Մեր հին ծաղկող-գրչուհիների նման խոնարհ, համբերատար, անձանձիր ու խստաճաշակ Մեր Կարինեն
Այս կյանքը պահերի հանրագումար է, և անկախ մասնագիտությունից, զբաղմունքից, պիտի կարենաս քո ապրած պահերի մեջ սեր, լույս ու ջերմություն ներարկել, որպեսզի քո ապրած օրերի մեջ խլությունն ու համրությունը քեզ հանկարծ չպատուհասեն…
Նման համոզմունքով է ապրել և ապրում Կարինե Մեսրոպյանը: Այդ մասին են վկայում նրա կատարած բոլոր, մինչև վերջին բառն ու ստորակետը աշխատված, հղկված թարգմանությունները:
«Ձայներ մենությունից. Բորիս Պաստեռնակ, Ռայներ Մարիա Ռիլկե, Մարինա Ցվետաևա. Նամականի»: Կազմեց և թարգմանեց Կարինե Մեսրոպյանը: Խմբագիր և առաջաբանի հեղինակ Հակոբ Մովսես. Երևան. «Նաիրի». 2014:
Թարգմանական գործի անվերապահ մի՛ նմուշ, անհերքելի մի՛ փաստ, կոթողային մի՛ աշխատանք, որը շուք ու փայլ կարող է հաղորդել ցանկացած երկրի հոգևոր-մշակութային իրականությանը: Սույն թարգմանությունը սակայն մի այլ առանձին, ծավալուն զրույցի թեմա է, և կանդրադառնամ մեկ այլ առիթով:
Այսօր ես կխոսեմ Կարիե Մեսրոպյանի երկու թարգմանությունների մասին. Յուրի Կարաբչիևսկիի «Խոհեր առ Հայաստան» գրքի, «Հրանտ Մաթևոսյան» հիմնադրամ. 2018 և Լևոն Խեչոյանի «Դրուժբա Նարոդով» ամսագրին տված՝ «Աստված արվեստագետին ուղարկել է հողագնդի վրա, որ նա ի զորու լինի աղոթել մարդկանց համար» խորագիրը կրող Հարցազրույցների շարքի մասին: Զրույցները վարել է Նատալյա Ինգուրովան: «Արտ. գրականություն» 1/18: Թարգմանական-գրական հանդես. 2018:
Որևէ թարգմանված գործի ընթերցումը հաճախ ուղեկցվում է խոսքի սպասվող վթարի զգացողությամբ, որն էլ ընթերցողի մոտ լարում ու կաշկանդվածություն է առաջացնում: Իսկ Կարինե Մեսրոպյանի հայերենը ընթերցողին վստահություն և ապահովություն է ներշնչում: Բառի, բնորոշիչների ընտրության ոսկերչական նրբությունն ու հստակությունը հուշում են, որ մտահոգվելու բնավ կարիք չկա:
Զբաղվել թարգմանությամբ ենթադրում է հոգեբանորեն պատրաստ լինել զրկանքների և հաղթահարել լեզվական բազմաբնույթ խութերը: Զինվել համբերությամբ, հանդիպակաց դժվարություններից չերկնչել, չհուսահատվել և հաստատաքայլ առաջ ընթանալ: Արվածը ինքնին փաստում է, որ Կարինե Մեսրոպյանին սույն որակները տրված են ի վերուստ:
Չվրիպելու համար պետք է զգալ բառը, բառի հնչույթն ու ենթաիմաստները: Զգալ է պետք բառի շնչառությունը, հևքը, պատումի ռիթմը, քանզի բնագրից թարգմանվող լեզվին փոխանցվելու է բոլորովին մի այլ կենսազգացողություն, պատկերամտածողություն, այլ՝ աշխարհընկալում: Եվ այդ ճանապարհին Կարինե Մեսրոպյանը դրսևորելով գերզգայնություն, հասնում է առավելագույն արդյունքի: Բնագրային տեքստը հայերենի փոխադրելիս, չի շտապում և թղթին չի հանձնում մտքին եկած առաջին իսկ բառը, և փորձում է գտնել թարգմանվող բառի առավել ճշգրիտն ու համարժեքը: Տնտղում, ծանրաթեթև է անում բոլոր տարբերակները, որպեսզի ընտրի լավագույնը:
Լուռ, աննկատ, գլխահակ արվող այդ տաժանակիր ու անշնորհակալ գործը: Իսկ Կարինե Մեսրոպյան թարգմանչուհին էն նվիրյալներից է, որ «անվարձ մշակի» իր համառությամբ երբեք չի հոգնելու և անտրտունջ շարունակելու է իր գործը:
Էն գլխից հայ թարգմանական գործի երախտավորները խորապես գիտակցում էին, որ իրենք իրենց անդուլ գին ու ջանքով ոչ միայն ծավալում, ընդարձակում են հայ գրի ու մշակույթի տարածքները, նոր գույներ ու նրբերանգներ հավելելով նույն այդ գրին ու մշակույթին, այլև ճանապարհ էին հարթում, որ մենք դեպի մեծ Մեր աշխարհ տիրական քայլն անենք: Նրանց անձանձիր ջանքի շնորհիվ էր, որ մենք ականջալուր եղանք մեծ աշխարհի խոսք ու զրույցին: Կայացավ իրավպատում հրաշքը. հայերենով հնչեց օտարախոս հանճարների, անտիկ փիլիսոփաների ձայնը: Թարգմանչական գործի մեր երախտավորները գիտակցում էին նաև, որ իրենց ջանքը անկորուստ ու արգասաբեր է լինելու ոչ միայն մեր հոգևոր-մշակութային դաշտի առաջընթացի ճանապարհին, այլև վճռական դեր է կատարելու Հայոց Պետականության կայացման և ամրապնդման հարցում: Եվ այդպես էլ եղավ…
Եվ այդ նվիրյալների ճառանգորդուհին՝ Կարինե Մեսրոպյանը ընթերցողի դատին ներկայացրած իր թարգմանական յուրաքանչյուր պատառիկով անգամ վկայում է, որ ինքն իր գործն անում է մեր հին ծաղկող-գրչուհիներին բնորոշ խոնարհությամբ, համառությամբ ու համբերատարությամբ…
Ինքդ քո հանդեպ պիտի ծայրահեղ խստապահանջ լինես, որ կես ճանապարհին գիրդ չճապաղվի, որ թարգմանությունդ ընթերցողի ներսում շփոթ ու տարակարծություն չառաջացնի, և ասելիքը տեղ հասնի իր հավաստի ամբողջականության մեջ:
Թերևս ավելորդ է խոսել թարգմանչական գործի այն առանցքային դերի մասին, որն իրականացվում է ամբողջ աշխարհում:
Այդ դեպքում, երբ գնալով, ավելի ու ավելի են թուլանում երկրների և ժողովուրդների միջև հոգևոր-մշակութային կապերը…
Միշտ էլ գրավիչ է և ուսանելի օտարի աչքերով ընկալել սեփական ժողովրդի դիմագիծն ու հոգեկերտվածքի առանձնահատկությունները, բացառություն չէ նաև Յուրի Կարաբչիևսկիի «Կարոտ առ Հայաստան» գիրքը: Հրեական արմատներով ռուս գրողը հայի կյանքը, մշակույթը, առօրյան, կենցաղը դիտարկել է բոլորովին ուրիշ մի հայացքով: Օտարի՝ ջերմ, հիացական, բայց սթափ, անկողմնակալ հայացքով: Գիրքն ընթերցվում է մեծ հետաքրքրությամբ, քանզի գլխավոր կերպարը Մեծն Հրանտ Մաթևոսյանն է: Ռուս գրողին Հայաստան է բերել Հրանտ Մաթևոսյանի հետ հանդիպելու հույսն ու ակնկալիքը: Այդպես հեքիաթներում գնում է հազարան հավքը որոնելու, հազարան հավքը գտնելու…
Հայը, հայոց իրականությունը իր կենցաղի, ապրելաձևի առանձնահատկություններով, մշակույթի հոգևոր-մշակութային բազմաշերտությամբ… Հայոց իրականությունը, և կարծես այդ իրականությունից արտածված Հրանտ Մաթևոսյան երևույթը, գրողը, մտածողը իր վերժամանակային խոհերի, արծարծումների հեռահարությամբ և լայն ընդգրկումներով. «Բայց եթե քննարկենք միայն ընթացիկ պահը, իր ողջ նախապատմությունը դիտենք որպես պատրաստի արդյունք, պարզ կդառնա. հանճարը ծնվում է, ստեղծում մեծ ստեղծագործություն, և քանի որ նա մենակ է բոլոր ժամանակներում, ուրեմն բոլոր ժամանակների ամբողջ փառքը միայն նրանն է… հանճարները դատարկ տեղում չեն ծնվում. դրա համար քիչ են հայրերն ու մայրերը, և «ժողովրդի ծոցից ելած հանճար» բանաձևը տեղին է, ինչքան էլ խորթ հնչի մեր ականջին…». Յ.Կ. «Ն.Ս.Հ.», էջ 81:
Եվ հրեական ծագումով ռուս գրողը, հայկական ջերմ հյուրընկալությամբ ներշնչված, ստեղծում է հայ գրողի (իր ընկալմամբ) դիմանկարը. «Նա նիհար էր, բարձրահասակ, բայց բավական լայնաթիկունք ու թեպետ ձեռքս սեղմեց թեթևակի, ես նրա մեջ նյարդային կոշտ ուժ զգացի: Նրա խոշոր աչքերը կարմրած էին, ասես թեթևակի բորբոքված լինեին, և դրանից խելացի ու սուր հայացքը ավելի խորաթափանց էր դարձել: Դե նրա ողջ կերպարանքից՝ պրկված այտոսկրերից, լիքը, բայց նյարդային շրթունքներից, գագաթին դեմ առած բարձր ճակատից զգացվում էր ինչ-որ տենդագին մի բան… պրկված, ձգված մաշկով հզոր ճակատ, թավ հոնքեր, ծնոտի վրա նեղացող խոշոր դեմք, ամուր գծով նիհար այտոսկրեր: Ըստ չինական «դեմքերի ընթերցման» կարգի՝ գրական, զգացմունքային, ստեղծագործական հզոր ուժով լեցուն տեսակ է, սակայն ողբերգականի սրված զգացողությամբ: Նա նման չէ փթթուն կյանքով ապրող գրողի: Դե, ինչ, հրաշալի է: Բայց ինչ բեռ է նրա հոգուն ծանրացած» Յ.Կ. «Ն.Ս.Հ.» 88-91:
Եվ հրեական ծագումով ռուս գրողը կարծես թե արագորեն պարզում է «ինչ բեռ է»-ի առեղծվածը. «Չգիտեմ, – մտախոհ ասում է նա: – Ես հիմա չգիտեմ՝ որտեղ է Հայաստանը: Այո, առաջ գյուղում էր, ավելի շատ այնտեղ է եղել… Հայաստան չկա, Յուրա, որտեղ էլ փնտրես, միայն մեր կարոտն է առ Հայաստան…». Յ.Կ. «Ն.Ս.Հ.», էջ 105:
Յուրի Կարարչիևսկին իր «Նամակ առ Հայաստան» գրքում գրում է. «Ես միշտ սիրել եմ Հայաստանը և միշտ կարոտ եմ զգացել առ Հայաստան: Այն եղել է իմ պատկերացումների երկիրը՝ շռայլ, ուժեղ, երջանիկ…»:
Հուսանք, որ հեռու չէ այն պահը, երբ Հայաստանը կվերագտնի ինքն իրեն, կհզորանա և աշխարհին կներկայանա իր նախկին շուք ու փայլով, ռուս գրողի ասած. «շռայլ, ուժեղ ու գեղեցիկ»:
Շնորհակալություն պետք է հայտնել Կարինե Մեսրոպյանին Լհոն Խեչոյան երևելի գրողին «բնագրին» վերադարձնելու համար: Ըստ իս, Կարինեն թարգմանել է նաև Լևոն Խեչոյանի ներաշխարհում եղածը, բայց չհնչեցվածն ու չարտաբերվածը: Դրան է նպաստել այն հանգամանքը, որ Կարինեն Լևոն Խեչոյանին ճանաչել է խորապես, հաճախակի շփումները Լևոնի հետ օգնել են Կարինեին, որ նա «թարգմանի» նաև ասված խոսքի հնչերանգը: Կան խոսքի այնպիսի հնչերանգներ, որոնք կարող են արմատապես շրջել բառի իմաստը: Թվում է, թե Կարինեն կռահել է, թե Լևոն Խեչոյանը տվյալ հարցին պատասխանելիս, սույն միտքը, արտահայտությունը ինչպիսի շեշտադրմամբ է արտաբերել: Թող չափազանցված և հուզական չհնչի, բայց թարգմանչուհուն հաջողվել է թարգմանել ոչ միայն արձակագրի խոսքը, այլև՝ ժպիտը, իր երկրի ներկայով ու ապագայով մտահոգ գրողի ցավը, տագնապը, տխրությունը, զայրույթն ու անհանգստությունը:
Երկխոսությունները օտարի հետ, օտար հողի վրա, օտար լեզվով, և բնականաբար լարումը եղել է բարձր, բայց Լևոնը «արշակյան» բարդույթներից իրեն դուրս է դրել և իր պատասխանները հնչեցրել է հատու, ճշգրիտ և հասցեական, սեփական խոսքի կշիռը գիտակցողի վստահությամբ և առանց պատեպատ զարկվելու. «Այո կարևոր է, որ Ռուսաստանը իր խոսքը կատարի: Ահա, թե ինչո՞ւ են ինձ անհանգստացնում Ռուսաստան և Թուրքիա բանակցությունները… Հայաստանը մի կողմ է մնում: Փողը, շահերը չպետք է դառնան գլխավորը: Դա նույնպես անհանգստություն է… ռուսական զորքերը կանգնած են սահմանին, որ մեզ պաշտպանեն: Բայց ինչպես կարող են հայերը վստահել այդ զորքերին… Չհայտարարել՝ մենք եղբայրներ ենք, այլ իսկապես եղբայրներ լինել…». «Արտ. գրակ.», N 1, էջ 68:
Հարցերին պատասխանելիս, իր երկրի նվիրյալ քաղաքացին, Լևոն Խեչոյանը զրուցակցի հարցերին պատասանում է մոլորակի բնակչի, աշխարհաքաղաքացու տիրականությամբ ու վստահությամբ. «Եթե դու Տիեզերքի հետ խոսել կարողանաս, այդ ժամանակ քո հայրենիքը քեզ համար շատ մեծ կլինի…», «Արտ. գրակ.», էջ 68: Եվ փաստ է, որ Քարահունջից մինչև Բյուրական, հայը Տիեզերքի հետ զրույց է բռնված եղել…
Եվ բարձրյալից Կարինե Մեսրոպյանի համար ուզում եմ շատ, շատ, շատ ժամանակ խնդրել (կարողություն,օժտվածություն, շնորհ էն գլխից տրված է): Շատ ժամանակ եմ խնդրում, որպեսզի Կարինեն կարողանա հայ գրականությունն ու մշակույթը հարստացնել նոր, բարձրարժեք թարգմանություններով…
20.09.2022
