Գերմանացի գրող, նկարիչ, քանդակագործ, Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Գյունթեր Գրասի` 12.08.2006 թ. «Frankfurter Allgemeine» թերթին տված հարցազրույցը ներկայացնում ենք ստորեւ:
Գյունթեր Գրասն առաջին անգամ խոսում է իր հուշերի գրքի եւ SS զորքերին իր անդամակցության մասին: Տասնհինգ տարեկանում նա կամավորագրվել էր U-Booten-ին [1], երբ դեռ հիտլերյան երիտասարդ էր: Տասնյոթ տարեկանում Գրասը աշխատանքային ծառայությունից գնաց Ֆրունդսբերգի [2] բաժին, որը պատկանում էր SS զորքերին: Հուշագրության մեջ Գրասը նկարագրում է իր մանկությունը Դանցիգում, պատերազմի վերջին շաբաթները` որպես զինվոր, որոնց ընթացքում նա հազիվ է փրկվել մահից` լինելով ռազմագերի, ինչպես նաեւ` հետպատերազմյան շրջանում տիրող եռուզեռը: Այս փորձառությունների շնորհիվ էլ նրա մեջ ուժգնացավ նկարիչ դառնալու ցանկությունը: Գրքի երկրորդ մասը փախստական երեխայից դեպի «Թիթեղյա թմբուկ» գրքի հեղինակ տանող ճանապարհի մասին է: Այն ավարտվեց, երբ Գյունթեր Գրասը եւ նրա առաջին կինը` Աննան, 1950-ականների վերջին մնացին Փարիզում:
– Ձեր հուշերը վերնագրված են «Սոխը կճպելի՞ս»:
– Ես ստիպված էի այս գրքի համար մտածել մի ձեւաչափ, որն ամենադժվարն էր: Ճշմարտությունն այն է, որ մեր հիշողությունները, մեր սեփական պատկերացումները կարող են եւ հաճախ խաբուսիկ լինել: Մենք ամեն ինչ գեղեցկացնում ենք, դրամատիկացնում, թույլ ենք տալիս, որ մեր փորձառությունները վերածվեն անեկդոտների: Եվ ես ուզում էի թույլ տալ, որ այդ ամենը, ներառյալ այն կասկածները, որոնք արտացոլված են գրական հուշերում, սկսեն փայլատակել ձեւի մեջ: Այստեղի էլ ծնվեց սոխի գաղափարը: Սոխը կճպելիս, այսինքն` գրելիս, նախադասություն առ նախադասություն, ամեն ինչ դառնում է պարզ ու ընթեռնելի, կորցրածը դառնում է կենսունակ:
– Ի՞նչը Ձեզ ստիպեց գրի առնել Ձեր բոլոր հիշողությունները:
-Չէի ասի, թե գիրքը դժվար ծնունդ էր, բայց որոշ ջանքեր պահանջվեցին, մինչեւ կկարողանայի սկսել, քանի որ ես որոշ հիմնարար առարկություններ ունեմ ինքնակենսագրականների վերաբերյալ: Շատ ինքնակենսագրականներ ընթերցողին ստիպում են հավատալ, որ ինչ-որ բան այդպես է, ոչ թե այլ կերպ: Ես ցանկանում էի այն ավելի ակնհայտ դարձնել, այդ իսկ պատճառով ձեւն ինձ համար այդքան կարեւոր էր:
– Ձեր գիրքը մանկության տարիների մասին է: Բայց այն չի սկսվում Ձեր ամենավաղ տարիների հիշողությունից. պատմությունը սկսվում է այն ժամանակներից, երբ Դուք գրեթե տասներկու տարեկան էիք, եւ ամեն պահի կարող էր պատերազմ բռնկվել: Ինչո՞ւ ընտրեցիք հենց այդ շրջադարձային կետը:
– Պատերազմը հենարան է: Դա վերաբերում է իմ մանկության վերջի սկզբին, քանի որ պատերազմը սկսվելուն զուգընթաց ամեն ինչ դրսից սկսեց իր ազդեցությունն ունենալ ընտանիքներում: Հորեղբայրս, որն աշխատում էր Լեհաստանի փոստային բաժանմունքում, հանկարծ սկսեց բացակայել. նա դադարեց մեզ այցելել, եւ մենք այլեւս չէին խաղում նրա երեխաների հետ: Հետո ասացին, որ նրա վրա կրակել են: Մորս քաշուբացի բարեկամներին, որոնք մեր տուն էին գնում-գալիս, հանկարծ այլեւս չընդունեցին: Միայն պատերազմի վերջին տարիներին մեծ մորաքույրս վերադարձավ եւ ֆերմայից մեզ համար բենզին բերեց: Նա չէր կարող դա ձեռք բերել երկրում առկա դեֆիցիտի պատճառով: Այս կերպ նորից վերականգնվեց ընտանեկան համախմբումը: Սկզբում ծնողներս պատեհապաշտորեն հարմարվեցին հանգամանքներին: Ես ուզում էի որոշակի պարզություն մտցնել այն ամենում, ինչը տեղի ունեցավ այդ ժամանակ, քանի որ դրանք ինձ էին վերաբերում: Ի՞նչն էր խանգարում քեզ, ի՞նչն էր խանգարում այն տղային, որը ժամանակին ճիշտ հարցեր էր տալիս: Դու վառ մարդ էիր, նույնիսկ` ըմբոստ: Բայց դու ոչ մի հարց չտվեցիր, ոչ մի վճռորոշ հարց: Ես հենց դա նկատի ունեի: Եվ ես չէի ցանկանում պարզապես նկարագրել իմ անցյալն ու պնդել, որ ամեն ինչ այդպես է եղել. ես ուզում էի պատմել նրա մասին: Իմ առաքելությունը միայն պատմելն է:
Նրանք միշտ արտաքին խթաններ են փնտրում իրենց հիշողությունները եւ պատմություններն արտացոլելու համար: Իրենց սիրելի Բալթյան ափի սոխը կամ սաթը կօգնի նրանց ցատկ կատարելիս: Չկա՞ ընտանեկան արխիվ, որտեղից կարելի է լուսանկարներ ձեռք բերել:
Ես հիմա գրեթե ութսուն տարեկան եմ, սակայն ինձ շարունակում եմ փախստական երեխա համարել, քանի որ ոչինչ չունեմ: Գրքում ես նկարագրել եմ, որ իմ գործընկերները, որոնք մեծացել են Կոնստանցա [10] լճի մերձակայքում կամ Նյուրնբերգում, դեռեւս պահպանել են իրենց դպրոցական հաշվետվությունները եւ ամեն ինչ` մանկությունից մինչեւ հասունություն: Ես այլեւս ոչինչ չունեմ: Ամեն ինչ մնացել է անցյալում: Միայն մի քանի լուսանկար կարող էր մայրս պահած լինել: Այսպիսով, ես գտնվում էի անբարենպաստ իրավիճակում, որը շահավետ էր նրանց համար, ում ես պատմում էի այդ պատմությունը: Մանկության կորցրած գանձերի թվում է նրա առաջին վեպի ձեռագիրը: Այո՛, դա պատմական վեպ էր, որի գործողությունները տեղի էին ունցել տասներեքերորդ դարում, միջնադարում, ոչ կայսերական, սարսափելի ժամանակներում: Այն ժամանակ գործում էին վտարման դատարաններ, Շտաուֆերի կայսրությունը կործանվեց, մահն ու սատանան գլուխ բարձրացրեցին: Սակայն ես չկարողացա հետեւել իմ ստեղծած կերպարներին, առաջին գլխի վերջում նրանք բոլորն արդեն մահացել էին: Այլեւս գրելու բան չկար: Բայց ես դրանից գոնե սովորեցի, թե հետագայում որքան հարգալից պետք է վերաբերվեմ իմ կերպարներին: Տուլլա Պոկրիֆկեն եւ Օսկար Մացերատը առաջին հայտնություններն էին եւ վերամարմնավորվեցին նաեւ իմ հաջորդ գրքերում:
– Դուք բազմիցս հայտնել եք, որ Նյուրնբերգը Բալդուր ֆոն Շիրախի [3] մեղքի խոստովանությունն էր, եւ որ դա առաջինը ձեզ համոզեց, որ ցեղասպանությունը կատարել են գերմանացիները: Բայց հիմա առաջին անգամ անակնկալ ձեւով Դուք խոսում եք SS-ի զորքերի անդամ լինելու մասին: Ինչո՞ւ հիմա…
– Դա ինձ ճնշում էր: Տարիների ընթացքում իմ լռությունն այս գիրքը գրելու պատճառներից մեկն է: Դա պետք է վերջապես արտահայտվեր ինչ-որ ձեւով: Այն ժամանակ ես կամավոր էի, բայց ոչ թե SS զորքերի, այլ U-Booten-ի համար, որը նույնպես խառնաշփոթ էր ստեղծում: Բայց նրանք այլեւս իրենց հետ ոչ ոքի չտարան: Մյուս կողմից`SS զորքերը վերցրեցին այն ամենը, ինչը հնարավոր էր ստանալ 1944-45թթ. պատերազմի վերջին ամիսներին: Դա հասանելի էր ոչ միայն նորակոչիկներին, այլեւ ավագ սերնդին, որոնք իրենց փորձը ձեռք էին բերել ավիացիայում: Այն կոչվում էր «Հերման Գյորինգի նվիրատվություն»: Որքան քիչ էին դեռեւս անձեռնմխելի օդանավերը, այնքան շատ էին բանակի ստորաբաժանումներում կամ SS զորքերի ստորաբաժանումներում նշանակված անձնակազմերը: Նույնը եղել է նաեւ նավատորմի դեպքում: Եվ ես, վստահելով հիշողությանս, կարող եմ ասել, որ SS զորքն ինձ համար ի սկզբանե էլ կապող միջոց չէր, այլ էլիտար ստորաբաժանում, որը միշտ տեղակայվում էր այնտեղ, որտեղ իրավիճակը բարդ էր, եւ, ըստ լուրերի, լինում էին ամենաշատ զոհերը:
– Համոզված եմ, որ չեք իմացել, թե ինչ է պատահել նրանց հետ` նախքան ստորաբաժանում հասնելը: Կամ կարողացա՞ք ինչ-որ բան հասկանալ զորակոչի հրամանից:
– Այս դեպքում իրավիճակը մշուշոտ է, քանի որ չգիտեմ, թե ինչ է իրականում տեղի ունենում: Դա ձեզ ծանո՞թ էր զորակոչի հրամանից, բլանկից, ստորագրողի կոչումից: Թե՞ դա ես նկատեցի միայն Դրեզդեն հասնելուց հետո: Ես դա չգիտեմ: Դուք այն ժամանակ Ձեր ընկերներից տեղեկացել էիք, թե ինչ է նշանակում լինել SS զորքերում: Արդյո՞ք դա քննարկվում էր երիտասարդ տղաների շրջանում, որոնք այնտեղ էին հայտնվել միասին:
– Բաժնում այնպիսի մթնոլորտ էր տիրում, ինչը ես նկարագրել էի գրքի եզրափակիչ մասում: Այլ բան չկար: Դա հենց այն է, ինչի մասին բարձրաձայնվում է: Ինչպե՞ս կարող եմ շրջանցել այն: Ես վարակվեցի դեղնախտով, բայց դա տեւեց մի քանի շաբաթ: Դրանից հետո հայտնվեց բարապանը եւ սկսեց շանը վարժեցնել հին սարքավորումներով: Համենայնդեպս` պետք է այդ մասին գրել:
– Պետք չէր գրել այդ մասին: Ոչ ոք չէր կարող դա ստիպել Ձեզ:
– Իմ ներքին համոզմունքը ստիպեց ինձ գրել:
– Ինչո՞ւ կամավոր ներկայացաք Վերմախտին:
– Սկզբում ես ուզում էի հեռանալ: Մերձավոր շրջապատից, ընտանիքից: Ես ուզում էի վերջ տալ այդ ամենին, դրա համար կամավոր գնացի: Դա նույնպես տարօրինակ է. ես գրանցվեցի, երբ տասնհինգ տարեկան էի, իսկ հետո մոռացա այդ իրադարձության մասին: Նույնը պատահեց շատ մարդկանց հետ: Մենք աշխատանքային ծառայության մեջ էինք, եւ հանկարծ, մեկ տարի անց, սեղանին դրվեց զորակոչի հրամանը: Իսկ հետո, միգուցե նաեւ` Դրեզդենում, չէի գիտակցում, որ դա SS զորքն էր:
– Դուք Ձեզ մեղավոր զգո՞ւմ էիք դրա համար:
– Այդ ժամանա՞կ: Ոչ: Հետագայում այդ մեղքի զգացումը ծանրացավ ինձ վրա՝ որպես ամոթ: Իմ դեպքում դա առնչվում էր հետեւյալ հարցին. կկարողանայի՞ր ժամանակին գիտակցել, թե ինչ է կատարվում քեզ հետ: Օրինակ` գրքի սկզբում ես նկարագրում եմ իմ դասընկերոջը, որն ավելի շատ բան գիտեր, քան մյուս դասընկերներս: Նրա հայրը Սենատի անդամ էր` սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունից, որին ավելի ուշ ուղարկեցին համակենտրոնացման ճամբար: Ես գիտեմ նաեւ դեպքեր, երբ երեխաները հակադրվել են իրենց ծնողներին: Եթե նրանք քննադատեին նացիստներին իրենց բուրժուական-պահպանողական տեսանկյունից, դա կարող էր վտանգավոր լինել: Այն ժամանակ երիտասարդին այդ ամենը բացատրելը դյուրին չէր: Հեշտ է մոռանալը, թե որքան հմուտ եւ ժամանակակից մեթոդներով է դաստիարակվել հիտլերյան երիտասարդությունը նախնական փուլում: Հիտլերի «Երիտասարդությունը պետք է առաջնորդի երիտասարդությանը» կարգախոսն իսկապես հզոր եւ ազդեցիկ էր: Իմ ջոկատի ղեկավարը հիանալի տղա էր, եւ մենք մեզ կուսակցական երիտասարդներից ավելի լավ էինք զգում: Այդպես շատերն էին մտածում եւ զգում այդ ժամանակ:
– Դուք Ձեր սերնդի մեջ առաջիններից մեկն էիք, որը բարձրաձայնեց գայթակղության հանդեպ սեփական հակվածության մասին եւ միշտ բաց էիք, երբ առերեսվում էիք Գերմանիայի պատմությանը:
– Այո՛, մինչ օրս մենք այնքան շատ դիմադրողներ ունենք, եւ զարմանալի է, թե ինչպես կարող էր Հիտլերը գալ իշխանության: Բայց ես ուզում եմ վերադառնալ 1950-ականներին` բացատրելու «Թիթեղյա թմբուկը» գրելու մասին իմ շարժառիթը: Այն, ինչ տեղի էր ունեցել նախկինում՝ 1945 թվականին, համարվում էր փլուզում, ոչ թե անվերապահ նահանջ: Ասում էին, որ դա մանրուք է: Գերմանիային արդեն պատել էր խավարը: Ձեւացնում էին, թե խեղճ գերմանացիները գայթակղվել են սեւամորթների ամբոխի կողմից: Սակայն դա չէր համապատասխանում իրականությանը: Ես մանկուց ականատես եմ եղել, թե ինչեր են կատարվում օրը ցերեկով: Եվ այդ ամենը` մեծագույն ոգեւորությամբ ու քաջալերանքով: Իհարկե, դա լինում էր նաեւ գայթակղության միջոցով: Ինչ վերաբերում է երիտասարդությանը, ապա շատերն էին ոգեւորված դրանով: Եվ ես, երբ գրում էի իմ «Թիթեղյա թմբուկը» գիրքը, ինչպես հիմա, կես դար անց, իմ նոր գրքով, հետամուտ էի արտացոլելու այդ ոգեւորությունն ու նրա պատճառները:
– Դուք նկատե՞լ եք դիմադրություն:
– Ես իրական դիմադրություն տեսել եմ միայն մեկ դեպքում. դա աշխատանքային ծառայության ընթացքում էր, եւ այն մանրամասն նկարագրված է գրքում: Ես չգիտեմ նրա անունը եւ այսօր նրան անվանում եմ «Մենք ոչինչ չենք անում», քանի որ դա նրա ստանդարտ արտահայտությունն էր: Նա չէր հարում իշխող գաղափարախոսություններից եւ ոչ մեկին. ո՛չ նացիստ էր, ո՛չ կոմունիստ, ո՛չ էլ սոցիալիստ: Նա «Եհովայի վկաներ»-ի անդամ էր: Դժվար է ասելը, թե նա հստակ ինչին էր դեմ: Ամեն դեպքում նա ձեռքը ատրճանակ չէր վերցրել, ուղղակի հրաժարվել էր դրանից, անկախ այն բանից, թե ինչ պատիժ է նախատեսված իր համար: Ես միաժամանակ ատում էի նրան եւ հիանում նրանով: Ատում էի, որովհետեւ նա մեզ պարբերաբար բարկացնում էր: Իսկ հիանում էի նրա կամքի ուժով եւ ինքս ինձ հարցնում` ինչպե՞ս է հնարավոր դիմադրել: Ինչպե՞ս է դա նրան հաջողվում:
– Հնարավո՞ր է, որ Դուք պարզապես բաց եք թողել հետպատերազմական շրջանում Ձեր` SS-ի զորքերին պատկանելությանն անդրադառնալու ճիշտ ժամանակը:
– Ես դա չգիտեմ: Անշուշտ, սա այն դեպքն է, երբ ես զգացի, որ արել եմ այն ամենն, ինչի մասին գրել եմ: Ես ավարտել եմ ուսումնական գործընթացը եւ դրանից արել համապատասխան եզրակացություններ: Սակայն դրանից մի բիծ մնաց: Հետեւաբար ինձ համար ակնհայտ էր, որ եթե ես երբեւէ որոշեի գրել իմ ինքնակենսագրությունը, ապա այդ բիծը պետք է գտներ իր տեղը: Իսկ դա իմ գրքերում գերիշխող թեման չէր:
– Դուք կարողացա՞ք վերանայել այդ հետագա ցնցումը` հանցավոր կազմակերպության մաս լինելը, երբ աշխատում էիք «Թիթեղյա թմբուկը» եւ «Կատուն եւ մուկը» վեպերի վրա:
– Ես հենց դա նկատի ունեի, երբ մի անգամ ասացի, որ ինձ այդ թեմայի մասին հարցրել են: Դա սկսվեց «Թիթեղյա թմբուկ»-ից: Չի կարելի նման բան ցանկանալ, դա ազատ որոշում չէր, դա անխուսափելի էր: Սկզբում ես փորձում էի այդ ամենը շրջանցել իմ տարբեր տաղանդներով ու շնորհներով, բայց այդ թեման ինձ էր սպասում, եւ ես ստիպված էի դիմակայել դրան: Երբ 1990 թվականին ես նորից հանդիպեցի իմ նախկին դասընկեր Վոլֆգանգ Հայնրիխին, նա կոտրված էր. ես նկարագրել եմ այդ հանդիպումն իմ գրքում եւ հասկացել, թե որքան շատ բան է կախված պատահականությունից, եւ շատ էական է, թե որտեղ ես հայտնվել դու պատերազմի ավարտին: Ես ազատվեցի արեւմուտքի գերությունից եւ հայտնվեցի վայրի բնության մեջ: Ես ստիպված էի ինքս ինչ-որ բան ի մի բերել` բոլոր սխալներով եւ շեղումներով հանդերձ, մինչդեռ իմ սերնդի մարդիկ` Քրիստա Վուլֆը [4] կամ Էրիխ Լոեստը [5], երկրի արեւելքում դարձան նոր եւ վստահելի գաղափարախոսության հետեւորդները: Եվ ահա եկան դիմադրության մարտիկները, որոնք մասնակցել էին Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմին, ձախողվել Հիտլերի օրոք. նրանք էլ օրինակ ծառայեցին: Դա կարելի է օգտագործել որպես ուղեցույց:
– Դա կարծես նման էր մի պարկեշտ ընտանիքի:
– Արեւմուտքում այդպես չէր: Մենք ունեինք Ադենաուեր, որը հայտնի էր սարսափելի ստերով ու կեղծիքներով, կաթոլիկ միֆերով: Այն ժամանակ հասարակությանը քարոզվում էր բուրժուայի մի տեսակ, որը նույնիսկ նացիստների մոտ գոյություն չուներ: Ժամանակին նացիստները սուղ հնարավորություններով հիմնադրել էին ազգային համայնք: Սակայն դասակարգային տարբերությունները կամ կրոնական սնապարծությունը թույլ չտվեցին նրանց գերիշխող դեր խաղալ: Ի տարբերություն ԳԴՀ-ի` մենք Դաշնային հանրապետությունում տասնամյակներ շարունակ քննարկումներ ենք ունեցել «անցյալի հետ հաշտվելու» խորագրի ներքո: Բայց «հաշտեցում» բառը ոչ ոքի չէր հետաքրքրում: Կային նաեւ դրան հակադրվող ուժեր, ինչպիսին Ֆրանց Ժոզեֆ Շտրաուսն էր, որն ասում էր. «Բավական է մոխիր լցնեք Ձեր գլխին» կամ «Հիմա ամեն ինչ ավարտված է», եւ նորից ու նորից հաշտեցման կոչը հնչում էր այնպես, կարծես այն ցանկալի կլիներ: Ես վախենում եմ այն մարդկանցից, որոնք իրենց «նորմալ» են անվանում: Ես նույնիսկ մտածում էի, որ այդ ամենը շատ վաղուց է եղել, իսկ մեր անցյալը գրավում էր մեզ: Մենք սովորել ենք ապրել այդ անցյալի հետ եւ դիմակայել դրան: Համեմատելով եվրոպական այլ երկրների հետ` ես դա համարում եմ ձեռքբերում: Եկեք հայացք նետենք Անգլիային կամ Ֆրանսիային, էլ չենք խոսում Հոլանդիայի եւ Բելգիայի մասին: Գաղութային կառավարման շրջանն ու դրա հետ կապված հանցագործությունները մնացել են այնտեղ` անցյալում: Հավանաբար պատմության հեգնանքն է, որ ամբողջական պարտությունը նման նվաճման նախապայման կարող է դառնալ: Մի անգամ ես մի տեղ ասել եմ, որ հաղթելը հիմարացնում է մարդուն: Հաղթողները կարծում են, որ պետք չէ անհանգստանալ անցյալի մեղքերի համար, սակայն նույնիսկ նրանց մեղքերն են բացահայտվում: Երիտասարդ սերունդը միշտ ինչ-որ պահի հարցեր է տալիս:
– Իսկ Դուք մինչեւ 1946թ. հարցեր չե՞ք տվել:
– Դա շոկ էր, բայց այն ինձ անմիջապես չհամակեց: Բալդուր ֆոն Շիրախը ստիպված էր ցուցմունք տալ Նյուրնբերգի դատավարության ժամանակ, նախքան ես կհավատայի, որ իրականում տեղի են ունեցել հանցագործություններ: Ես մտածում էի, որ գերմանացիներն այդպես չեն վարվում, այդ ամենն ընկալեցի որպես քարոզչություն, քանի որ միամիտ էի: Այն ժամանակ դա անխուսափելի էր, եւ, որքան անցնում էր ժամանակը, հանցագործությունն ավելի սարսափելի էր թվում: Եվ դա ավելի անհավատալի է թվում: Ինչպես «անցյալի հետ հաշտությունը» անիմաստ արտահայտություն է թվում, այնպես էլ ցանկացած «ըմբռնում» կարող է լինել մոտավոր: Ջարդեր միշտ էլ եղել են` Լեհաստանում, Ռուսաստանում, ամենուր: Բայց գերմանացիների կազմակերպած հանցագործությունը, ծրագրված հանցագործությունը եզակի է, բացառիկ:
– Դուք ե՞րբ սկսեցիք հետաքրքրվել քաղաքականությամբ:
– Երկար ժամանակ պահանջվեց, մինչեւ ես ճշտեցի իմ քաղաքական դիրքորոշումը, մինչեւ կիսով չափ պատկերացում կազմեցի քաղաքական իշխանության հարաբերությունների մասին եւ այլն: Իմ շատ սերնդակիցների նման ես էլ նացիստական ժամանակաշրջանից դուրս եկա կարծես թե հիմարացած: Ինչպե՞ս կարելի է բացատրել, որ մենք դեռ հավատում էինք վերջնական հաղթանակին եւ հրաշք զենքին: Այսօրվա տեսանկյունից դա անհասկանալի է թվում: Առաջին քաղաքական փորձառություններս ձեռք բերեցի պատերազմի ավարտից մեկ տարի անց` որպես հանքավայրի բանվոր: Գրքում ես նկարագրում եմ, թե որքան անհաշտ ձեւով էին հակադրվում այնտեղ աշխատող երեք տարբեր խմբեր` հին նացիստները, կոմունիստները եւ սոցիալ-դեմոկրատները: Ընդհատակում բուռն քննարկումներ եւ վեճեր էին լինում: Եվ, ի վերջո, կոմունիստներն ու նացիստները հաճախ միասին էին հանդես գալիս սոցիալ-դեմոկրատների դեմ: Ահա թե ինչպես գլխի ընկա, թե ինչու է Վայմարի հանրապետությունը փլուզվել: Դա հիմնականում տեղի ունեցավ նացիստների մեղքով, բայց նաեւ այն պատճառով, որ նացիստներն ու կոմունիստները միասին էին աշխատում: Դա Մոսկվայի Կոմինտերնի որոշման արդյունքն էր, որն ամենամեծ թշնամի էր հայտարարել ոչ թե նացիստներին, այլ, այսպես կոչված, «սոցիալ-ֆաշիստներին», այսինքն` սոցիալ-դեմոկրատներին:
– Դուք այն ժամանակ հանքում պատրա՞ստ էիիք դառնալ սոցիալ-դեմոկրատ:
– Սկզբում ինձ ավելի շատ հետաքրքրում էր արվեստը: Ես, հավանաբար, ավելի շատ քաղաքականացվեցի Ֆրանսիայում ճանապարհորդությունների ժամանակ: Հենց Ֆրանսիայում էլ մենք ծանոթացանք Կամյուի եւ Սարտրի բանավեճին: Այսօր դժվար է պատկերացնելը, թե ինչ նշանակություն ուներ այդ բանավեճն իմ սերնդի համար: Եթե Դուք նորարար եւ հետաքրքրասեր եք, Ձեզ հանկարծ ստիպում են կայացնել որոշում` ինչպե՞ս պետք է ես ապրեմ այսուհետ: Ո՞րն է լինելու իմ դիրքորոշումը: Եվ Կամյուի որոշումը, որքանով ես եմ համոզվել, շատ հիմնարար որոշում էր: Ավելի ուշ ես դա նմանեցնում էի Բեռլինյան արվեստում Կարլ Հոֆերի [6] եւ Վիլլ Գրոհմանի [7] վեճին, որտեղ Հոֆերը պաշտպանում էր մարդկային կերպարով նկարչությունը ոչ օբյեկտիվ, ոչ պաշտոնական նկարչությունից: Դա, ինչպես ես նկարագրում եմ իմ գրքում, ավելի քիչ քաղաքական, ավելի շատ գեղագիտական որոշում էր: Իհարկե, այդ բանավեճը նաեւ քաղաքական աստառ ուներ:
– Որքա՞ն հեռավոր է թվում այդ ամենը, երբ Դուք գրեթե ութսուն տարեկան եք:
– Այդ ամենը շատ մոտ է: Որպեսզի ես ստիպված լինեի հստակ ասել, թե ինչ ճանապարհորդություն եմ կատարել 1996 թվականին, պետք է թերթեի որոշ նոթատետրեր: Մեծանալուն զուգընթաց մանկության շրջանն ավելի պարզունակ է թվում: Ինքնակենսագրություն գրելու ժամանակը կախված է նաեւ տարիքից:
– Իսկ Դուք գիրք գրե՞լ եք Ձեր ծնողների մասին:
– Իմ երեխաներն ու թոռներն, անշուշտ, գիտակցաբար թե ենթագիտակցորեն իրենց դերերն են խաղացել գրականության մեջ: Ինձ հաճախ է մտատանջում այն հարցը, թե ինչպես պետք է այդ ամենի մասին պատմել հաջորդ սերնդին: «Խխունջի օրագիրը» գրքում ես ստիպված էի նրանց բացատրել, թե ինչու եմ ես գնում նախընտրական արշավի, ինչու եմ վիրավորվել այն փաստից, որ Կլեյզինգերի նման նախկին նացիստը կանցլեր էր: Այն ժամանակ ես բախվեցի այն խնդրին, թե ինչպես պատմեմ երեխաներիս Օսվենցիմի մասին: Մինչ օրս մենք կանգնած ենք այդ խնդրի առջեւ:
– Շատ ընտանիքներում անցյալի մասին լռությունը ճնշող էր: Գոնե իրենց սերունդը նվազագույն չափով փոխանակե՞ց պատերազմի փորձը:
-Այո՛, իհարկե: Պատերազմի փորձառությունները նրանցից շատերի համար համարժեք փորձառություններ էին: Դա, հիրավի, գոյատեւման խնդիր էր: Առաջին մահացածներին, որոնց ես հանդիպեցի, ռուսներ չէին, այլ գերմանացիներ: Նրանցից շատերն իմ տարիքին էին, կախված էին ծառերից: Նրանք պետք է շնորհակալ լինեին միջին կարգի չինովնիկ Շյորներին: Երբ այդ տխրահռչակ եւ ատելի գեներալն ազատվեց ռուսական գերությունից, ժամանեց գնացքով, այնուհետեւ մի քանի կայարան շուտ իջավ, քանի որ ենթադրաբար պետք է գար նախկին զինվորների խմբի հետ միասին:
– Երիտասարդների տարիքն իրականում դեր խաղացե՞լ է: Նացիստների ողորմածությանը հանձնված տասնչորս տարեկան պատանին ավելի՞ խոցելի չէր, քան տասնութ կամ քսան տարեկանը:
– Իհարկե, նույնիսկ երկու տարվա տարիքային տարբերությունը կարող է մեծ նշանակություն ունենալ: Ես այդ մասին հաճախ եմ լսել նրանցից, որոնք սկզբում եղել են երիտասարդների խմբի մեջ, իսկ հետո համալրել են Հիտլերյան երիտասարդության շարքերը: Նրանք հիշում են, որ լավագույն ժամանակն անցկացրել են երիտասարդների հետ: Հիտլերյան երիտասարդները թեւակոխեցին սեռական հասունացման շրջանը, եւ անվերջ ասմունքները դարձան ձանձրալի: Նացիստները շատ են ընդօրինակել սկաուտներին եւ այլ երիտասարդական կազմակերպությունների: Ժամանակավոր ճամբարները, ընկերակցությունը եւ այլն, գրավիչ առաջարկ էին թվում երիտասարդությանը: Դպրոցում եւ տանը տիրող սահմանափակումների համեմատ` երիտասարդներն իրենց ավելի ազատ էին զգում այդ խմբում:
– Եվ դա ընդվզում էր ծնողների հեղինակության դեմ:
– Այո՛, դա հակաբուրժուական էր: Բայց այս դեպքում էլ կարեւոր է ծննդյան տարվա համընկնումը: Ո՜վ գիտի, թե ինչերի մեջ կհայտնվեի, եթե երեք-չորս տարով մեծ լինեի: Ի դեպ, պատերազմի վերջում ես ինձ ընդհանրապես ազատ չէի զգում, ես պարտված էի: Ազատագրման օրվա մասին կարող են խոսել նրանք, ովքեր իսկապես տուժել են ռեժիմից:
– Դուք պատկերացրե՞լ եք, թե ինչ վախ է ներշնչում SS-ի համազգեստը:
– Առաջին կապրալը, ում հետ ես ճանապարհորդում էի, ուշադրությունս հրավիրեց դրա վրա այն բանից հետո, երբ մեր զորամասը ոչնչացվեց: Մեր դիվիզիան արդեն չկար, տիրում էր քաոս եւ խառնաշփոթ, բոլորը փորձում էին գոյատեւել: Ինձ օգնեց այդ հրաշալի գերմանացի կապրալը, որը չէր ցանկանում դառնալ ենթասպա, ում վրա կարող էին հույս դնել, ով գիտեր բոլոր հնարքները, եւ ում համար ընկերակցությունը կարեւոր էր: Նա պնդեց, որ փոխեմ համազգեստս: Ես չէի գիտակցում, թե ինչ վտանգի մեջ էի հայտնվել: Դրան հետեւեց իմ անհավատությունը համակենտրոնացման ճամբարի նկարների նկատմամբ. գերմանացիները դա չէին կարող անել, դա անհնար է: Գերության մեջ մենք առաջին անգամ բախվեցինք այդ հանցագործություններին եւ միաժամանակ տեսանք, թե ինչպես ամերիկյան զորանոցներում սպիտակամորթներն առանձին զորանոցներում տեղավորված սեւամորթներին անվանում էին «նեգր»: Գրքում ես հիշատակում եմ Վիրջինիա նահանգից մի երիտասարդի մասին, մի քիչ հիմար, բայց գեղեցիկ տղայի մասին, որը չէր շփվում բեռնատարի վարորդի հետ, քանի որ նա սեւամորթ էր: Սպիտակամորթ տղամարդն ինձ օգտագործեց որպես միջնորդ իմ վատ անգլերենի պատճառով. «Ասա՛ այս տղային, որ մենք հիմա գնում ենք»: Ես ստիպված էի նրան տեղեկացնել, որ մենք հիմա մեկնում ենք, եւ որ սպիտակամորթը երբեք անմիջական չի խոսել սեւամորթի հետ: Չեմ ուզում ասել, թե դա ինձ համար շոկ էր, բայց հանկարծ ես բախվեցի ուղղակի ռասիզմին: Հետո դրան հաջորդեցին խելագարությունը գերության մեջ, խելագար խոսակցությունները. շատ ժամանակ չի անցնի, եւ մենք ամերիկացիների հետ կվերազինվենք` ընդդեմ ռուսների: Դա վերաբերում է ամերիկացի գեներալ Փաթթոնին:
– Այդպես էր նաեւ Նյուրնբերգյան դատավարության ժամանակ: Ամբաստանյալներն ասում էին, որ այդքան էլ վատ չի լինի, դեռ մեր կարիքն ունեն:
-Դա ամենեւին էլ սխալ չէր, երբ մտածում էի, որ Գերմանիայի վերազինման նախապատրաստությունը սկսվել է հինգ տարի ուշացումով: Թշնամու կերպարը, ընդհուպ` Ադենաուերի սարսափելի պաստառները, շտկելու կարիք չկար, քանի որ Կարմիր գվարդիան ասիական հրեշի պես է նայում մարդկանց: Դրանով Դուք կարող եք քարոզչություն ծավալել:
– Եվս մեկ անգամ վերադառնանք 1945 թվականին: Ամեն ինչ ավերված է, անորոշ, կյանքը վերածվել է ավերակների: Դուք ժամանակին եղել եք այն երիտասարդը, որը լավ գիտեր, որ ուզում է նկարիչ դառնալ: Ինչպե՞ս էիք Դուք դա պատկերացնում: Ոչինչ չկար. ո՛չ հրատարակիչներ, ո՛չ պատկերասրահներ, ո՛չ բեմ, ո՛չ հանդիսատես:
– Բայց այդ ամենը կար իմ գլխում: Դա նմանվում էր ֆիգուրների, չձեւավորված իրերի արտահոսքի: Միաժամանակ ակնհայտ էին դատարկությունն ու անտեղյակությունը: Չեմ կարծում, որ այսօր Դուք կարող եք պատկերացնել անհայտ արվեստի քաղցը, երբ Դյուսելդորֆում դիտում էի Նոլդեի [8] կամ Կլեեի[9] առաջին ցուցահանդեսները: Ինչպիսի՜ տպավորիչ ազդեցություն թողեցին դրանք ինձ վրա: Գրքում ես նկարագրել եմ պատերազմի ժամանակ ապրածս շոկը, երբ առաջին անգամ տեսել էի արվեստի գործեր, որոնք համարվում էին այլասերված, եւ որոնք ես երբեք չէի նկատի, եթե նացիստները գնային իրենց ճանապարհով. այդ դեպքում ես չէի կարողանա առանց իմ արվեստի ուսուցչի դիտել դրանք: Դա ոչ միայն շոկ էր առաջացնում, այլեւ յուրատեսակ հմայք: Առաջին ապացույցն այն էր, որ կա մեկ այլ երեւույթ, մի երեւույթ, ինչի մասին ես ամեն օր տեսնում եւ լսում էի: Սակայն արվեստագետ դառնալու ցանկությունը երկար ժամանակ մշուշոտ էր թվում, քանի որ չկար հստակ ուղղություն: Այն ժամանակ ես դժվարությամբ էի պատկերացնում, թե ինչպիսին պետք է լինի գրողը, ավելի շատ մտածում էի վիզուալ արվեստի մասին: Այնուամենայնիվ, կար ցանկություն, մղում:
–Բայց Դուք կարո՞ղ եք պատկերացնել նորմալ կյանք` ավերակների մեջ: Ամեն ինչ վերակառուցվում է, հետո` շարունակվո՞ւմ:
– Ես չգիտեի, թե արդյո՞ք այն կվերակառուցվի: Ուր էլ որ գնացի, տեսա ավերված քաղաքներ: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչպիսի տեսք ուներ Հիլդեսհայմը: Կամ`Հաննովերը: Ինձ եւ իմ դրության մեջ հայտնված շատերին մտահոգում էր այն հարցը, թե որտեղից կարող եմ ինչ-որ բան ստանալ իմ ճաշացուցակի համար: Ես բախտավոր էի. մինչ ես տասնինը տարեկանում կսկսեի ծխել, արդեն կրում էի ծխողի խարանը: Այդուհանդերձ, դա մի կյանք էր, որը ձգվում էր մեկ օրից մյուսը: Ես այսօր տեսնում եմ, թե երիտասարդներն ինչպիսի մտահոգություններ ունեն` կապված իրենց ապագա կենսաթոշակների հետ, մինչդեռ ժամանակին ես նույնիսկ չգիտեի, թե ինչ է կենսաթոշակը:
– Բայց Դուք դրա համար նվաճել էիք այդ ազատությունը:
– Բացարձակ անհոգ էի: Երբ ես գրող էի, հարկեր չէի վճարում: Ես դեռ հիշում եմ իմ առաջին հաշվետվությունը եւ իմ բողոքն`ուղղված իմ հրատարակչին` Ռայֆերշեյդին. «Դա իսկապես լավ է, բայց ես պետք է այդքան շատ հարկ վճարեմ»: Նա միայն հակադարձեց. «Որքանով որ ես եմ քեզ ճանաչում, դու շատ բան կվաստակես կյանքում եւ կվարժվես հարկերին: Եվ եթե ես կարող եմ Ձեզ խորհուրդ տալ, ապա ինձ մի՛ ընդունեք որպես հարկային խորհրդատու, վարձեք հաշվապահ, եւ ազատեք ինձ այդ զզվելի հարկային ստուգումներից»:
– Կարլ Շիլլերը` էկոնոմիկայի նախարարը, Ձեզ խորհուրդ տվե՞լ է աշխատել «Շների տարիները» գործի վրա, իսկ Պաուլ Ցելանը`«Թիթեղյա թմբուկ»-ի վրա:
– Խորհուրդը Ցելանի համար չափազանց շատ կլիներ: Սակայն նա քաջալերեց ինձ: Ես նրա համար կարդացի իմ գիրքը, եւ դա նրան դուր եկավ: Մի քիչ խանդը նույնպես դեր է խաղացել, ինչը նա խոստովանել է, քանի որ կցանկանար արձակ գրել: Այն ժամանակ մեկ-երկու բաժակ շնապսից հետո մենք հիմնականում ֆերմերական կալվադոս էինք խմում. նա կարողանում էր շատ ուրախանալ եւ ռուսական հեղափոխական երգեր երգել: Երկար ժամանակ, սակայն, նա ամբողջովին տարված էր իր աշխատանքով, նրան համակել էին իրական եւ չափազանցված վախերը: Բանաստեղծի մասին նրա պատկերացումները շատ խորթ էին. այն ավելի շատ հանդիսավոր ուղերձ էր Շտեֆան Գեորգեին: Երբ նա իր բանաստեղծություններն էր արտասանում, դրա համար կարելի էր մոմ վառել:
– Ձեր հիշողություններից հստակ երեւում է, թե Ձեր կյանքից որքան պատառիկներ են հայտնվել Ձեր գրքերում, նույնիսկ Օսկարի կոկոսի մանրաթելից գորգը, որը զարդարել է Ձեր առաջին տներից մեկը:
– Այն ամենն, ինչ արտացոլել եմ գրականության մեջ, ինձ համար ակնհայտ էր դարձել գրելու ընթացքում: Դուք չեք կարող գրել նման հուշերի գիրք, եթե չեք հետաքրքրվում եւ չեք ցանկանում ավելի շատ նորություններ իմանալ ձեր աշխատանքի մասին: Դիտարկենք, օրինակ, այն իրավիճակը, երբ ես ստացել եմ զորակոչի ծանուցումը եւ պետք է մեկնեմ Բեռլին: Կա օդային հարձակման նախազգուշացում, եւ բոլորը պետք է մտնեն կայարանի նկուղ: Եվ այնտեղ`բոլոր համազգեստավորների ու վիրավորների, հանգստյան տանը հանգստացող զբոսաշրջիկների եւ մյուսների մեջ, որոնք փախել էին նկուղ, հանկարծ հայտնվեցին տարազներով մի խումբ անչափահասներ եւ նկուղում շարունակեցին իրենց ծրագրած ներկայացումը: Բեբրան եւ իր լիլիպուտների խմբերը ծնվել էին «Թիթեղյա թմբուկ»-ից:
Հետպատերազմյան տարիներին Դյուսելդորֆյան ջազ ակումբի բեմում հանդիպեցինք մեկ այլ հայտնի արտիստի`Լուի Արմսթրոնգին [11]: Իսկապես հոգնեցինք գրքում նկարագրված ոչ պաշտոնական երաժշտական իրադարձությունից. Արմսթրոնգը`շեփորի վրա, դու` լվացքի տախտակի:
– Դրա լուսանկարը չկա, ոչ մի ապացույց չունեմ: Բայց իմ հիշողության մեջ այս դրվագը երեւակվում է ամենայն մանրամասնությամբ:
– Իսկ ի՞նչ կարող եք ասել երիտասարդ ընկերոջ եւ Ժոզեֆի մասին, ում հետ Դուք եղել եք գերիների ճամբարում: Հայտնի է, որ Ռատցինգերը Ձեզ նման եղել է Բադ Աբլինգի ճամբարում: Բայց արդյո՞ք Ձեր ընկեր Ժոզեֆը, ինչպես ենթադրվում է գրքից, իսկապես ներկայիս Պապ Բենեդիկտոս XV1-ն էր:
– Բադ Աբլինգի ճամբարում ես միշտ նստել եմ իմ տարիքի մարդկանց հետ: Մենք` տասնյոթ, տարեկաններս, պպզում էինք, երբ մեր փորած փոսում անձրեւ էր գալիս: Այդ իսկ պատճառով մենք անձրեւի դեմ բրեզենտ էինք փռել: Այնտեղ` բաց երկնքի տակ, հավաքված էր հարյուր հազար ռազմագերի: Նրանցից մեկը, որի անունը Ժոզեֆ էր, ծայրահեղ կաթոլիկ էր եւ երբեմն լատիներեն մեջբերումներ էր անում: Նա դարձավ իմ հանելուկային ընկերը, քանի որ ես կարողացա խորանարդիկներով բաժակը պահել ճամբարում: Մենք մեր ժամանակն անցկացնում էինք զառ խաղալով, խոսում եւ գուշակություններ էինք անում ապագայի մասին, ինչը սիրում են անել երիտասարդները: Ես ուզում էի նկարիչ դառնալ, իսկ նա մտադիր էր գնալ եկեղեցի այնտեղ կարիերա անել: Նա մի քիչ պինդ էր թվում, բայց համակրելի տղա էր: Դա գեղեցիկ պատմություն է, այնպես չէ՞:
– Հոյակապ է: Հավատացեք, որ Վատիկանից անպայման արձագանք կստանաք:
-Ես ոչինչ չգիտեմ այդ մասին: Երբ իմանամ, ես Ձեզ կտեղեկացնեմ անպայման:
– Նրանք նախկինում երբեք այդքան հուզմունքով չեն խոսել իրենց մոր մասին, որքան` իրենց հուշերում: Կա՞ խաղին փոխարինող որեւէ այլ տարբերակ:
-«Իմ հարյուրամյակը» հատորի վերջին պատմվածքն առաջին փորձն է, որում մայրս իմ կամքով նշում է իր հարյուրերորդ տարեդարձը: Իմ նոր գրքում շատ մեծ դեր են խաղում նրա հետ իմ սերտ եւ մտերիմ հարաբերությունները: Ես երբեք հնարավորություն չեմ ունեցել ապացուցելու նրան, որ պետք է հատուցի ինձ, ինչը նա միշտ անում էր: Բացի գրքույկից, որը Դյուսելդորֆի արվեստի ակադեմիան հրատարակեց 1940-ականների վերջին եւ այս տարեգրքից, որում պատկերված է իմ քանդակներից մեկը, ես մինչեւ նրա մահը ցույց տալու ոչինչ չունեի: Եվ ինչ-որ բան մնում է առկախ:
– Նրանք ոչ միայն իրենց մոր հայացքով շատ բացահայտ խոսում են իրենց եսակենտրոնության, արտիստի եսակենտրոնության մասին:
– Ես չգիտեմ՝ եսակենտրոնությո՞ւն է դա, բայց կա տարբերություն եսակենտրոնության եւ հարկադրանքի միջեւ, ինչի պատճառով Դուք երես չեք թեքել ինքներդ ձեզնից: Այդ եսակենտրոնությունն արտահայտվում է հատկապես երիտասարդ տարիքում:
– Զղջացե՞լ եք այն հետեւողականության համար, որով ամրապնդել եք Ձեր եսակենտրոնությունը:
– Չէ, դրա համար չարժե ափսոսալ, դա անխուսափելի էր, այլապես ես չէի կարողանա նույնիսկ իմ մասին այդքան անսեթեւեթ ձեւով գրել գիրք գրքի հետեւից:
Հարցազրույցը վարել են Ֆրանկ Շիրմախերը եւ Հուբերտ Շպիգելը:
[01]U-boot (կարճ Unterseeboot)- նավակ է, որը պատրաստված է ջրի տակ ճանապարհորդելու համար: Սուզանավ եզրույթը վերաբերում է ռազմական նպատակով օգտագործվող սուզանավին:
[ 2] Գեւորգ ֆոն Ֆրունդսբերգ- գերմանացի զինվորական սպա:
[3] Բալդուր Բենեդիկտ ֆոն Շիրախ- նացիստական գերմանացի քաղաքական գործիչ, որն առավել հայտնի է որպես նացիստական կուսակցության ազգային երիտասարդության առաջնորդ: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Նյուրնբերգի դատավարության ժամանակ նա մեղավոր է ճանաչվել մարդկության դեմ հանցագործությունների համար եւ դատապարտվել քսան տարվա ազատազրկման:
[4] Քրիստա Վուլֆ- գերմանացի գրական քննադատ, վիպասան եւ ակնարկագիր: Նա նախկին Արեւելյան Գերմանիայի ամենահայտնի գրողներից մեկն է:
[5] Էրիխ Լոեստ- գերմանացի գրող:
[6] Կարլ Հոֆեր- գերմանացի նկարիչ, որի ոճը մոտ է էքսպրեսիոնիզմին:
[7] Վիլլ Գրոհման- գերմանացի արվեստաբան եւ արվեստի պատմաբան` մասնագիտացած գերմանական էքսպրեսիոնիզմի եւ աբստրակտ արվեստի մեջ: Նա հայտնի է որպես «մոդեռնիզմի կնքահայր »:
[8] Էմիլ Նոլդե- գերմանացի առաջատար էքսպրեսիոնիստ նկարիչ, համարվում է 20-րդ դարի մեծագույն ջրանկարիչներից մեկը:
[9] Պաուլ Կլեե- գերմանացի նկարիչ, գրաֆիկ, արվեստի տեսաբան, 20-րդ դարի խոշոր ավանգարդիստ-արվեստագետ:
[10] Կոնստանցա- քաղաք եւ նավահանգիստ Ռումինիայում, Սեւ ծովի ափին:
[11] Լուի Արմսթրոնգ- ամերիկացի շեփորահար, կոմպոզիտոր, երգիչ եւ դերասան, որը ջազի ասպարեզում ամենաազդեցիկ մարդկանցից մեկն էր:
Թարգմանությունը գերմաներենից ` Թագուհի Հակոբյանի
