Որոշ հիվանդների հետ հեշտ է։ Նրանք հայտնվում են իմ աշխատասենյակում՝ պատրաստ փոփոխությունների, և թերապիան ինքն իրեն է ընթանում։ Երբեմն այնքան քիչ ջանք է պահանջվում ինձնից, որ ինքս եմ ինձ համար գործ ստեղծում՝ հարցեր տալով և մեկնաբանություններ անելով, որպեսզի հիվանդին և ինքս ինձ համոզեմ, որ այդ գործընթացի անհրաժեշտ գործող անձը ես եմ։
Մարին նրանցից չէր, ում հետ հեշտ էր։ Նրա հետ ուրաքանչյուր սեանս մեծ ջանքեր էր պահանջում։ Երբ երեք տարի առաջ ինձ մոտ խորհրդատվության եկավ, նրա ամուսինն արդեն չորս տարի էր, ինչ մահացել էր, բայց նա սառել մնացել էր վշտի մեջ։ Սառել էին նրա դեմքի արտահայտությունը, ինչպես նրա երևակայությունը, մարմինը, սեռականությունը՝ նրա կյանքի ողջ ընթացքը։ Երկար ժամանակ Մարին կենսազուրկ էր թերապիայի ընթացքում, և ես ստիպված էի երկու հոգու աշխատանք կատարել։ Նույնիսկ այդ ժամանակ՝ նրա ընկճախտի անցնելուց այդքան ժամանակ անց, մեր աշխատանքում կաշկանդվածություն կար, իսկ փոխհարաբերություններում՝ սառնություն և խորթություն, որոնք այդպես էլ չկարողացա փոխել։
Այդ օրը թերապևտիկ հանգստի օր էր։ Մարիի հետ պետք է զրուցեր խորհրդատուն, իսկ ես պետք է վայել էի նրա հետ մեկ ժամ անցկացնելու ճոխությունը, ընդ որում՝ «ծառայությունից դուրս» էի լինելու։ Շաբաթներ շարունակ համոզում էի նրան հիպնոթերապևտի խորհրդատվությանը դիմել։ Չնայած որ գրեթե ցանկացած նոր փորձառությանը հակառակում էր և խիստ վախենում էր հիպնոսից, վերջիվերջո համաձայնեց՝ պայմանով, որ սկզբից մինչև վերջ ներկա էի լինելու սեանսին։ Ես դեմ չէի․ իրականում ինձ դուր էր գալիս ձեռքերը ծալած նստելու և խորհրդատու Մայք Սի․-ին՝ բարեկամիս և գործընկերոջս, թույլ տալու իր աշխատանքը կատարել:
Բացի այդ՝ դիտորդի դերը անսովոր հնարավորություն կընձեռեր ինձ՝ վերագնահատելու Մարիին։ Հնարավոր է երեք տարվա ընթացքում իմ՝ նրա ընկալումը անփոփոխ և նեղ էր դարձել։ Գուցե նա զգալիորեն փոխվել էր, իսկ ես ուշադրություն չէի դարձրել։ Գուցե ուրիշները բոլորովին այլ կերպ գնահատեին նրան, քան ես։ Նորից թարմ հայացքով նրան նայել փորձելու ժամանակն էր եկել։
Մարին ծագումով իսպանուհի էր և տասնութ տարի առաջ էր արտագաղթել Մեքսիկայից։ Նրա ամուսինը, որի հետ ծանոթացել էր, երբ Մեքսիկայի համալսարանի ուսանող էր, վիրաբույժ էր և ավտովթարից էր մահացել, երբ մի անգամ երեկոյան հրատապ կանչի պատճառով շտապում էր հիվանդանոց։ Բացառիկ գեղեցկության կին էր Մարին՝ բարձրահասակ, բարեկազմ, համարձակորեն ընդգծված քթով և ծոծրակին հանգուցված երկար սև մազերով։ Տարի՞քը։ Կարելի էր ենթադրել, թե քսանհինգ տարեկան էր, առանց շպարի՝ երեսուն։ Անհնար էր պատկերացնել, որ քառասուն տարեկան էր։
Մարին վանող մարդ էր, և նրա ամբարտավանությունն ու գեղեցկությունը վախեցնում և որոշակի հեռավորության վրա էին պահում շատ մարդկանց։ Մյուս կողմից՝ ես սաստիկ տենչում էի նրան։ Նա ալեկոծում էր հոգիս, ուզում էի մխիթարել նրան, պատկերացնում էի՝ ինչպես էի գրկում Մարիին և զգում, թե ինչպես էր հալվում նրա մարմինը իմ գրկում։ Հաճախ ինքս ինձ հարցնում էի, թե որքան ուժեղ էր իմ ձգողականությունը դեպի նա։ Մարին ինձ այն գեղեցիկ հորաքրոջն էր հիշեցնում, որը նույն կերպ էր հարդարում իր մազերը և կարևոր դեր էր խաղացել իմ պատանեկան սեռական երևակայություններում։ Գուցե պատճառն այդ էր։ Կամ գուցե շոյված էի այդ արքայական կնոջ միակ հավատարմատարն ու պաշտպանը լինելու փաստից։
Մարին լավ էր թաքցնում իր ընկճախտը։ Ոչ ոք գլխի չէր ընկնում, որ նրան թվում էր, թե կյանքն ավարտված էր, որ ինքը հուսահատորեն միայնակ էր, որ ամեն գիշեր լաց էր լինում, որ յոթ տարվա ընթացքում, ինչ մահացել էր իր ամուսինը, ոչ մի հարաբերություն, նույնիսկ առանձին խոսակցություն չէր ունեցել տղամարդու հետ։
Ծանր կորստից հետո՝ առաջին հինգ տարիների ընթացքում, Մարին լիովին անհասանելի էր դարձել տղամարդկանց համար։ Վերջին երկու տարիների ընթացքում, ինչ նրա ընկճախտը պակասել էր, Մարին եկել էր այն եզրակացության, որ իր միակ հնարավոր փրկությունը նոր ռոմանտիկական հարաբերությունների զարգացումն էր, բայց նա այնքան գոռոզ և սարսափեցնող էր, որ տղամարդիկ նրան անառիկ էին համարում։ Ամիսներ շարունակ փորձում էի վիճարկել նրա այն համոզմունքը, որ կյանքը՝ իրական կյանքը, կարելի է ապրել, եթե սիրված ես տղամարդու կողմից։ Փորձում էի օգնել նրան ընդլայնել իր մտահորիզոնը, նոր հետաքրքրություններ զարգացնել, գնահատել հարաբերությունները կանանց հետ։ Բայց նրա համոզմունքը խորապես արմատացած էր։ Վերջիվերջո որոշեցի, որ այն անհաղթահարելի էր, և ուշադրությունս ուղղեցի նրա վրա, որպեսզի օգնեի Մարիին նոր տղամարդկանց հետ ծանոթանալ և գրավել նրանց։
Բայց մեր ողջ աշխատանքը կանգ առավ, երբ չորս շաբաթ առաջ Սան Ֆրանցիսկոյում Մարին ընկավ ճոպանուղուց և կոտրեց ծնոտը՝ դեմքի և ատամների բազմաթիվ վնասվածքներ, ինչպես նաև խորը, պատառուն վերքեր ստանալով դեմքին և վզին։ Մեկշաբաթյա հոսպիտալացումից հետո Մարին սկսեց բուժումը ատամնաբույժի մոտ, որպեսզի վերականգներ ատամները։ Մարիի ցավի՝ հատկապես ատամնացավի, շեմը ցածր էր, և նա վախենում էր դիմածնոտային վիրաբույժի մոտ հաճախակի այցերից։ Բացի այդ՝ նրա դիմային նյարդն էր վնասվել, և Մարին դեմքի մի կողմի ուժեղ և չդադարող ցավից էր տանջվում։ Դեղերը բացարձակապես չէին օգնում, և հենց ցավի թեթևացման համար առաջարկեցի հիպնոսով խորհրդատվության գնալ։
Սովորական պայմաններում էր Մարին դժվար հիվանդ, իսկ դժբախտ պատահարից հետո հատկապես համառ ու խայթիչ էր դարձել։
-Հիպնոսը միայն հիմար կամ թույլ կամքի ուժով մարդկանց վրա է ազդում։ Դրա համա՞ր եք առաջարկում։
-Մարի՛, ինչպե՞ս համոզեմ Ձեզ, որ հիպնոսը ոչ մի կապ չունի մտային հնարավորությունների և կամքի ուժի հետ։ Հիպնոսի ենթարկվելու ունակությունը հատկանիշ է, որն ի ծնե է տրվում մարդուն։ Ո՞րն է ռիսկը։ Դուք ասում եք, որ ցավն անտանելի է․ մեծ հավանակություն կա, որ մեկժամյա խորհրդատվությունը որոշակի թեթևացում կբերի։
-Ձեզ համար դա հասարակ բան է, բայց ես չեմ ուզում, որ ինձնից հիմար սարքեն։ Հեռուստացույցով եմ հիպնոս տեսել․ զոհերը հիմարների տեսք ունեն։ Նրանք կարծում են, թե լողում են, մինչդեռ չոր բեմի վրա են գտնվում, կամ մակույկ են թիավարում, բայց աթոռին են նստած։ Մի կնոջ լեզուն էլ դուրս էր ընկնում, և նա չէր կարողանում այն հետ խցկել։
-Եթե ես կարծեի, թե ինձ հետ նման բաներ կարող են լինել, նույնքան անհանգիստ կլինեի, ինչ Դուք։ Բայց աշխարհում հսկայական տարբերություն կա հեռուստատեսային և բժշկական հիպնոսների միջև։ Ես հստակ ասացի Ձեզ, թե ինչ պետք է ակնկալեք։ Ոչ ոք չի պատրաստվում ղեկավարել Ձեզ։ Փոխարենը կսովորեք այնպիսի վիճակի բերել Ձեր գիտակցությունը, որպեսզի կարողանաք կառավարել Ձեր ցավը։ Երևում է, որ ինձ և ուրիշ բժիշկներին վստահելու հետ կապված խնդիրներ ունեք դեռ։
-Եթե բժիշկներն արժանի լինեին վստահության, ժամանակին գլխի կընկնեին, որ պետք էր նյարդավիրաբույժ կանչել, և ամուսինս դեռ ողջ կլիներ։
-Այսօր այնքան շատ բան է կատարվում այստեղ, այնքան շատ խնդիրներ կան՝ Ձեր ցավը, Ձեր անհանգստությունները (և համոզմունքները) հիպնոսի վերաբերյալ, Ձեր՝ հիմար թվալու վախերը, Ձեր զայրույթն ու թերահավատությունը բժիշկների հանդեպ՝ ներառյալ ինձ․ չգիտեմ ինչի վրա առաջինն ուշադրություն դարձնել։ Դո՞ւք էլ եք նույնը զգում։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչի՞ց պետք է այսօր սկսենք։
-Բժիշկը Դուք եք, ոչ թե ես։
Եվ այդպես թերապիան շարունակվում էր։ Մարին քնքուշ էր, դյուրագրգիռ և չնայած նրա անկեղծ երախտագիտությանը ինձ՝ հաճախ սարկաստիկ էր և պրովոկացիոն։ Երբեք չէր կենտրոնանում որևէ կոնկրետ խնդրի վրա, բայց արագ այլ բողոքներին էր անցում կատարում։ Երբեմն հավաքում էր իրեն և ներողություն էր խնդրում անզուսպ լինելու համար, մի քանի րոպե հետո նորից էր դյուրագրգիռ դառնում և ինքն իրեն խղճում։ Գիտեի ամենակարևոր բանը, որ կարող էի անել նրա համար՝ հատկապես այդ ճգնաժամային իրավիճակում, մեր հարաբերությունները պահպանելը և ինձ վանել թույլ չտալն էր։ Մինչև այդ պահը համառում էի, բայց իմ համբերությունը անսահման չէր, և թեթևություն զգացի՝ այդ բեռը Մայքի հետ կիսելով։
Նաև ուզում էի աջակցություն ստանալ գործընկերոջիցս։ Դա խորհրդատվությունը կազմակերպելու իմ գաղտնի դրդապատճառն էր։ Ուզում էի՝ ինչ-որ մեկը վկա դառնար այն բանի, թե ինչի միջով էի անցել Մարիի հետ, ինչ-որ մեկն ասեր ինձ․ «Նա համառ է։ Ընտիր աշխատանք ես կատարել նրա հետ»։ Իմ այդ կարիքավոր «ես»-ը Մարիի հետաքրքրություններից ելնելով չէր գործում։ Չէի ուզում, որ Մայքի խորհրդատվությունը հարթ և անկաշկանդ անցներ․ ուզում էի, որ նա պայքարեր, ինչպես որ ես էի ստիպված պայքարել։ Այո՛, խոստովանում եմ, այդ «ես»-ս ուզում էր, որպեսզի Մարին անախորժություններ ստեղծեր Մայքի համար։ «Դե՜, Մարի՛, արա՛ գործդ»։ Բայց ի զարմանս ինձ՝ սեանսը լավ էր ընթանում։ Մարին հիպնոսի լավ օբյեկտ էր, և Մայքը հմտորեն հիպնոսային վիճակի բերեց նրան և սովորեցրեց, թե ինչպես պետք է տրանսի մեջ մտներ։ Հետո զբաղվեց նրա ցավով՝ օգտագործելով ցավազրկման տեխնիկան։ Մայքն առաջարկեց Մարիին իրեն պատկերացնել ատամնաբույժի մոտ՝ բազկաթոռին նստած՝ նովոկայինի ներարկում ստանալիս։
-Պատկերացրե՛ք, որ Ձեր ծնոտն ու այտերը ավելի ու ավելի են թմրում։ Հիմա ձեռքով շոշափե՛ք և տեսե՛ք, թե ինչքան են թմրել։ Պատկերացրե՛ք, որ Ձեր ձեռքը թմրության պահեստ է։ Այն ամեն անգամ թմրում է, երբ դիպչում եք Ձեր թմրած այտին, և կարող է այդ թմրությունը փոխանցել Ձեր մարմնի ցանկացած այլ մասի։
Այդ պահից սկսած Մարիին հեշտ էր երեսի և վզի բոլոր ցավոտ հատվածներին փոխանցել թմրությունը։ Հոյակապ էր։ Թեթևության արտահայտություն նկատեցի նրա դեմքին։
Հետո Մայքը ցավի մասին խոսեց նրա հետ։ Սկզբում նկարագրեց ցավի գործառույթը․ թե ինչպես էր այն որպես նախազգուշացում ծառայում՝ հաղորդելու նրան, թե ինչ ուժգնությամբ կարող էր շարժել ծնոտը և որքան ամուր կարող էր ծամել։ Այն անհրաժեշտ գործառութային ցավ էր՝ ի տարբերություն անպիտան ցավի, որն առաջանում էր բորբոքված վնասված նյարդերի պատճառով, որոնք ոչ մի օգտակար նպատակի չէին ծառայում։
Ըստ Մայքի՝ Մարիի առաջին քայլը սեփական ցավի մասին ավելի շատ բան իմանալն էր, գործառութային և անպիտան ցավերի տարբերակումը։ Ամենալավ տարբերակը դիմածնոտային վիրաբույժին ճիշտ հարցեր տալն ու սեփական ցավը քննարկելն էր նրա հետ։ Դիմածնոտային վիրաբույժը հենց նա էր, ով բոլորից լավ գիտեր, թե ինչ էր կատարվում նրա դեմքի վրա և բերանի մեջ։
Մայքի պնդումը զարմանալիորեն պարզ էր ու պատեռնալիզմի[1] և պրոֆեսիոնալիզմի ճիշտ միախառնմամբ էր մատուցված։ Նա և Մարին մի պահ հանդիպեցին հայացքներով։ Հետո Մարին ժպտաց և գլխով արեց։ Մայքը հասկացավ, որ նա ստացել էր հաղորդագորությունն ու հասկացել էր այն։
Ակնհայտորեն գոհ Մարիի պատասխանից՝ Մայքն անցում կատարեց վերջին խնդրին։ Մարին թունդ ծխող էր, և Մայքի հետ խորհրդատվությանը համաձայնելու շարժառիթներից մեկը նրա աջակցությունն էր ծխելը թողնելու հարցում։ Մայքը, այդ բնագավառի մասնագետ լինելով, սկսեց բազմիցս փորձարկված և լավ մշակված ելույթը։ Նա երեք հիմնական կետ ընդգծեց․ Մարին ուզում էր ապրել, ապրելու համար նրան մարմին էր պետք, իսկ ծխախոտը թույն էր նրա մարմնի համար։ Պատկերավորության համար Մայքն առաջարկեց․
-Ձեր շան մասին մտածե՛ք կամ եթե հիմա շուն չունեք, պատկերացրե՛ք շուն, որին շատ եք սիրում։ Այժմ պատկերացրե՛ք շան կեր, որի վրա գրված է «թույն»։ Թունավորված կեր չէիք տա չէ՞ Ձեր շանը։
Մայքն ու Մարին նորից հանդիպեցին հայացքներով․ և նորից Մարին ժպտաց ու գլխով արեց։ Թեև Մայքը գիտեր, որ հիվանդը հասկացել էր նրա միտքը, միևնույն է շարունակում էր պնդել․
-Այդ դեպքում ինչո՞ւ այդչափ լավ չվերաբերվել սեփական մարմնին, որչափ Ձեր շանը կվերաբերվեիք։
Մնացյալ ժամանակում նա ամրապնդեց ինքահիպնոսի վերաբերյալ իր ցուցումները և սովորերցրեց ինչպես հակազդել ծխելու հակմանը ինքնաներշնչման և այն բանի բարձր գիտակցման (ինչպես ինքն ասաց, գերզգայականության) միջոցով, որ Մարիին պետք էր, որ իր մարմինն ապրեր, իսկ ինքը թունավորում էր այն։
Հոյակապ խորհրդատվություն էր։ Գերազանց աշխատանք կատարեց Մայքը․ լավ փոխըմբռնման մեջ մտավ Մարիի հետ և արդյունավետորեն հասավ իր խորհրդատվության բոլոր նպատակներին։ Մարին լքեց աշխատասենյակը՝ ակնհայտորեն գոհ Մայքից և կատարված աշխատանքից։
Ավելի ուշ մտորում էի այդ մեկ ժամի մասին, որ երեքով էինք անցկացրել։ Չնայած որ մասնագիտական տեսակետից խորհրդատվությունն ինձ լիովին բավարարել էր, չէի գտել անձնական աջակցությունն ու երախտագիտությունը, որ փնտրում էի։ Իհարկե, Մայքը չգիտեր, թե իրականում ինչ էի ակնկալում նրանից։ Հազիվ թե կարողանայի ոչ հասուն կարիքներիս մասին խոստովանել գործընկերոջս, որը բավական երիտասարդ էր ինձնից։ Բացի այդ՝ Մայքը չէր կարող կռահել, թե ինչ բարդ հիվանդ էր Մարին, և ինչ տիտանական աշխատանք էի կատարել նրա հետ․ հավանաբար զուտ կամակորությունից ելնելով՝ Մարին օրինակելի հիվանդի դեր էր խաղում նրա մոտ։
Իհարկե, այդ բոլոր զգացմունքները գաղտնի մնացին Մայքից և Մարիից։ Հետո մտածեցի նրանց երկուսի մասին, նրանց անկատար ցանկությունների, խորհրդատվության, նրանց ծածուկ խորհրդածումների և կարծիքների մասին։ Ենթադրենք՝ մի տարի անց Մայքը, Մարին ու ես միասին անցկացված ժամանակի մասին մեր անձնական հիշողությունները գրի առնեինք։ Որքանո՞վ դրանք կհամընկնեին։ Կարծում եմ, որ մեզնից յուրաքանչյուրը հազիվ թե կարողանար հասկանալ այդ մեկ ժամը՝ մյուսի տեսակետից։ Բայց ինչո՞ւ տարի։ Ենթադրենք կկարողանայի՞նք արդյոք մեկ շաբաթ անց գրել դա։ Կամ գուցե այս պահի՞ն։ Կկարողանայի՞նք վերհիշել և գրի առնել այդ մեկ ժամի իսկական, վերջնական պատմությունը։
Սա սովորական հարց չէ։ Հիվանդների նախընտրությամբ տրամադրվող շատ վաղուց տեղի ունեցած իրադարձությունների տվյալների հիման վրա թերապևտները սովորաբար կարծում են, թե կարող են վերստեղծել կյանքը, կարող են բացահայտել զարգացման վաղ տարիների կարևորագույն իրադարձությունները, ծնողներից, քույրերից և եղբայրներից յուրաքանչյուրի հետ փոխհարաբերությունների իրական էությունը, ընտանեկան համակարգը, վաղ կյանքի վախերին և հարվածներին ուղեկցող ներքին փորձը, մանկական և պատանեկան ընկերական հարաբերությունների կառուցվածքը։
Համենայն դեպս, կարո՞ղ են արդյոք թերապևտները, պատմաբաններն ու կենսագիրները որոշակի աստիճանի ճշգրտությամբ վերստեղծել կյանքը, եթե նույնիսկ մեկ ժամի իրականությունը չի կարելի տպավորել։ Շատ տարիներ առաջ փորձ եմ անցկացրել, որի ընթացքում ես և հիվանդը մեր անձնական տպավորություններն ենք գրի առել մեր թերապևտիկ յուրաքանչյուր ժամի մասին։ Հետո, երբ համեմատեցինք դրանք, դժվար էր հավատալ, որ նույն ժամերն էինք նկարագրել։ Նույնիսկ օգտակարի մասին տեսակետներն էին տարբերվում։ Իմ պերճաշուք մեկնաբանություննե՞րը։ Մարին երբեք չէր լսում դրանք։ Փոխարենը պատահական, անձնական, օժանդակող մեկնաբանություններս էր մտապահում ու գնահատում։
Նման պահերին իրական միջնորդի կամ սեանսի պաշտոնական և ճշգրիտ պատկերի մասին ես երազում։ Տագնապալի է գիտակցել, որ իրականությունը պատրանք է կամ լավագույն դեպքում ընկալումների դեմոկրատիա՝ հիմնված տարբեր մասնակիցների համաձայնությունների վրա։
Եթե ստիպված լինեի գրելու այդ մեկ ժամի հակիրճ նկարագրությունը, երկու առավել «իրական» պահերի վրա կկառուցեի այն․ երկու անգամ Մայքն ու Մարին հանդիպեցին հայացքներով, և Մարին ժպտաց ու գլխով արեց։ Առաջին անգամ ժպտաց, երբ Մայքը խորհուրդ տվեց, որպեսզի իր դիմածնոտային վիրաբույժի հետ մանրամասն քննարկեր իր ցավը, իսկ երկրորդ անգամ, երբ Մայքը հասկացրեց, որ Մարին թունավորված կեր չէր տա իր շանը։
Ավելի ուշ երկար քննարկում ունեցա Մայքի հետ այդ սեանսի վերաբերյալ։ Մասնագիտական տեսանկյունից՝ նա ստացված էր համարում այդ խորհրդատվությունը։ Մարին հիպնոսի համար լավ օբյեկտ էր, և Մայքի հասել էր իր խորհրդատվության բոլոր նպատակներին։ Բացի այդ՝ նրա համար անձնական լավ փորձ էր այն շաբաթվանից հետո, որի ընթացքում երկու հիվանդի էր հոսպիտալացրել և ընդհարում էր ունեցել բաժանմունքի կառավարչի հետ։ Նա հաճույք էր ստանում, երբ հետևում էի, թե որքան բանիմաց և արդյունավետ էր աշխատում։ Մայքն ավելի երիտասարդ էր և միշտ մեծարում էր իմ աշխատանքը։ Նրա մասին իմ լավ կարծիքը մեծ արժեք ուներ։ Ի՜նչ հեգնական էր, որ նա ինձնից ստանալու էր այն, ինչ ես էի ակնկալում նրանից։
Երկու ժպիտների մասին հարցրի Մայքին։ Նա լավ հիշում էր դրանք և համոզված էր, որ դրանք ներգործության և հաղորդակցության նշաններ էին։ Ժպիտները՝ հայտված նրա աշխատանքի վճռական պահերին, նշանակում էին, որ Մարին հասկացել էր նրա հաղորդագրությունն ու ենթարկվել էր նրա ներգործությանը։
Այնուամենայնիվ՝ Մարիի հետ երկար տարիների փոխհարաբերությունների արդյունքում ես բոլորովին այլ կերպ էի մեկնաբանում այդ ժպիտները։ Դիտարկենք առաջին դեպքը, երբ Մայքը հավելյալ տեղեկատվության համար առաջարկեց դիմել Մարիի դիմածնոտային վիրաբույժին՝ բժիշկ Զեթ-ին։ Մի ամբողջ պատմություն կար նրանց փոխհարաբերությունների հետևում։
Առաջին անգամ Մարին նրան հանդիպել էր քսան տարի առաջ, երբ համակուրսեցիներ էին Մեքսիկայի քոլեջում։ Այդ ժամանակ նա եռանդագին, բայց ապարդյուն փորձում էր սիրատածել Մարիին։ Մարին խզել էր բոլոր կապերը նրա հետ, մինչև որ նրա ամուսին ավտովթարի չենթարկվեց։ Բժիշկ Զեթ-ը, որը նույնպես Միացյալ Նահանգներ էր եկել, աշխատում էր այն հիվանդանոցում, որտեղ դժբախտ պատահարից հետո հասցրել էին Մարիի ամուսնուն, և Մարիի աջակցության ու բժշկական տեղեկատվության հիմնական աղբյուրն էր այն երկու շաբաթների ընթացքում, երբ նրա ամուսինը գլխի մահացու վնասվածքով կոմայի մեջ էր։
Մարիի ամուսնու մահից հետո գրեթե միանգամից բժիշկ Զեթ-ը, չնայած որ կին և հինգ երեխա ուներ, վերսկսեց իր սիրատածումները և սկսեց սեռական բնույթի առաջարկներ անել նրան։ Մարին վրդովմունքով մերժեց դրանք, բայց դա չկանգնեցրեց բժշկին։ Հեռախոսազրույցի ժամանակ, եկեղեցում, նույնիսկ դատարանում (Մարին դատի էր տվել հիվանդանոցին՝ անբարեխիղճ աշխատանքի համար, որի պատճառով մահացել էր նրա ամուսինը) աչքով էր անում և քմծիծաղում։ Մարին նրա պահվածքը զզվելի էր համարում և աստիճանաբար ավելի կտրուկ էր մերժում։ Բժիշկ Զեթ-ը միայն այն ժամանակ հանգստացավ, երբ Մարին ասաց, որ նա տհաճ էր իր համար, և վերջին տղամարդն էր աշխարհում, որի հետ կարող էր սիրային հարաբերություններ ունենալ, և որ նրա խստասիրտ կնոջը կասեր, եթե չդադարեր անհանգստացնել նրան։
Երբ Մարին ընկել էր ճոպանուղուց, գլուխը խփել էր և մոտավորապես մեկ ժամ անգիտակից վիճակում էր։ Արտասովոր ցավից արթնանալով՝ սաստիկ միայնակ էր զգացել իրեն․ մտերիմ ընկերներ չուներ, իսկ երկու դուստրերը հանգստանում էին Եվրոպայում։ Երբ շտապօգնության բուժքույրը հարցրեց նրա բժշկի անունը, նա տնքալով ասաց․ «Զանգե՛ք, բժիշկ Զեթ-ին»։ Բոլորի կարծիքով՝ նա տարածշրջանի ամենատաղանդավոր և հմուտ դիմածնոտային վիրաբույժն էր, և Մարին զգում էր, որ չափից ավելի շատ բաներ բախտախաղի դրված, որպեսզի ռիսկի դիմեր՝ անհայտ վիրաբույժի մոտ գնալով։
Բժիշկ Զեթ-ը զսպում էր զգացմունքները առաջին վիրաբուժական լուրջ միջամտությունների ընթացքում (ըստ երևույթին, հոյակապ գործ էր արել), բայց հետվիրահատական կուրսի ժամանակ դրանք դուրս պրծան։ Նա ցինիկ էր, իշխողական և, ըստ իս, դաժան։ Ինքն իրեն համոզելով, թե Մարին չափից ավելի կտրուկ էր արձագանքում՝ հրաժարվեց ցավը մեղմացնելու կամ հանգստացնելու համար բավարար դեղամիջոցներ նշանակելուց։ Վախեցրեց Մարիին՝ չմտածված հայտարարություններ անելով վտանգավոր բարդացումների կամ մնացյալ դիմային ծռմռումների վերաբերյալ, և սպառնաց կիսատ թողնել գործը, եթե Մարին շարունակեր բողոքել։ Երբ ցավազրկման անհրաժեշտության մասին խոսեցի բժիշկ Զեթ-ի հետ, ագրեսիվ դարձավ և հիշեցրեց, որ շատ ավելին գիտեր վիրաբուժական ցավի մասին, քան ես։ Երևի ենթադրեց, թե հոգնել էի բուժման մասին խոսակցություններից և ուզում էի փոխել մասնագիտացումս։ Ստիպված էի ինքս հանգստացողներ նշանակել Մարիին։
Երկար ժամեր շարունակ լսում էի, թե ինչպես էր Մարին բողոքում ցավերից և բժիշկ Զեթ-ից (որը, ըստ Մարիի, ավելի լավ կվերաբերվեր նրան, եթե նույնիսկ այդ պահին ցավից բաբախող բերանով և դեմքով ընդուներ նրա սեռական բնույթի առաջարկները)։ Մարիի ատամնաբուժական սեանսները բժիշկ Զեթ-ի աշխատասենյակում նվաստացուցիչ էին․ ամեն անգամ, երբ ընթերական դուրս էր գալիս սենյակից, բժիշկը սեռական բնույթի մեկնաբանություններ էր անում և հաճախ հաջողեցնում էր ձեռքերը Մարիի կրծքերի վրայով տանել։
Բժիշկ Զեթ-ի հետ կապված իրավիճակում Մարիին օգնելու ելք չգտնելով՝ խորհուրդ տվեցի փոխել բժշկին։ Համենայն դեպս, պնդեցի, որպեսզի ուրիշ դիմածնոտային վիրաբույժի դիմեր, և մի քանի հոյակապ մասնագետների տվյալներ տվեցի։ Նա ատում էր բժիշկ Զեթ-ին և այն ամենը, ինչ կատարվում էր, բայց իմ ցանկացած առաջարկին պատասխանում էր «բայց» կամ «այո՛, բայց»։ Մարին «այո՛, բայց» արվեստի հրաշալի վարպետ էր (մասնագիտական լեզվով ասած՝ օգնությունը մերժող գանգատավոր էր)։ Նրա հիմնական «բայց»-երը այն էին, որ այն պահից, ինչ բժիշկ Զեթ-ը գործի էր անցել, նա և միմիայն նա գիտեր, թե իրականում ինչ էր կատարվում նրա բերանում։ Սարսափում էր նրանից, որ դեմքն ու բերանի խոռոչը կարող էին անընդհատ դեֆորմացվել (Միշտ մեծ նշանակություն տալով արտաքին տեսքին՝ Մարին էլ ավելի շատ սկսեց անհանգստանալ այն ժամանակ, երբ մուտք էր գործել միայնակների աշխարհ)։ Ոչինչ՝ ո՛չ զայրույթը, ո՛չ հպարտությունը, ո՛չ էլ նվաստացուցիչ հպումները կրծքին, չէին կարող ավելի կարևոր լինել, քան նրա գործառութային և կոսմետիկ վերականգնումը։
Եվս մի հավելյալ և կարևոր նկատառում կար։ Քանի որ ճոպանուղին թեքվել էր, և Մարին դուրս գալիս ընկել էր դրանից, դատական գործ էր սկսել քաղաքի դեմ։ Ստացած վնասվածքի պատճառով նա կորցրել էր աշխատանքը, և նրա ֆինանսական կարգավիճակը կայուն չէր։ Մարին զգալի ֆինանսական փոխհատուցման հույս ուներ և վախենում էր հակամարտության մեջ մտնել բժիշկ Զեթ-ի հետ, որի համոզիչ ցուցմունքները նրա վնասվածքի և տառապանքների վերաբերյալ անհրաժեշտ էին լինելու հայցը հաղթելու համար։
Այդպիսով՝ Մարին և բժիշկ Զեթ-ը մի բարդ պարի մեջ էին միահյուսվել, որի մեջ էին մտնում մերժված վիրաբույժը, միլիոն դոլարանոց հայցը, կոտրված ծնոտը, մի քանի փշրված ատամ և հպումները կրծքին։ Հենց այդ արտասովոր, խճճված կծիկի (որի մասին, իհարկե, ոչինչ չգիտեր) մեջ էր Մայքը ներմուծել իր անմեղ և ռացիոնալ առաջարկը, որպեսզի իր ցավը հասկանալու համար Մարին դիմեր բժշկին։ Եվ հենց այդ պահին Մարին ժպտաց։
Երկրորդ անգամ Մարին ժպտաց՝ ի պատասխան Մայքի նույնքան միամիտ հարցին․ «Թունավորված կեր կտայի՞ք Ձեր շանը»։
Այդ ժպիտի հետևում նույնպես պատմություն կար թաքնված։ Ինը տարի առաջ Մարին և Չարլզը՝ նրա ամուսինը, սկսեցին Էլմեր անունով մի ծանրաշարժ գորշուկաշուն[2] պահել։ Էլմերն իրականում Չարլզի շունն էր, իսկ Մարին թեև զզվում էր շներից, աստիճանաբար կապվեց Էլմերին, որը տարիներ շարունակ նրա անկողնում էր քնում։
Էլմերը ծերացավ, հիվանդացավ հոդաբորբով, դարձավ քմահաճ և Չարլզի մահից հետո այնքան ուշադրություն էր պահանջում Մարիից, որ հնարավոր է լավություն էր անում նրան։ Հարկադրված զբաղվածությունը հաճախ սգավորների ընկերն է դառնում, և սգի նախնական փուլում Էլմերը շեղեց նրան։ (Մեր մշակույթում այդ զբաղվածությունն ապահովվում է թաղման կազմակերպմամբ և բժշկական ապահովագրության ու անշարժ գույքի փաստաթղթերի ձևակերպմամբ)։
Մոտավորապես մեկ տարվա հոգեթերապիայից հետո Մարիի ընկճախտն անցավ, և նա ուշադրությունն ուղղեց սեփական կյանքի վերականգնմանը։ Նա համոզված էր, որ միայն զուգավորման միջոցով կարող էր երջանկության հասնել։ Մնացյալ ամեն բան նախաբան էր․ մյուս տեսակի ընկերությունը, մյուս բոլոր փորձառությունները ժամանակ սպանելու միջոցներ էին, մինչև որ կյանքը նորից չսկսվեր տղամարդու հետ։
Բայց Էլմերն ասես արգելք լիներ Մարիի և նրա նոր կյանքի միջև։ Նա հստակ որոշել էր տղամարդ գտնել, սակայն Էլմերը, ըստ երևույթին, կարծում էր, թե ինքը լիովին բավական էր տնային տնտեսության համար։ Նա հաչում և կծում էր անծանոթներին՝ հատկապես տղամարդկանց։ Էլմերի մոտ կամակոր անմիզապահություն սկսվեց․ հրաժարվում էր դրսում միզել, փոխարենը տուն մտնելուց անմիջապես հետո միզում էր հյուրասենյակի գորգին։ Ոչ մի բուժում կամ վարժեցում արդյունք չէր տալիս։ Եթե Մարին նրան դրսում էր թողնում, այնքան էր անդադար ոռնում, որ նույնիսկ նրանից մի քանի տուն այն կողմ ապրող հարևանները զանգում էին Մարիին՝ աղաչելու կամ պահանջելու, որպեսզի մի բան աներ։ Եթե որևէ կերպ պատժում էր նրան, Էլմերը վրեժ էր լուծում՝ մյուս սենյակների գորգերը կեղտոտելով։
Ողջ տունը Էլմերի բուրմունքով էր լցված։ Այն դրսի դռան մոտ դիմավորում էր հյուրին, և ոչ մի օդափոխություն, օճառահեղուկ, հոտազերծիչ կամ օծանելիք ունակ չէր մաքրելու Մարիի տան օդը։ Ամաչում էր հյուրերին տուն հրավիրել, և սկզբում ռեստորաններ հրավիրելով էր փորձում փոխհատուցել դա։ Իսկական հասարակական կյանք վարելու հույսն աստիճանաբար կորցրեց։
Ես շների սիրահար չեմ, բայց Էլմերը բոլորից վատն էր թվում ինձ։ Մի անգամ էի տեսել Էլմերին, երբ Մարին իմ գրասենյակ էր բերել նրան․ անդաստիարակ էակ, որը մեկ ժամ շարունակ գռմռում և աղմուկով լպստում էր իր սեռական օրգանները։ Գուցե հենց այնտեղ և այդ ժամանակ էր, երբ որոշեցի, որ Էլմերը պետք է հեռանար։ Չէի պատրաստվում թույլ տալ, որպեսզի նա քանդեր Մարիի կյանքը։ Ո՛չ էլ իմը։
Բայց անհաղթահարելի արգելքներ կային։ Բանը նրանում չէր, որ Մարին վճռական չէր։ Տանը տհաճ բուրմունքի ևս մեկ աղբյուր կար․ վարձակալը, որը Մարիի խոսքերով՝ նեխած ձուկ էր ուտում։ Այդ իրադրությունում Մարին բացառիկ եռանդով էր գործում։ Նա հետևեց իմ՝ բաց առճակատման գնալու խորհրդին, և երբ վարձակալը հրաժարվեց իր խոհարարական սովորությունները փոխելուց, առանց տատանվելու Մարին խնդրեց այդ կնոջը տեղափոխվել։
Բայց Մարին թակարդի մեջ էր զգում իրեն Էլմերի հետ։ Նա Չարլզի շունն էր, և նրա մի մասնիկը դեռ շարունակում էր ապրել Էլմերի մեջ։ Ես և Մարին անվերջ քննարկում էին բոլոր հնարավոր տարբերակները։ Անասնաբույժի խորը և թանկարժեք հետազոտությունները ոչ մի օգուտ չտվեցին։ Ընտանի կենդանիների հոգեբանի և վարժեցնողի մոտ այցերը նույնպես ապարդյուն էին։ Կամաց-կամաց և տխուր՝ Մարին հասկացավ (իհարկե, իմ հրահրմամբ), որ ինքը ևւ Էլմերը պետք է բաժանվեին։ Նա զանգեց իր բոլոր ընկերներին՝ հարցնելու, թե ով կուզեր Էլմերին, բայց ոչ ոք այնքան հիմար չէր, որպեսզի որդեգրեր նրան։ Հայտարարություն տվեց թերթում, բայց նույնիսկ անվճար կերի առաջարկը չկարողացավ գրավել ինչ-որ մեկի ուշադրությունը։
Անխուսափելի որոշում էր վրա հասնում։ Բոլորը՝ Մարիի դուստրերը, անասնաբույժը, ընկերները, համոզում էին նրան քնեցնել Էլմերին։ Եվ, իհարկե, ես էլ էի բեմի հետևում գաղտնի դրդում նրան այդ որոշմանը։ Վերջիվերջո Մարին համաձայնեց։ Բութ մատով դեպի ներքև նշան արեց, և մի մռայլ առավոտ անասնաբույժի մոտ վերջին ընդունելության տարավ Էլմերին։
Միևնույն ժամանակ նաև մի այլ խնդիր առաջացավ։ Մարիի հայրը, որն ապրում էր Մեքսիկայում, այնքան էր թուլացել, որ նա մտածում էր իր հետ ապրելու կանչել նրան։ Ըստ իս՝ դա Մարիի համար վատ որոշում էր, որովհետև վերջինս չէր սիրում հորը և այնքան էր վախենում նրանից, որ տարիներ շարունակ չէր շփվել նրա հետ։ Իրականում նրա բռնապետությունից փախչելու ցանկությունը միակ շարժիչ ուժն էր, որ ստիպել էր Մարիին տասնութ տարի առաջ արտագաղթել Միացյալ Նահանգներ։ Իր հետ ապրել հրավիրելու գաղափարը մեղքի զգացումից, այլ ոչ թե սիրուց կամ հոգատարությունից էր ծնվել։ Այդ ամենը Մարիին ցույց տալով՝ թերահավատությամբ էի մոտենում նաև անգլերեն չխոսացող ութանասունամյա տղամարդուն իր մշակույթից պոկելու նպատակահարմարությանը։ Վերջիվերջո նա համաձայնեց և հոր համար մշտական խնամք կազմակերպեց Մեքսիկայում։
Հոգեբուժության վերաբերյալ Մարիի տեսակե՞տը։ Նա հաճախ կատակում էր իր ընկերների հետ․ «Գնացե՛ք հոգեբանի մոտ։ Նրանք հիասքանչ են։ Սկզբում ասում են դուրս հանել ձեր վարձակալին։ Հետո ստիպում են ձեր հորը տեղավորել ծերանոցում։ Եվ վերջապես ստիպում են ձեր սեփական շանը սպանել»։
Եվ Մարին ժպտաց, երբ Մայքը խոնարհվեց դեպի իրեն և մեղմ հարցրեց․ «Թունավորված կեր չէիք տա չէ՞ Ձեր շանը»։
Իմ տեսանկյունից՝ Մարիի երկու ժպիտները Մայքի հետ համաձայնելու նշան չէին, ավելի շուտ հեգնական ժպիտներ էին, ժպիտներ, որոնք ասում էին․ «Միայն թե իմանայիք․․․»։ Երբ Մայքը խնդրեց նրան խոսել իր դիմածնոտային բժշկի հետ, ես ենթադրեցի, որ Մարին մտածում էր․ «Երկար զրուցել բժիշկ Զեթ-ի հետ։ Ի՜նչ եք ասում։ Անշուշտ, խոսելու եմ։ Երբ ապաքինվեմ, և հայցս բավարարվի, կխոսեմ նրա կնոջ և բոլոր նրանց հետ, ում ճանաչում եմ։ Այնպիսի աղմուկ կբարձրացնեմ, որ այդ տականքի ականջները ողջ կյանքի ընթացքում ձայն կտան»։
Եվ, իհարկե, պակաս հեգնական չէր նաև շան կերի վերաբերյալ ժպիտը։ հավանաբար մտածում էր․ «Օ՜, ես նրան թունավորված կեր չէի տա, մինչև որ չծերանար և անտանելի չդառնար։ Իսկ հետո արագ կսպանեի»։
Երբ մեր հաջորդ անհատական սեանսի ժամանակ խորհրդատվությունն էինք քննարկում, հարցրի նրան երկու ժպիտների մասին։ Նա շատ լավ հիշում էր դրանցից յուրաքանչյուրը։
-Երբ բժիշկ Սի-ն խորհուրդ տվեց բժիշկ Զեթ-ի հետ երկար զրուցել ցավիս մասին, հանկարծ մեծ ամոթ ապրեցի։ Սկսեցի ինքս ինձ հարցնել, թե արդյոք չէիք պատմել նրան ամեն բան իմ և բժիշկ Զեթ-ի մասին։ Շատ հավանեցի բժիշկ Սի-ին։ Նա շատ հմայիչ է, կուզեի հենց նրա նման տղամարդ լիներ իմ կյանքում։
-Իսկ ժպիտնե՞րը, Մարի՛։
-Դե, ակնհայտորեն շփոթված էի։ Չլինի՞ թե բժիշկ Սի-ն կարծում է, որ թեթևաբարո կին եմ։ Եթե իրականում մտածեմ այդ մասին (ինչը որ չեմ անում), ենթադրում եմ, որ ամեն բան դեպի ապրանքափոխանակություն կտանի․ իմ դատական գործընթացում բժիշկ Զեթ-ի աջակցությանն ի պատասխան՝ երես եմ տալիս նրան և ներողամտություն եմ ցուցաբերում նրա այդ մանր, զզվելի զգացմունքների նկատմամբ։
-Ուրեմն ժպիտն ասում էր․․․
-Ժպիտս ասում էր․․․ Ինչո՞ւ է Ձեզ այդքան հետաքրքրում իմ ժպիտը։
-Շարունակե՛ք։
-Կարծում եմ, որ ժպիտս ասում էր․ «Խնդրում եմ, բժի՛շկ Սի, ուրի՛շ բանի անցեք։ Այլևս հարցեր մի՛ տվեք բժիշկ Զեթ-ի մասին։ Հույս ունեմ, որ չգիտեք, թե ինչ է կատարվում մեր միջև»։
Երկրո՞րդ ժպիտը։ Ըստ իս՝ երկորդ ժպիտը ոչ թե հեգնական նշան էր շան մասին հոգ տանելու վերաբերյալ, այլ միայնգամայն ուրիշ բան։
-Ծիծաղս եկավ, երբ բժիշկ Սի-ն շարունակ խոսում էր շան և թույնի մասին։ Գիտեմ, որ նրան չէիք պատմել Էլմերի մասին, այլապես պատկերավորության համար շուն չէր ընտրի։
-Ե՞վ․․․
-Դե՜, դժվար է այդ ամենի մասին խոսել։ Թեև այդքան էլ ցույց չեմ տալիս (շնորհակալություն հայտնել չգիտեմ), բայց իրոք գնահատում եմ այն, ինչ արել եք ինձ համար վերջին ամիսների ընթացքում։ Առանց Ձեզ չէի կարողանա հաղթահարել այդ ամենը։ Պատմեցի Ձեզ հոգեբանի մասին իմ կատակը (ընկերներս հավանեցին այն)․ սկզբում Ձեր վարձակալը, այնուհետև Ձեր հայրը, իսկ հետո ստիպում են Ձեր շանը սպանել։
-Ե՞վ․․․
-Եվ, մտածում եմ՝ գուցե գերակատարում եք բժշկի դերը․ ես Ձեզ նախազգուշացրել էի, որ հեշտ չի լինելու խոսել այդ մասին։ Կարծում էի, որ հոգեբանները չպետք է ուղիղ խորհուրդներ տան։ Հավանաբար թույլ եք տվել, որ շների և հայրերի վերաբերյալ Ձեր սեփական զգացմունքները դուրս գան հսկողությունից։
-Եվ ժպիտն ասո՞ւմ էր․․․
-Աստվա՛ծ իմ, Դուք այնքան համառ եք։ Ժպիտն ասում էր․ «Այո՛, այո՛, բժի՛շկ Սի, հասկացա։ Իսկ հիմա եկե՛ք արագ ուրիշ թեմայի անցնենք։ Այլևս հարցեր մի՛ տվեք շանս մասին։ Չեմ ուզում բժիշկ Յալոմին վատ գույներով ներկայացնել»։
Խառը զգացումներ ունեի նրա պատասխանի հետ կապված։ Արդյոք նա ճի՞շտ էր։ Մի՞թե սեփական զգացմունքներիս թույլ էի տվել ճանապարհիս կանգնել։ Որքան շատ էի մտածում, այնքան շատ էի համոզվում, որ այդպես չէր։ Միշտ ջերմ զգացմունքներ եմ ունեցել հորս հանդեպ և ուրախ կլինեի նրան իմ տանն ապրելու հրավիրել։ Իսկ շնե՞րը։ Ճշմարիտ է, որ չէի համակրում Էլմերին, բայց ես գիտեի, որ ինձ չէին հետաքրքրում շները, և խիստ հետևում էի ինքս ինձ։ Բոլոր մարդիկ, ովքեր գիտեին Էլմերի հետ կապված վիճակի մասին, խորհուրդ էին տալիս ազատվել նրանից։ Այո՛, համոզված էի, որ նրա հետաքրքրություններից ելնելով էի գործում։ Հետևաբար՝ անհարմար էի զգում ընդունել Մարիի՝ իմ մասնագիտության պաշտպանությունը։ Ոնց-որ դավադրություն լիներ․ ասես ընդունում էի, որ թաքցնելու բան ունեի։ Բայց գիտեի նաև, որ երախտապարտ էր ինձ, և դա հաճելի էր։
Ժպիտների մասին մեր քննարկումը թերապիայի համար այնքան հարուստ նյութ առաջ քաշեց, որ ես մի կողմ դրեցի իրականության տարբեր հայացքների մասին մտորումներս և օգնեցի Մարիին բացահայտել ինքն իր հանդեպ ունեցած արհամարհանքն, որ փոխզիջման էր գնացել բժիշկ Զեթ-ի հետ։ Մարին նաև ավելի ազնվորեն վերլուծեց իր զգացմունքներն իմ հանդեպ, քան առաջ․ կախվածության վերաբերյալ իր վախերը, երախտագիտությունը և զայրույթը։
Հիպնոսն օգնում էր Մարիին դիմադրելու ցավին, մինչև որ երեք ամիսն անցնելուն պես նրա ծնոտը չբուժվեց, ատամնաբուժական վիրահատությունը չավարտվեց, և դիմային ցավը չմեղմացավ։ Նրա ընկճախտը բուժվեց, իսկ զայրույթը պակասեց․ չնայած այդ առաջընթացին՝ չկարողացա կերպարանափոխել Մարիին այնպես, ինչպես որ ես էի ուզում։ Նա մնաց հպարտ, փոքր-ինչ քննադատող և նոր գաղափարներին հակառակվող։ Մենք շարունակում էինք հանդիպել, բայց խոսելու թեմաներն ավելի ու ավելի էին պակասում․ և մի քանի ամիս անց եկանք եզրակացության, որ մեր աշխատանքն ավարտին էր մոտեցել։ Հաջորդող չորս տարիների ընթացքում ինչ-ինչ մանր ճգնաժամերի առիթով Մարին գալիս էր ինձ այցելության․ դրանից հետո մեր կյանքերն այլևս չհատվեցին։
Դատական գործընթացը երեք տարի ձգձգվեց, և Մարին անմխիթարական փոքր գումարի համաձայնեց։ Այդ ժամանակ արդեն նրա զայրույթը բժիշկ Զեթ-ի հանդեպ հանդարտվել էր, և նա մոռացել էր բժշկին խայտառակելու որոշման մասին։ Վերջիվերջո մի սիրալիր, տարեց մարդու հետ ամուսնացավ։ Համոզված չեմ, որ Մարին երբևիցե իսկապես նորից երջանիկ էր լինելու։ Բայց այլևս երբեք ոչ մի հատիկ ծխախոտ չծխեց։
Վերջաբան
Մարիի խորհրդատվության մեկ ժամն իմացական աղքատության ապացույցն է։ Չնայած նա, Մայքը և ես մեկ ժամ էինք անցկացրել միասին, մեզնից յուրաքանչյուրի փորձառությունը միանգամայն տարբեր և անկանխատեսելի էր։ Այդ «մեկ ժամը» տրիպտիխ[3] էր, որի հատվածներից յուրաքանչյուրը արտացոլում էր իր ստեղծողի հեռանկարները, տեսակետներն ու մտահոգությունները։ Հավանաբար եթե Մայքին ավելի շատ տեղեկատվություն հաղորդած լինեի Մարիի մասին, նրա հատվածն ավելի նման կլիներ իմին։ Բայց հարյուր ժամ անցկացնելով Մարիի հետ՝ ինչի՞ մասին պետք է պատմեի Մայքին։ Իմ բարկությա՞ն։ Իմ անհամբերությա՞ն։ Իմ ինքնախղճահարությա՞ն, որ դիմանում էի Մարիին։ Նրա առաջընթացի համար իմ գոհունակությա՞ն։ Իմ սեռական ցանկությա՞ն։ Իմ մտավոր հետաքրքրությա՞ն։ Իմ՝ Մարիի հայցքները փոխելու, ինքն իրեն ճանաչել, երազել, երևակայել, մտահորիզոնը ընդլայնել սովորեցնելու ցանկությա՞ն մասին։
Եթե նույնիսկ ժամեր անցկացրած լինեի Մայքի հետ և պատմած լինեի այս ամենի մասին, միևնույն է, չէի կարողանա նույն ձևով փոխանցել Մարիի հետ ապրածս։ Նրա մասին տպավորություններս, գոհունակությունս և անհամբերությունս նման չեն նախկինում ուրիշների հետ ապրածիս։ Բառեր, փոխաբերություններ, համանմանություններ եմ փնտրում, բայց դրանք երբեք իսկապես չեն աշխատում, լավագույն դեպքում դրանք մոտավոր նկարագրերն են այն հարուստ պատկերների, որոնք երբևէ անցել էին մտքովս։
Մի շարք խեղաթյուրող պրիզմաներ արգելափակում են ուրիշին ճանաչելու ունակությունը։ Մինչև լսափողակի հայտնագործումը բժիշկը կյանքի ձայները լսում էր՝ ականջը հպելով հիվանդի կրծքավանդակին։ Պատկերացրե՛ք միմյանց կիպ հպված երկու բանականություն, որոնք անմիջականորեն մտապատկերներ են փոխանցում միմյանց ճիշտ այնպես, ինչպես հողաթափիկ ինֆուզորիաներն[4] են փոխանակվում միկրոնուկլեուսներով[5]․ այդպիսին կլիներ անգերազանցելի միությունը։
Միգուցե որևէ հազարամյակում այդ միությունը իրականություն դառնա․ վերջնական հակաթույն մեկուսացումից, անձնական կյանքի վերջնական ոչնչացում։ Տվյալ պահին նշանակալի արգելքներ կան նմանատիպ հոգեբանական զուգավորման համար։
Առաջին հերթին լեզվի և պատկերի մեջ արգելք կա։ Բանականությունը պատկերներով է մտածում, բայց ուրիշ մարդկանց հետ շփվելու համար պատկերը պետք է մտքի վերափոխի, իսկ միտքը՝ բառերի։ Անցումը պատկերից մտքի և լեզվի խարդախ բան է։ Կորուստներ են տեղի ունենում․ ամեն ինչ՝ պատկերի հարուստ, հյութալի հյուսվածքը, դրա արտասովոր պլաստիկությունն ու ճկունությունը, դրա անհատական հայրենաբաղձ հուզական երանգները, կորչում է, երբ պատկերը խցկվում է լեզու։
Հռչակավոր արվեստագետները պատկերը փորձում են փոխանցել ուղիղ ներշնչման ու փոխաբերության միջոցով և լեզվանական հնարների օգնությամբ, որոնք ուղղված են ընթերցողի մոտ նմանօրինակ պատկեր արթնացնելուն։ Բայց վերջիվերջո հասկանում են կիրառված միջոցների անհամապատասխանությունը իրենց առաջ դրված խնդրի լուծման համար։ Լսե՛ք Գյուստավ Ֆլոբերի[6] բողոքը «Տիկին Բովարի» վեպում․ «Կարծես լի հոգին երբեմն հորդորում էր իր ափերից ամենադատարկ փոխաբերություններ, քանի որ ոչ ոք ոչ մի ժամանակ չի կարող ճշտորեն չափել ո՛չ իր կարիքները, ո՛չ հղացումները, և ո՛չ էլ ցավերը․ իսկ մարդկային խոսքը նման է ճաքած կաթսայի, որտեղ մեղեդիներ ենք հնչեցնում՝ արջեր պարեցնելու համար, այն ժամանակ, երբ ուզում ենք աստղերը հուզել»։
Մյուս պատճառը, որ չենք կարողանում լիովին ճանաչել ուրիշներին, այն է, որ ինքներս ենք որոշում ինչ բացել։ Մարին անդեմ նպատակներով՝ ցավը կառավարելու ու ծխելը թողնելու համար էր դիմել Մայքի օգնությանը, և դրա համար էլ որոշել էր մի փոքր պատմել նրան իր մասին։ Հետևաբար՝ Մայքը սխալ էր մեկնաբանել Մարիի ժպիտների նշանակությունը։ Ես ավելին գիտեի Մարիի ու նրա ժպիտների մասին։ Բայց ես նույնպես սխալ էի հասկացել դրանց իմաստը․ այն, ինչ գիտեի նրա մասին, ընդամենը մի փոքր դրվագ էր նրանից, ինչ նա ուզում էր և կարող էր պատմել իր մասին։
Մի անգամ խմբակային թերապիայի ժամանակ մի հիվանդի հետ էի աշխատում, որը թերապիայի երկու տարիների ընթացքում հազվադեպ էր ինձ ուղիղ դիմում։ Մի օր Ջեյը զարմացրեց ինձ և խմբի մյուս անդամներին՝ հայտարարելով (ինչպես ինքն էր ասում, «խոստովանելով»), որ խմբում ասված ամեն ինչ՝ ուրիշներին տրված գնահատականները, ինքնաբացահայտումները, նրա բոլոր զայրացած և հոգատար խոսքերը, ինձ համար էր։ Ջեյը խմբում վերարտադրել էր իր ընտանիքի փորձը, որում նա կարոտ էր եղել հայրական սիրուն, բայց երբեք չէր կարողացել խնդրել այն։ Խմբակային շատ դրամաների էր մասնակցում, բայց հետին պլանում միշտ իմ կարծիքն էր։ Չնայած ձևացնում էր, թե խմբի մյուս անդամների հետ էր զրուցում, նրանց միջոցով ինձ հետ էր խոսում՝ անընդհատ իմ խրախուսանքը և աջակցությունը փնտրելով։
Այդ խոստովանությունից հետո Ջեյի մասին բոլոր պատկերացումներս հօդս ցնդեցին։ Մեկ շաբաթ, մեկ ամիս, վեց ամիս առաջ կարծում էի, թե լավ էի ճանաչում նրան։ Բայց իրական, գաղտնի Ջեյին չէի ճանաչում, և նրա խոստովանությունից հետո պետք է մտքումս վերստեղծեի նրա պատկերը և նոր իմաստ հաղորդեի նախկին տպավորություններիս։ Բայց ինչքա՞ն էր մնալու այդ նոր Ջեյը՝ այդ նենգափոխուկը։ Ինչքա՞ն ժամանակ կանցնի, մինչև որ նոր գաղտնիքներ հայտնվեն։ Ինչքա՞ն ժամանակ կանցնի, մինչև որ նոր շերտ կբացի։ Ես հասկացա, որ ապագայում անսահման թվով ջեյերի էի առնչվելու։ Երբեք չէի կարողանալու որսալ «իրականին»։
Երրորդ արգելքը դիմացինի լիակատար ճանաչողության ճանապարհին արդեն վերաբերում է ոչ թե ճանաչվողին, այլ ճանաչողին, որը պետք է ճանաչվողի կատարած գործողություններն իրականացնի, բայց ուրիշ հաջորդականությամբ․ լեզուն նորից դարձնի պատկեր, այսինքն՝ տեքստ, որը գիտակցությունը կկարողանա ընթերցել։ Քիչ հավանական է, որ «ստացողի» պատկերը համապատասխանի «ուղարկողի» սկզբնական մտապատկերին։
Մեկնաբանության սխալը նախատրամադրվածության սխալներով է ուղեկցվում։ Մենք խեղաթյուրում ենք ուրիշներին՝ նրանց վզին փաթաթելով մեր նախընտրած գաղափարներն ու գեշտալտները[7], գործընթաց, որը հրաշալի նկարագրում է Պրուստը[8]․ «Մենք լցնում ենք մեր տեսած էակի ֆիզիկական ուրվապատկերները բոլոր այն գաղափարներով, որոնք արդեն ձևավորել ենք նրա մասին, և նրա վերջնական պատկերում, որ ստեղծում ենք մեր մտքում, այդ գաղափարներն, իհարկե, կարևոր տեղ են զբաղեցնում։ Վերջիվերջո դրանք այնքան կիպ են կպչում նրա այտերի ուրվագծին, այնպիսի ճշգրտությամբ են հետևում նրա քթի կորությանը, և այնպես են ներդաշնակվում նրա ձայնի ելևէջները, որ այդ ամենն ուղղակի թափանցիկ կաղապար է թվում․ այնպես որ ամեն անգամ, երբ դեմք ենք տեսնում կամ ելևէջներ ենք լսում, մեր սեփական գաղափարներն ենք ճանաչում և լսում դրանց մեջ»։
«Ամեն անգամ, երբ դեմք ենք տեսնում․․․ մեր սեփական գաղափարներն ենք ճանաչում և դրա մեջ»․ այս խոսքերը բանալի են՝ բազմաթիվ անհաջող հարաբերություններ հասկանալու համար։ Դենը՝ հիվանդներիցս մեկը, մեդիտացիայի վարժությունների էր հաճախում, տրեպոզայով էին զբաղվում։ Տրեպոզան մեդիտացիայի եղանակ է, որի ժամանակ երկու մարդ, մի քանի րոպե ձեռք ձեռքի տված, ակնապիշ նայում են իրար և միմյանց մասին խորը մեդիտացիայի մեջ են ընկղմվում, իսկ հետո գործողությունների նույն շղթան նոր զուգընկերների հետ են կրկնում։ Բազմաթիվ նմանատիպ փոխներգործություններից հետո Դենը կարողանում էր հստակ տարբերակել զուգընկերներին․ ոմանց հետ թույլ կապվածություն էր զգում, ոմանց հետ՝ ուժեղ, այնքան հզոր և անժխտելի, որ նրան թվում էր, թե հարազատ հոգու հետ էր հոգեկան մերձավորության մեջ մտել։
Ամեն անգամ, երբ Դենը նման վերապրումներեր քննարկում, ստիպված էի լինում զսպել սկեպտիցիզմս ու ռացիոնալիզմս․ «Հոգեկան մերձավորություն, իհա՛րկե։ Դե՛ն, այն, ինչ կա այստեղ, աուտիստիկ փոխհարաբերություն է։ Դուք չեք ճանաչում այդ մարդուն։ Ինչպես կասեր Պրուստը, Դուք այդ էակին լցնում եք այն բոլոր հատկանիշներով, որոնց մասին Դո՛ւք եք երազում։ Ձեր ստեղծած արարածին եք սիրահարված»։
Իհարկե, երբեք բացահայտ ցույց չէի տալիս զգացմունքներս։ Չեմ կարծում, թե Դենը կցանկանար գործ ունենալ այդպիսի սկեպտիկ տրամադրվածությամբ մեկի հետ։ Այնուամենայնիվ՝ համոզված եմ, որ բազմաթիվ անուղղակի միջոցներով էի արտահայտում իմ տեսակետը, հեգնական հայացքներով, մեկնաբանությունների և հարցերի վրա վատնած ժամանակով, որոշ թեմաներով տարվածությամբս և մյուսների հանդեպ անտարբերությամբս։
Դենը որսաց այդ ակնարկները և ի նշան սեփական պաշտպանության՝ Նիցշեի խոսքերը մեջբերեց, որը ինչ-որ տեղ ասել էր, որ երբ առաջին անգամ հանդիպում եք մեկին, դուք ամեն ինչ գիտեք նրա մասին․ հետագա հանդիպումների ժամանակ աչք եք փակում սեփական իմաստունության վրա։ Շատ էի գնահատում Նիցշեին, և այդ մեջբերումը ստիպեց ինձ մտածմունքի մեջ ընկնել։ Հավանաբար առաջին հանդիպման ժամանակ զգոնությունը թուլացած է․ գուցե ինչ-որ մեկը դեռ չի որոշել ինչ դիմակ կրել։ Գուցե առաջին տպավորությունն ավելի ճշգրիտ է, քան երկրորդը և երրորդը։ Բայց այն շատ հեռու է մյուսի հետ հոգեկան շփումից։ Բացի այդ՝ չնայած Նիցշեն շատ բնագավառներում մարգարե էր, նա միջանձնային հարաբերությունների խորհրդատու չէր․ եղե՞լ է արդյոք ավելի միայնակ և ավելի մեկուսի մարդ։
Արդյոք ճի՞շտ էր Դենը։ Մի՞թե որևէ առեղծվածային եղանակով ինչ-որ կենսականորեն կարևոր և իրական բան էր բացահայտել ուրիշ մարդու մասին։ Թե՞ սեփական գաղափարներն ու ցանկություններն ինչ-որ մարդկային կաղապարի մեջ էր ուղղակի տեղավորել, որը գրավիչ էր համարում միայն այն պատճառով, որ այն հանգստավետ, հարազատ ու հաճույք պատճառող զուգորդություններ էր առաջացնում։
Երբեք չենք կարողանա ստուգել տրեպոզայի հետ կապված իրավիճակը, որովհետև նմանատիպ վարժությունները, որպես կանոն, «ազնիվ լռության» պայմանով են անցկացվում։ Մի քանի անգամ Դենը կանանց հետ իրական կյանքում էր հանդիպել, հայացքները հառել էին միմյանց ու հոգեբանական մերձեցում էին զգացել։ Բացի հազվադեպ դեպքերից՝ Դենը գրեթե միշտ համոզվում էր, որ հոգեբանական միությունը տեսիլք էր։ Կինը սովորաբար շփոթվում էր կամ վախենում էր նրա ենթադրություններից այն մասին, թե ինչ-որ խորը կապ կար իրենց միջև։ Դա հասկանալու համար հաճախ շատ ժամանակ էր պահանջվում Դենից։ Երբեմն դաժան մարդ էի զգում ինձ, երբ իրականության մասին իմ տեսակետն էի հակադրում նրան։
-Դե՛ն, այդ ուժեղ մտերմությունը, որ զգում եք Դիանայի հանդեպ․ միգուցե նա ակնարկում է ապագա հնարավոր հարաբերությունների մասին, բայց փաստերին նայե՛ք։ Նա չի պատասխանում Ձեր զանգերին, նա տղամարդու հետ էր ապրում, և այժմ նրանք բաժանվում են, բայց նա մեկ ուրիշի մոտ է տեղափոխվում։ Լսե՛ք, թե նա ինչ է ասում Ձեզ։
Երբեմն կանայք, որոնց աչքերի մեջ նայում էր Դենը, նույնպիսի խորը հոգեկան կապ էին զգում, և նրանց միավորում էր սերը, բայց սերը, որը, անկասկած, ավարտին էր մոտենում։ Մեկ-մեկ այն ցավագին կերպով մարում էր, մեկ-մեկ էլ դաժան ու նախանձախնդիր մեղադրանքների էր վերածվում։ Հաճախ Դենը, նրա սիրեցյալը կամ երկուսն էլ ընկճախտի մեջ էին ընկնում։ Ինչ ընթացք էլ որ չէր ստանում սերը, վերջնական արդյունքը մեկն էր․ ոչ ոք չէր ստանում այն, ինչ ակնկալում էր դիմացինից։
Համոզված եմ, որ առաջին հրապուրիչ հանդիպումների ժամանակ Դենը և տվյալ կինը խաբվում էին նրանով, ինչ տեսնում էին միմյանց մեջ։ Նրանցից յուրաքանչյուրը իր սեփական աղերսական, խոցված հայացքի արտացոլանքն էր տեսնում և սխալմամբ այն սիրո և ցանկության տեղ էր ընդունում։ Նրանցից յուրաքանչյուրը կոտրված թևերով թռչուն էր, որը փորձում էր թռչել՝ կոտրված թևերով մյուս թռչունից բռնվելով։ Մարդիկ, որոնք դատարկություն են զգում, չեն բուժվում՝ ուրիշ թերի մարդկանց հետ միավորվելով։ Հակառակը՝ կոտրված թևերով երկու թռչուններ միավորվելով անճոռնի թռիչք են կատարում։ Ոչ մի չափի համբերություն չի օգնի նրանց թռչել, և վերջիվերջո նրանք բաժանվելու են և առանձին-առանձին են բուժելու իրենց վերքերը։
Դիմացինին չճանաչելու ունակությունը ոչ միայն նկարագրածս խնդիրներին՝ պատկերի և լեզվի խորքային կառուցվածքներին, կանխամտածված և չկանխամտածված մարդկային գաղտնապահությանը, դիտորդի անհեռատեսությանը, այլև յուրաքանչյուր անհատի արտասովոր հարստությանն ու բարդությանն են վերաբերում։ Մինչ հսկայական գիտական նախագծերն ուղղված են ուղեղի էլեկտրական և բիոքիմիական ակտիվության վերծանմանը, մարդկային ապրումների հոսքն այնքան բարդ է, որ միշտ գերազանցելու է ցանկացած գաղտնալսող նորագույն տեխնոլոգիայի։
Ջուլիան Բարնսը[9] «Ֆլոբերի թութակը» վեպում փայլուն և ճարտարամիտ եղանակով պատկերել է մարդու անսպառ բարդությունը։ Հեղինակը ձգտում է բացահայտել իրական Ֆլոբերին՝ միս ու արյունից մարդուն, որը թաքնված է սովորական կերպարի հետևում։ Ավանդական կենսագրական մեթոդներից դժգոհ՝ Բարնսը փորձել է հասկանալ Ֆլոբերի էությունը՝ կողմնակի մեթոդներ օգտագործելով, քննարկելով, օրինակ, նրա հետաքրքրվածությունը գնացքներով, սիրելի կենդանիներով կամ մի շարք տարբեր մեթոդներով (գույներով), որոնք օգտագործել էր Էմմա Բովարիի աչքերը նկարագրելիս։
Բարնսին, իհարկե, այդպես էլ չհաջողվեց որսալ այդ մարդու՝ Ֆլոբերի կվինտէսենցիան[10], և վերջիվերջո ավելի համեստ խնդիր դրեց իր առաջ։ Այցելելով Ֆլոբերի երկու թանգարանները՝ առաջինը Ֆլոբերի մանկության տանը, մյուսը՝ տանը, որտեղ հասուն տարիքում էր ապրել՝ դրանցից յուրաքանչյուրում թութակի մեկական խրտվիլակ էր տեսել, որին, ինչպես պնդում էր թանգարաններից յուրաքանչյուրը, Ֆլոբերը որպես նախատիպ էր օգտագործել Լուլուի՝ նշանավոր «Հասարակ հոգու» թութակի համար։ Այդ իրավիճակն արթնացնում է Բարնսի հետազոտական ռեֆլեքսները․ Աստված վկա, թեև չէր կարողանալու բացահայտել Ֆլոբերին, բայց, համենայն դեպս, կկարողանար որոշել, թե այդ երկու թութակներից որն էր իսկականը, և որը՝ ինքնակոչը։
Երկու թութակների արտաքին տեսքը կապ չունի․ դրանք շատ նման են միմյանց, և բացի այդ՝ համապատասխանում են Լուլուի՝ Ֆլոբերի հրատարակած նկարագրությանը։ Թանգարաններից մեկում տարեց պահակը թութակի իրական լինելու ապացույց էր ներկայացրել։ Նրա թութակի ձողի վրա «Ռուանի թանգարանի» կնիքն էր դրված։ Հետո Բարնսին մի քանի անդորրագրերի պատճեններ էր ցույց տվել, որոնք վկայում էին այն մասին, որ ավելի քան հարյուր տարի առաջ Ֆլոբերը վարձույթով վերցրել էր (հետո վերադարձրել) մունիցիպալ թանգարանի թութակին։ Բացահայտմանը մոտ լինելու մտքից ոգեշնչված՝ հեղինակը շտապել էր մյուս թանգարան՝ հայտնաբերելու, որ մրցակից թութակի ձողին ճիշտ նույն կնիքն էր։ Ավելի ուշ խոսել էր Ֆլոբերի ընկերների համայնքի այդ ժամանակ կենդանի անդամներից ամենատարեցի հետ, որն էլ և պատմել էր թութակների իրական պատմությունը։ Երբ երկու թանգարանները կառուցման փուլում էին (Ֆլոբերի մահից շատ տարիներ հետո), տնօրեններից յուրաքանչյուրը, իրարից անկախ և անդորրագրերի պատճենները ձեռքին, գնաց մունիցիպալ թանգարան և իր թանգարանի համար պահանջեց Ֆլոբերի թութակին։ Տնօրեններից յուրաքանչյուրին ուղեկցեցին կենդանիների խրտվիլակներով մի մեծ սրահ, որտեղ թութակների՝ նվազագույնը հիսուն գրեթե միանման խրտվիլակներ կային։ «Ինքնե՛րդ ընտրեք, – ասել էին յուրաքանչյուրին»։
Իրական թութակին բացահայտելու անհնարինությունը վերջ է տալիս Բարնսի հավատին, որ «իսկական» Ֆլոբերին կամ «իսկական» որևէ մեկին կարելի է ծուղակը գցել։ Բայց շատ մարդիկ չեն գիտակցում նմանատիպ որոնումների հիմարությունը և շարունակում են հավատալ, թե բավականաչափ տեղեկատվություն հավաքելով՝ կարող են բացատրել և նկարագրել մարդուն։ Հոգեբանների շրջանում միշտ տարաձայնություններ են եղել անհատի ախտորոշման ստույգության վերաբերյալ։ Ոմանք հավատում են նախաձեռնության հաջողությանը և իրենց կարիերան նվիրում են նոզոլոգիական[11] դասակարգման ավելի մեծ ճշգրտությանը։ Մյուսները, որոնցից մեկը ես եմ, զարմանում են, որ ինչ-որ մեկը կարող է լուրջ ընդունել ախտորոշումը, որ այն կարելի է ավելին համարել, քան ախտանիշների և վարքագծերի հասարակ կուտակումն է։ Այնուամենայնիվ՝ մշտապես աճող ճնշման (հիվանդանոցների, ապահովագրական ընկերությունների, պետական մարմինների կողմից) տակ ենք գտնվում, որոնք ստիպում են ախտորոշիչ արտահայտությունով կամ թվային կատեգորիայով նկարագրել անհատին։
Հոգեբանական նոմենկլատուրայի[12] նույնիսկ ամենաազատամտական համակարգը ոտնձգություններ է անում մյուսի նկատմամբ։ Եթե առնչվում ենք մարդկանց՝ համոզված լինելով, թե կարող ենք դասակարգել նրանց, երբեք չենք կարողանա ո՛չ նկարագրել, ո՛չ սնել նրանց այն մասերը՝ կենսականորեն կարևոր մասերը, որոնք դուրս են մյուս կատեգորիայի շրջանակից։ Արդյունավետ փոխհարաբերությունները միշտ էլ ենթադրում են, որ դիմացինը երբեք էլ մինչև վերջ հասկացված չի լինելու։ Եթե ինձ ստիպեին Մարիին պաշտոնական աշխտորոշման պիտակ տալ, ժամանակակից հոգեկան խանգարումների ախտորոշական և վիճակագրական ձեռնարկում տրված բանաձևին կհետևեի և պաշտոնապես հիմնավորված վեց մասից բաղկացած ախտորոշման կհանգեի։ Այնուամենայնիվ՝ գիտեմ, որ դա ոչ մի ընդհանուր բան չէր ունենա Մարիի՝ ինձ միշտ զարմացնող և ընկալումս գերազանցող, միս ու արյունից Մարիի՝ երկու ժպիտների Մարիի հետ։
Թարգմանությունը անգլերենից՝ Էլիզա Ստեփանյանի
[1] Հայրիշխանական ընտանիքի տիպով ձևավորված հարաբերությունների տեսակ։
[2] Շան ցեղատեսակ։
[3] Երեք ոտանավորից կամ հատվածից կազմված երկ։
[4] Միաբջիջ օրգանիզմների ինֆուզորիաների տիպի նախակենդանիներ, որոնք իրենց անվանումը ստացել են մարմնի ձևի պատճառով, որը հողաթափ է հիշեցնում։
[5] Փոքր կորիզ։
[6] Ֆրանսիացի գրող, 19-րդ դարի եվրոպական գրականության խոշորագույն ներկայացուցիչ։
[7] Հոգեբանության մեջ գործածվող հասկացություն,որ ներմուծել են գերմանացի հոգեբաններ Վոլֆգանգ Քյոլլերը և Մաքս Վերթհայմերը։ Նշանակում է «ամբողջական պատկեր», որն ըստ այդ հոգեբանների՝ ավելին է, քան բոլոր մասնիկների միասնությունը։
[8] Ֆրանսիացի նշանավոր վիպասան, ակնարկագիր և քննադատ, մոդեռնիզմի ներկայացուցիչ։
[9] Անգլիացի գրող, գրաքննադատ, պոստմոդեռնիզմի գրականության ականավոր ներկայացուցիչ։
[10] Բուն էությունը։
[11] Նոզոլոգիան հիվանդությունների և նրանց դասակարգման մասին գիտություն է։
[12] Անվանակարգ, հաշվեցուցակ։
