Ժանետ Լազարյանին[2]
Հասմիկը բարձրահասակ էր, կլորավուն դեմք ուներ և աչքեր, որոնց մեջ արցունքի երկու կաթիլ էին շողում, նրան նայելիս կշփոթվեիր ու կմտածեիր՝ ուր որ է արտասուքի այդ երկու կաթիլը այտերից կսահի՝ հասնելով շուրթերը եզերող կծկված կնճիռներին: Խունացած ու տրտում շուրթեր, որ ակամա դողդղում էին, և մարդ կմտածեր՝ կարծես ուզում է խոսել կամ ճչալ: Ճիչ, որ քարացել էր հենց այնտեղ՝ շուրթերի վրա:
Դահուկորդները տարածվել էին ողջ դահուկուղով մեկ: Հասմիկը՝ մեծ, մուգ ակնոցով, մինչև քիթը բարձրացրած շալով, այտերը ծածկող բրդյա գլխարկով, կարող էր հանգիստ մտորել և ազատություն տալ այն բանտարկված երկու կաթիլ արցունքին, որ առանց վախի ու երկյուղի, դողդղալով սահեն այտերի վրայով:
Հիմա ոչ ոք չէր կարող տեսնել նրա դեմքն ու ասել. «Այս տարիքն ու այս ողջ համբերությո՞ւնը»: Համբերությունը միակ բանն էր, որ այլևս չուներ: Այն լայնարձակ ու մեծ տունը՝ պատերին փակցված այդքան նկարներով, տուն, որ ինչքան ժամանակ էր, բացի հեռախոսազանգերից, չէր լսել ուրիշ որևէ մեկի ձայնը: Հեռախոսազանգերի ու իր ճիչերի ձայները՝ մռայլ ու սառնաշունչ պատերին բախվող: Այդ տունը համբերություն չէր թողնում, հուշերը հանկարծակի ընդվզում էին, ցավը կրծում էր կոկորդը, և Հասմիկը բռունցքներով խփում էր րոպե առ րոպե մոտեցող պատերին և քանի դեռ չէր ճզմվել պատերի ճմշումից ու երկարաձիգ հեռախոսազանգերից, տնից դուրս էր փախչում: Կամ գնում էր ընդարձակ բակ, պտտվում ու պտտվում ինքն իր շուրջը, աչքը հարևանի պատուհանին՝ գլխաշորը իջեցնում էր մինչև ճակատը կամ իջնում էր դատարկ ջրավազանը, մաքրում այն, վերցնում ներկի տարան ու զբաղվում, մինչ պատուհանի հետևից մի գլուխ էր երևում, և լսում էր… «Աստված իմ, ինչպիսի՜ համբերություն…»: Այդ ժամանակ ձեռքով սեղմում էր կոկորդն ու վերստին ճչում:
Եվ հիմա եկել էր այստեղ՝ օդի սառնության մեջ նրանց հետապնդելու, նրանց, որ միանշանակ երիտասարդ էին: Հետևում էր մեծ ու փոքր ոլորաններին, ջանում, որ շրջանցի մեծ ոլորաններն ու այնքան հոգնի, որ գիշերը, երբ գլուխը բարձին դնի, մինչև ուշ գիշեր մի կողմից մյուսը չթեքվի:
Նայեց: Դահուկորդները երբեմն իրար կողք էին կանգնում ու խոսում: Ամենուր, որտեղ խմբված են մի քանի դահուկորդ, առանց նրանց դեմքերը տեսնելու, կարող ես ասել, որ բոլորն էլ երիտասարդ են: Երիտասարդ, նորափթիթ ու դեռահաս: Մենությունն ու երիտասարդությունն իրար հետ չեն զուգորդվում: Ոչ մի պատանու չես կարող բանտարկել տան չորս պատերի մեջ, չես կարող նրան լավ օրերի խոստումներ տալ. էլ երիտասարդ չի մնա: Եթե անգամ նրան բերես այստեղ՝ կամակոր ճերմակի, ձյան անհունության ու ծակող ցրտի մեջ, այդժամ ձայնը գլուխը կգցի ու կբղավի.
– Մա՛մ, ախր մենք չենք կարող…
Դեռ չէր կարողանում հավատալ. Սուրբ Ծնունդն էր վրա հասնում, և պիտի գնար, միայնակ նստեր տանը՝ տոնածառի մոտ՝ ականջը հեռախոսի ձայնին, որից չէր լսելու Հերոսի ձայնը. «Մամա՜… Ալին…»:
Խոսքեր, որ հիշում էր ճիշտ տոների օրերին, որպեսզի դառնացնի ամեն ինչ՝ թե՛ իր, թե՛ Հասմիկի տրամադրությունը: Հասմիկն այլևս չէր փորձում խոսք բացել ու նրան մտքափոխ անել: Մի բան, որ արդեն յոթ տարի կարողացել էր անել կարծում էր, թե կարողացել է նրան հեռու պահել այն ամենից, ինչ կար մտքին՝ Ալիի գոյությունը, այն քաղաքի տունն ու արմավենինները, որ էլ չկային:
Սկսվեց այն պահից, երբ փախչում էին: Հերոսը լալիս էր, Ալին էլ կար՝ իր մեծ ու մոխրագույն աչքերով, գանգուր մազերով: Տղուկը չէր ուզում լաց լինել, բայց արտասուքն աչքերին էր, և ցանկանում էր մնալ այնտեղ. հազիվ տասներեք տարեկան լիներ: Ձեռքը Հերոսի ուսին՝ չէր խոսում, ասես միայն թուքն էր կուլ տալիս, և կոկորդում մի բան էր վեր ու վար լինում: Թնդանոթների ու Հերոսի հեռացող ձայնն էր, որ բռունցքներով զարկում էր Հասմիկի կրծքին և չէր ուզում գնալ նրանց՝ իր քույր Հելենի ու ոտաբոբիկ, իրեն բեռնատարի կողմը քաշող Հասմիկի հետ: Երբ բարձրացան, նրան ամուր բռնեց, որ իրեն չգցի ներքև՝ այն տղուկի մոտ, որ դեռ լալիս էր: Հասմիկը ձեռքերի մեջ առավ Հերոսի դեմքը, որ չրշջվի և չտեսնի մանչուկի սև այտերով սահող արցունքները:
Երբ եկան Թեհրան, Հերոսը նույն հարավցին էր ու մշտապես հարավցիների հետ, և թերևս հենց նրանք էին, որ նրա գլխում ամբողջացրին տղուկի հեքիաթը: Մի տղա, որի որովայնն է մխրճվում գնդակը, աջ ձեռքով վերքը բռնած, ցավից կուչ եկած, գնում է, հասնում փշալարերին, ձեռքերն օդում բաց անում և իրեն փշալարերին նետում, որ մյուսներն անցնեն իր վրայով:
Հերոսը թռչնի նման բաց էր անում ձեռքերը, իրեն ցած նետում ու ճչում, և Հասմիկը համբերությամբ լսում էր ու մտածում, որ կվերջանա, մի օր կվերջանա, երբ մեծանա, բայց Հերոսի հայացքը տարեցտարի փոխվում էր. պաղատագին վիճակից (մանկական պաղատանք, որ ցանկանում է մայրիկից թույլտվություն վերցնել՝ անելու մի բան, որ իր տարիքին սազական չէ), փոխվում էր անբարյացակամ ու քինոտ հայացքի: Աչքեր, որ ասես սևեռված ու անդադար նայում են մի բանտապահի, ասում էր, որ գուցե Հասմիկի հիշողություններն էլ արթնանան, ասում էր, որ փափկեցնի մամայի քարե սիրտը, իսկ Հասմիկն արդեն տարիներ էր, ինչ լսել էր իր սրտի փշրվելը և այլևս չէր կարողանում հավաքել բեկորները. ռումբերի ու արկերի ձայնը չէր թողնում, չէին թողնում ձայներն այն մարդկանց, որ, պատուհանները բացելով, սև, ապշահար աչքերով ասում էին… «Ողջույն, մադամ… ինչպիսի՜ համբերություն, մադա՛մ…»:
Երկուսն էլ երեխա էին: Ալին՝ մեկ տարի մեծ: Երբ յոթ տարեկան էր, առաջին անգամ իրենց տուն եկավ: Հագել էր մի լայն տաբատ, որն անընդհատ վեր էր բարձրացնում: Սպորտային ոշիկները հանեց հենց այնտեղ՝ դռան մոտ, նստեց մի անկյունում՝ ձեռքերը քաղաքակրթորեն ծնկներին դրած: Երբ ամենքը նստեցին իրար կողքի, և Հելենը խոսեց հետը, տարօրինակ հայացք գցեց ու զարմացած ասաց. «Իսկ ինչո՞ւ օտար լեզվով չեք խոսում»: Հերոսը, ձեռքը դնելով տղայի ծնկին, ասաց. «Ինչպե՞ս խոսենք օտար լեզվով, մենք հո օտար չենք»: Տղուկը նորից էր նայել բոլորին՝ Հելենին, Հասմիկին ու Հերոսին, ձեռքերն օդում անիմաստ թափահարել ու ասել էր. «Բայց բոլորը կարծում են՝ դուք օտար եք»: Հելենը ձեռքը բերանին էր դրել: Հերոսը բարձրաձայն ծիծաղել էր… «Օտար… ա՜խ, օտար»: Տղան, ասես միտքը հանգստացած, ոտքերը երկարել էր, և հետո միասին կռիվ-կռիվ էին խաղացել: Հելենն ու Հասմիկը խոհանոցից լսում էին նրանց ծիծաղի ձայները…
Այդ օրերին Հելենի առողջությունը դեռ լավ էր: Ոչնչից չէր վախենում և անընդհատ Հասմիկի ականջին չէր շշնջում. «Մամա, Ուրմիայի ողջ գյուղերը դատարկվել են… մամա, այդքան մի՛ ասա հայրենիք…»:
Հասմիկը երկար ժամանակ էր՝ հասկանում էր, որ սիրում է տաք ու աղակալած հողերը, բարձր արմավենիները: Այն պահից, երբ հրաձիգները կրակում էին. «Մադամ… մադամ», սրտի բեկորներն էլ ավելի էին փշրվում: Հրաձիգներ, որ միշտ կային և հիմա ավելի շատ էին գործում, և անդադար՝ նախկինից շատ ավելի:
Հիմա անգամ Հելենը գիտեր, և երբ ժպիտ էր հայտնվում Հասմիկի շուրթերին, նրանից էր, որ գիտակցում էր՝ Հելենն էլ է հասկանում: Երբ հեռախոսը զանգում էր, և աշխարհի մյուս կողմից տխուր ու խռպոտ մի ձայն ջանում էր ուրախ ու երջանիկ թվալ, ասում էր. «Մամա՛, ո՞ւր գնացիր: Այսօր ո՞ւր ես գնացել: Ե՞րբ ես հարավ գնալու, մա՛մ: Մամ, ի՞նչ նորություն կա»:
Հելենն ինչպե՞ս կարող էր ապրել մի տղամարդու հետ, որի լուսանկարներին դեռ չորս տարի անց էլ նայելիս Հասմիկը չէր ճանաչում: Մշտապես մտածում էր, որ այս անգամ, երբ աչքն ընկնի լուսանկարին, Հելենի կողքին տեսնելու է այն տղուկին՝ պայծառ, մոխրագույն աչքերով և վերջին անգամ այտերին սահած արտասուքով: Սակայն Հելենի կողքին միշտ ուրիշ մեկն էր: Մի օտար ու անծանոթ տղամարդ: Հերոսն էլ, երբ կար, հասկանում էր՝ Հելենն ինչու է աղաչանքով ասում. «Չէի ուզում. գնացի հիվանդանոց, վերջացրի… այն ժամանակ ամեն ինչ խնդիր կլիներ»: Եվ Հասմիկը գիտեր, որ կար մի ժամանակ, երբ Հելենը երեխաներ շատ էր սիրում:
Դահուկուղին փակվում էր, Հասմիկը չէր ցանկանում նախքան մութն ընկնելը վերադառնալ տուն: Դատարկ տուն, իրեն ակնապիշ նայող լուսանկարներ և Քարուն գետը, որ զանազան նկարներում ասես միշտ վարարած է: Հևաց ու դանդաղորեն ճամփա ընկավ: Պետք է միկրոավտոբուսին հասներ: Միկրոավտոբուսն ամեն քայլափոխի կանգնում էր, և նա կարող էր տուն հասնել այն պահին, երբ իրենց տան փողոցում երթևեկ չլինի, ու որևէ մեկը չկարողանա մթության մեջ՝ պատուհանի հետևից իրեն տեսնել ու կրակել:
Նստել էր՝ իր մեջ կծկված: Միկրոավտոբուսը ժամանակ առ ժամանակ կանգնում էր, դահուկորդները հոգնած իջնում էին, իսկ նա վերջինն էր, որ իջավ «Էխթիարիե» հրապարակում: Դեռ լույս էր. իրեն դարձող հայացքներ, հրաձիգ, որ համազարկ էր տալիս. «… Մադամ… մադամ»:
Ոտքով գնաց: Ձախ թեքվեց: Ձյունը չէր կարողացել պոկել լուսանկարները, պատի վրայի ու զանազան տարելիցների նկարները: Լուսանկարի խոշոր ու մոխրագույն աչքերը թուլացրին քայլերը: Դառնորեն ժպտաց. լուսանկարի միջի տղուկը հասակ էր առել, մեծացել էր և վերջ… իսկ մարդուն բզկտելու համար ինչեր էին մնացել, ինչպիսի՜ հուշեր ու հայացքներ…
Հասմիկը, նույն կերպ կանգնած, հայացքը հառել էր լուսանկարի մոխրագույն աչքերին, իսկ անցորդները նայում էին հոգնած դահուկորդի դահուկներին ու ցրտից կուչ եկած՝ գնում:
Անցորդների քարե հայացքից բավական ուշ ուշքի եկավ. երբ մի ծերունի, առանց առուն տեսնելու, կիսադեմով իրեն էր նայել, սայթաքել ու ընկել:
Աչքերը սրբեց, վզի շալը մինչև քիթը բարձրացրեց. որևէ մեկն էլ չէր տեսնի իր դեմքը, դեմք, որ լացից կարմրել էր, և այտեր, որ կնճռոտվել էին:
Մի ձայն ասաց. «Մադամ… մադամ»: Հասմիկը նայեց. փողոցի շուրջբոլորը՝ կտրված եղևնիներ, ուր որ է հասնող Սուրբ Ծնունդ, իսկ ամեն ինչ այնպիսին էր, ինչպիսին կար՝ բացի նրա ձայնից, որ էլ չէր լսվում, կամակոր ու հոգնած մի ձայն. «Դու անցած տարի էլ նույնն ասացիր, ամեն տարի ես դու նույնն ասում… թող մեծանաս, մեծանաս»:
Եվ Հասմիկը յոթ տարվա ընթացքում փորձել էր հեքիաթներ հորինել ու պատմել Հերոսին. Հերոսն ավելի խորթ հեքիաթներ ուներ, հեքիաթներ, որ Ծննդյան գիշերը՝ եղևնին զարդարելիս էր հիշում: Հարրին արդեն մեծացել էր, և Սուրբ Ծննդի նվերով չէիր կարող նրան երջանկացնել:
«Մամ, հիշո՞ւմ ես Սուրբ Ծննդյան գիշերը…»
Այդ երեկո Ալին նրանց տանն էր մնացել: Հասմիկը նրանց երկուսի համար եղևնու տակ նվերներ էր դրել: Տղուկը, որ չէր ուզում քնել, որպեսզի Ձմեռ պապիկին տեսնի, քնով էր անցել Հելենի ծնկներին:
Ցերեկվա երկուսն էր, երբ ռադիոն հաղորդեց լուրը, նախ՝ համառոտ, հետո՝ ամբողջությամբ, Հասմիկը Հարրիին գրկեց, Հերոսը, որ արդեն մեծ էր, բղավեց.
«Տեսա՞ր… տեսա՞ր. եթե գնացած լինեիր»:
Բայց երկու օր հետո չհամարձակվեց համբուրել նրան. տղամարդուն, որ կռացած կոշիկի կապերն էր ամրացնում: Իսկ նրանք հասել էին Համիդիե կայազորին: Հերոսն ասաց.
«Մա՛մ… էս ռադիոն խաբում է… քաղաքը նորից վերցրել են»:
Կարծես նրա ձայնը այդպես չէր լսել երբեք: Առնական ու խրոխտ ձայն. բավական էր՝ ինչքան ցանկացել էր խաբել այն փոքրիկ տղային, փոքրիկ մի տղա, որն ուզում էր գնալ իր կյանքի հետևից, իսկ ինքը թույլ չէր տվել, մինչև այն օրը, երբ հանկարծ լսեց նրա ձայնը, յոթ տարի անց լսեց առնական մի ձայն, որին այլևս ոչ մի հեքիաթով չես կարող խաբել:
Թեքվեց մի փողոց, հենվեց պատին ու աչքերը փակեց: Հարրին ասել էր, որ Ալին հուղարկավորված էր քաղաքի մի գերեզմանոցում, մի տեղ, ուր եթե նստես ու աչքերդ փակես, քամին դրոշների մեջ կսողոսկի, և ամեն ոք կկարողանա լսել նրանց ճիչերի ձայնը:
Իսկ Հասմիկը չգիտեր՝ որտեղից պետք է լսեր Հարրիի ճիչերի ձայնը, որտեղ պետք նստեր, աչքերը փակեր, որ լսեր Հարիի աղաղակը. «Մամա՛, էս ռադիոն խաբում է… խաբում է… »:
Սրտնեղած ու հոգնած ճամփա ընկավ: Դեռ ամբողջովին չէր մթնել, և ինքն անկարող էր քայլել: Տուն էր գնում: Դատարկ ու սառը տուն, սառնություն, որից անընդհատ սարսափում էր և գերադասում էր մոռանալ, ու չէր ստացվում:
Նայեց: Հանգիստ շունչ քաշեց: Փողոցում մարդ չկար. փակ դռներ ու պատուհաններ և շղարշե վարագույրներից թափանցող խունացած լուսավորություն: Դանդաղ ու կոտրված քայլեր էր դնում դահուկորդի կոշիկներով, որ քարշ էր տալիս հետը՝ զգալով դրանց ծանրությունը:
Հասել էր դռան մոտ, մեծ ու սպիտակ դռան մոտ: Ձեռքերը դողում էին, բանալին գրպանում փնտրում էր ու չէր գտնում: Անընդհատ այդպես էր. տուն հասնելիս պիտի փնտրեր, բանալին հանկարծ անհետանում էր գրպանում կամ պայուսակում: Շրջվեց մի ձայնի վրա: Դեմ դիմացի հարևանի պատուհանն էր բացվել, հարևան կինը պատուհանի միջից ծիծաղում էր.
– Մադա՛մ, դահուկ քշելուց ե՞ք գալիս:
Իրեն կորցրեց, մի համր տագնապից կծկվեց, դառնորեն ժպտաց, մտքում փնտրում էր բառեր, որ հանկարծ անհետացել էին:
– Երանի Ձեզ, մադա՛մ… Դուք տարբերվում եք մեզնից:
Կանգնեց բակում՝ այգու մոտ, որ ձյան տակ սառել էր: Մի հեռու, խոցոտող ձայն խշշում էր ականջներում.
«Երանի Ձեզ, մադա՛մ… Դուք տարբերվում եք մեզնից»:
Թարգմանությունը պարսկերենից՝ Արեգ Բագրատյանի
[1] Հեղինակը պատմվածքի վերնագիրը գրել է պարսկատառ հայերենով:
[2] Իրանահայ հայտնի լրագրող, արվեստագետ և գրող: Ապրել է 1940-2014 թվականներին:
