոն, 1983, 8 հոկտեմբեր:

[3] Քեշիշյան Ա., Հակոբ Կարապենց. աշխարհընկալումը և արվեստը, Եր., ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 1999, էջ 130-131:

[4] «Սփիւռքահայ արդի գրականութիւն», Հատոր բ., «Ռօյըլ Օք, Միշիկըն» հրատ., 1994, Կազմեցին՝ Սեդա եւ Սարգիս Դէմիրճեանները, էջ 679: