Արեւմուտքի հետ փոխըմբռնման հասնելու անհրաժեշտությունը
Ինձնից ակնկալում են մի քանի արտահայտությամբ բնութագրել այսօրվա Գերմանիայի հոգեւոր վիճակը: Ես էլ իմ հերթին խնդրում եմ ներկայացնել համեմատական որոշ ուսումնասիրություններ, որոնք ես վերջերս նվիրել եմ Գյոթեի եւ Տոլստոյի մանկավարժական գաղափարներին:
Արեւմտյան- մարքսիստական ողջ ազդեցությունը, որը բացահայտում է Տոլստոյի երկրում այդ օրը տեղի ունեցած մեծ հեղաշրջումը, այն օրը, որը լույս է սփռում իրերի մակերեսին, չի խոչընդոտում մեզ տեսնել Պետրոսի դարաշրջանի ավարտը բոլշեւիկյան ցնցումների, արեւմտյան ազատականացման եվրոպական դարաշրջանում: Իսկ Ռուսաստանն այս հեղափոխությամբ կրկին իր հայացքն է հառում դեպի արեւելք: Ցար Նիկոլային դուր չէր գալիս եվրոպական առաջընթացի որեւէ գաղափար: Դրա համար սպանվեց Պետրոս Առաջինը, եւ նրա անկումը ռուս ժողովրդի համար ճանապարհ բացեց ոչ թե դեպի Եվրոպա, այլ դեպի Ասիա: Թեեւ այս շրջադարձային պահը, որի մասին մարգարեացել էր Լեւ Տոլստոյը, Մոսկվայում տեսանելի չէ, այնուհանդերձ, Եվրոպայում էլ չկա այն զգացողությունը, որ նրա, մեզ, ամբողջ աշխարհի համար ավարտվում է Ռուսաստանի դարաշրջանը: Վերածննդի դարաշրջանում ծնված բուրժուա-հումանիստ լիբերալի համար, որն իշխանության էր եկել ֆրանսիական հեղափոխության միջոցով եւ ում վերջին ձգտումներին ու ջղաձգություններին ենք ականատես լինում, ավարտվեց այդ դարաշրջանը: Հարցն այսօր այն է, թե միջերկրածովյան-դասական-հումանիստական ավանդույթը հումանիզմի՞ խնդիր էր, հետեւաբար` հավերժակա՞ն, թե՞ այն եղել է միայն դարաշրջանի հոգեւոր կաղապարն ու գործիքը, եւ բուրժուա-լիբերալը կարող է մեռնել դրա հետ:
Եվրոպան կարծես թե պատասխանել է այդ հարցին: Հակաազատական հետընթացն ավելի քան պարզ ու ակնհայտ է: Քաղաքական տեսանկյունից այն արտահայտվում է ժողովրդավարությունից եւ պառլամենտարիզմից հոգնածությամբ եւ հրաժարումով, բռնապետության եւ ահաբեկչության գորշ դեմքով:
Իտալական ֆաշիզմը ռուսական բոլշեւիզմի ուղղակի հակապատկերն է, եւ հնաոճ ժեստն ու մրթմրթոցը չեն կարող քողարկել նրա էության հակամարդկայնությունը: Պիրենեյան թերակղզում, որտեղ լիբերալ համակարգի անկումն ավելի ցայտուն էր, ընթացիկ ճանապարհն ավելի որոշիչ է եղել: Զինվորական հրամանատարությունն այնտեղ երկար ժամանակ անսովոր ձեւով է գործում: Սակայն ամենուր, որպես հակալիբերալ Սահմանադրությանը ներհատուկ նշան եւ պատերազմի հետեւանք, ջրի երեսին է հայտնվել ազգայնականությունը: Առանձին եվրոպացի ժողովուրդների բարձր ինքնագնահատականը, խոլերիկ ինքնամեծարումը տարօրինակ ձեւով հակադրվում են ողջ մայրցամաքի աղքատությանն ու անկմանը:
Ֆրանսիայի հոգեւոր ճակատագիրը չափազանց ուշագրավ է եւ անմիջական նշանակություն ունի մեզ` գերմանացիներիս համար: Պատերազմից հետո, առաջին տարիներին, ոչ մի երկիր դասական բուրժուական ավանդույթի մեջ իր արժեքներով ավելի համախմբված չէր թվում, որքան այս մեկը:
Թվում էր, թե նա Եվրոպայի իսկապես պահպանողական երկիրն է, որը հեռու է պատերազմը, որպես նոր հեղափոխություն, զգալուց, հաղթանակից հետո եւ հաղթանակի շնորհիվ որոշել է այլեւս ոչինչ չտեսնել, քան 1789 թվականի հին, բուրժուական հեղափոխության կայացումն ու ավարտը: Ինչպես հենց նոր նշվեց` Ֆրանսիան հանդարտ հեգնանքով էր պատասխանում տարաբնույթ հարցերին: Եթե Գերմանիան երազում է ապոկալիպսիսների մասին, այդ դեպքում թող հայտարարվի, որ դրանք կարող են տեղի ունենալ: Ֆրանսիան իրեն ապահով է զգում իր դասական ավանդույթների մեջ: Ես չեմ մոռանում, թե ինչպես մտքերի փոխանակման միջազգային համաժողովում, որտեղ ես փորձել էի ներկայացնել իրականությունը, Փարիզի կառավարական թերթի աշխատակիցը պարզապես արձագանքեց, որ Ֆրանսիան միշտ մնացել է եւ կմնա միանգամայն ռացիոնալ եւ դասական երկիր:
Այնտեղ, սակայն, խոսում էր միայն պաշտոնական, բուրժուական, պահպանողական Ֆրանսիան, ոչ թե թաքնված կենսախինդ, բարձր, հոգեւոր արժեքներ կրող եւ երիտասարդ Ֆրանսիան: Այդ ժամանակ այնտեղ իշխում էր պարոն Ռայմոն Պուանկարեն, պետական գործիչ, որը Գերմանիայում նույնքան ատելի էր, որքան գերագնահատված, բայց ում կարելի է համարել ինտելեկտուալ ներկայացուցիչ, քանի որ նա քաղաքական տեսանկյունից ներկայացնում է բուրժուական, դասական Ֆրանսիան, լատինական քաղաքակրթության գաղափարի գերիշխանությունը: Այդ մարդու դեմ ուղղված է անձնական եւ հոգեւոր-քաղաքական ատելության մեծ չափաբաժին, որին նա ավելի լավ անուն չի կարող տալ, քան «կոմունիզմ» անվանելը: Բայց այն ամենն, ինչը պարոն Պուանկարեն անվանում է «կոմունիզմ», ոչ այլ ինչ է, քան բուրժուական, դասական, հին հեղափոխական Ֆրանսիայի հիմքերի խարխլում, լատինական քաղաքակրթության գաղափարի քայքայումը` դրսից ներթափանցած եւ նրա էությունը դուրս մղող հոգեւոր խմորումների միջոցով: Իսկ երիտասարդության արյան մեջ հասունացավ նոր, հակաբուրժուական, ինտելեկտուալ, պրոլետարական հեղափոխության պահանջ, որը քաղաքական հարթության մեջ արտահայտվեց ընտրություններով, որոնք տապալեցին պարոն Պուանկարեին եւ նրա փոխարեն իշխանության բերեցին սոցիալիստին: Գերմանիայում կասկածում են, որ այդ իրավահաջորդը` պարոն Հերիոտը, կշարունակի գործել Պուանկարեի կառավարության ներդրած խիստ պահպանողական-հումանիստական դպրոցի օրենսդրությամբ, եթե նա մնա իշխանության ղեկին: Հատկանշական է միայն, որ մշակութային խնդիրը, ուսուցման հարցը կարող են որոշակի իմաստով դիտարկվել որպես քաղաքական ծրագրի ակնառու կետ:
Անշուշտ, Ֆրանսիան նույնպես սկսում է երազել «ապոկալիպսիսների» մասին, նա այժմ խիստ կասկածում է ավանդույթին ու անվտանգությանը, եւ մենք Գերմանիայում հիմքեր ունենք հուսալու, որ մթնոլորտային փոփոխությունները, որոնց նա ենթարկվում է, մեզ շնչելու ավելի մեծ ազատություն կտան: Քանի որ Ֆրանսիայում ազգայնականությունն ու հումանիստական մշակույթը ներդաշնակ են միմյանց, եւ երկուսն էլ հիմնվում են այն համոզմունքի վրա, որ լատինական քաղաքակրթությունն ունի բացարձակ ինքնիշխանություն եւ համաշխարհային տիրապետության իրավունք, իսկ մյուս կողմից, թեեւ պայմանականորեն, կա եվրոպական միասնական ոգին, Գերմանիայի հետ փոխըմբռնման պատրաստակամությունն ավելի հավանական է ակնկալել մշակութային առումով այլեւս ոչ հուսալի, նոր հեղափոխական «կոմունիստական» Ֆրանսիայից: Բուրժուական-պահպանողական Ֆրանսիայի քաղաքացին` պարոն Պուանկարեն, իր հոգում, բացի «կոմունիզմի » հանդեպ ատելությունից, մեկ այլ, նույնքան պարզունակ ատելություն է կրում, որը հիմնականում նույնն է`ատելությունը Գերմանիայի, այսինքն` բարբարոսության նկատմամբ: Նա, ով ամենաշատը կցանկանար Հռենոսում գծել քաղաքակրթության հռոմեական սահմանը եւ Գերմանիան հետ շպրտել սկյութական անապատ, չի ցանկանա եւ չի կարող ենթարկվել լատինական քաղաքակրթությանը:
Նա, ով տարիներ շարունակ ապացուցել է, որ Գերմանիայի համար խորին համոզմունքով եւ անխոնջ տառապողն է եղել, մեթոդների որոշակի մեղմացում, ճնշման որոշակի թուլացում Գերմանիայի նկատմամբ դրսեւորեց այնժամ, երբ իշխանությունը զավթած ֆրանսիական սոցիալիզմն այլեւս բուժուական չէր, այլ` հումանիստական:
Ինչ վերաբերում է Գերմանիային, ապա նա այդ արեւմտյան արտաքին կերպարի պատճառով հայտնվել է յուրօրինակ եւ բարդ իրավիճակում, եւ դրան հստակ ընկալումն ու իմացությունը մեծ նշանակություն ունի ինչպես մեզ` գերմանացիներիս, այնպես էլ աշխարհի համար: Գերմանիայում նույնպես կա հակադրություն հին հումանիստական եւ (այսպես կոչված) «կոմունիստական» հայացքներն ունեցողների ճամբարների միջեւ. տարբերությունն այն է, որ այստեղ ազգայնական ուղղվածությունը հումանիստական ճամբարում չէ, այլ (այսպես կոչված) կոմունիստական ճամբարում: Այստեղից էլ մեզ համար ուսանելի է այն դասը, որ երբ երկու ժողովուրդներ մշակութային ոլորտում նույն գործն են անում, դա ամենեւին էլ չի նշանակում, որ նմանակում են իրար, եւ որ նույն հոգեւոր նպատակներն ունենալը կարող է լինել քաղաքական մերձեցումը խթանելու ամենաանհաջող միջոցը:
Բացատրությունը չի ուշանում: Նախ եւ առաջ պետք է արդար լինել եւ ընդունել, որ գերմանական ազգայնականությունը, ժողովրդական շարժումը, ավելի ճիշտ`գերմանական հաստատակամությունն աշխարհում ամենաընկալելին է: 1870-71 թվականների պարտությունից հետո Ֆրանսիան բացահայտեց իր հոգու հիվանդությունը, եւ նրա այդ հիվանդությունը դարձավ Եվրոպայում անկարգությունների ու վտանգի հիմնական պատճառը: Այն շոկը, որն ապրեց Ֆրանսիան այդ ժամանակ, իսկապես մանկական խաղ էր` համեմատած Գերմանիայում 1918-ին նախորդող եւ հաջորդող սարսափելի իրադարձությունների հետ: Ժողովուրդը վերապրել է ֆիզիկական եւ հոգեբանական տրավմա, ինչի մասին, հավանաբար, չէր լսել ողջ պատմության ընթացքում: Իսկապես չլսված բան էր, որ մի հզոր քաղաքակրթություն ունեցող ժողովուրդ, որի մասին գիտեին որպես մարդկությանը ինքնատիպ ծառայություններ մատուցող, մի օր կհայտնվեր տականքի եւ անարգ մարադատյացի դերում ու դիրքում` բրենդավորված, օտարված, լքված հասարակությունից այն դեպքում, երբ քաղաքակիրթ ժողովուրդները կենաց-մահու պայքար էին մղում: Մենք ոչ մի խոսքով չենք արդարացնում շփոթված, աստվածային էությունը լքած եւ մեղավոր քաղաքականությունը, որը Գերմանիային դրեց այդ անհեթեթ եւ ֆանտաստիկ իրավիճակում, մի իրավիճակ, որն ավելի շատ նման էր չար երազի, քան ողջամիտ իրականության: Գերմանիայի ժողովուրդը թեեւ հավատում էր, որ պայքարում է իր իրավունքների եւ պատվի համար, սակայն պարտվեց: Արտասովոր ջանքերից հետո, որոնց շնորհիվ նրա հավատն ավելի էր ուժեղացել, նա ենթարկվեց երկու սարսափելի պատերազմների արհավիրքներին, որոնց հակառակորդները վճռված էին: Սովի պատճառով շրջափակման (շրջափակում, որը շարունակվեց նույնիսկ զինադադարից հետո) եւ աշխարհով մեկ տարածվող առաքինության քարոզչության հոգեպես հյուծիչ հետեւանքները, որոնք վերաբերում էին հատկապես գերմանացի ժողովրդին, չէին կարող ձախողվել, քանի որ նրանք անդիմադրելի կերպով հավատում էին իրենց իրավունքներին ու պատվին: Դրան հետեւեց անկասելի փլուզումը, զենքից արմատական եւ անվերապահ հրաժարումը, տեւական ժամանակ ատամները սեղմելու գնով պաշտպանված հոգեւոր ամրոցի կապիտուլյացիան, որում այլեւս չէր պահպանվել դիմադրության նվազագույն մնացորդը: Խոսքն, իհարկե, դժբախտության պատճառ դարձած սխալների եւ սխալների չափազանցված պատկերացումների մասին չէր: Ավերածությունն անչափելի էր, այն արտահայտվում էր մի ողջ ժողովրդի խորը եւ գրեթե ճակատագրական շփոթության եւ հուսահատության մեջ, քանի որ այն վերաբերում էր նրա անձին, պատմությանն ու բարձրագույն բարիքներին: Այդ ամենը հենց սկզբից թվում էր, թե հերքվել եւ անհեթեթության աստիճանի է հասցվել նման ավարտով, քանի որ այդ պայքարը համարվել է բարոյական, երբ հայտարարվել է, որ պետք է հենց սկզբից հաղթել, եւ նման պայքարում չպետք է կորսվեին գաղափարական ջանքերը: Ժողովուրդն իր հոգու խորքում կոտրվել էր. 1918-ին սրտխառնոց էր, եւ ոչ ոք չէր կասկածում, որ հաղթողները մանկավարժական իմացությամբ կարող էին այդ վիճակը շատ ավելի արդյունավետ դարձնել հենց այն գաղափարների իրականացման համար, հանուն որի նրանք պայքարել էին եւ իրականում գիտեին, թե ինչ է պետք անել: Բայց ամերիկյան իդեալիզմի ձախողումը խաղաղության օրակարգ սահմանելու հարցում եւ շատ այլ բաներ, որոնք այնքան էլ չէին համապատասխանում այն սկզբունքներին, որոնց պատճառով գերմանականությունը վաղուց բարոյապես սեղմվել էր պատին, այն հետեւանքն ունեցավ, որ ժողովուրդն իրեն դավաճանված զգաց իր թշվառության մեջ: Դա սկիզբ դրեց հոգեւոր ճնշմանն ու ազգային շրջադարձին: Արմատական խառնաշփոթն ամոթալի էր, քանի որ ամեն ինչ խաղաղվել էր տաքարյուն երիտասարդների այտերին: Իրերի անբնական դրությունը, որը զզվելի է ամեն իմաստով այն ժողովուրդների պայքարում, որոնք հպարտ եւ արժանավայել ապավինում էին զենքերին, գերմանացիներին գտավ անպաշտպան եւ անպատիվ, անարգված, փոշու մեջ պառկած, ամեն մի ավազակի ավար դարձածի վիճակում` մղելով հավերժական ապաշխարության, կրծեց սրտերը եւ ժողովրդական կիրքը բոցավառեց վառ խայթոցով: Ֆրանսիան միայն պետք է հիշի այն եռանդը, որով 1871 թվականից հետո հանրապետությունը մտադիր էր անարգել հաստատել իր ռազմական հզորությունը, որպեսզի փոքր-ինչ օբյեկտիվ ըմբռնում լինի այդ տանջանքների անմարդկայնության մասին: Այդ տեսակի զգացմունքները միայն կարիք ունեին միավորվելու պատերազմի հետեւանքով առաջացած եւ ամբողջ Եվրոպայում տարածված ազգայնական, հակալիբերալ, նույնիսկ`հակամարդկային ալիքի հետ, որպեսզի ծնվեր այն, ինչը կարելի է անվանել գերմանական ֆաշիզմ: Դա էթնիկ կրոն է, որը մերժում է ոչ միայն միջազգային հուդայականությունը, այլ հատկապես քրիստոնեությունը, որպես մարդկային ուժի, եւ որի քահանաներն ամենեւին էլ բարեկամաբար չեն տրամադրված մեր դասական գրականության հումանիզմի նկատմամբ: Դա ազգային հեթանոսություն է, պաշտամունք, եթե կատեգորիկ արտահայտվենք (իսկ մենք ուզում ենք կատեգորիկ արտահայտվել)` ռոմանտիկ բարբարոսություն: Տրամաբանական է, որ մշակութային-կրթական ոլորտում նա ձգտում է հետ մղել մարդասիրությունը, դասական ուսուցումը` հօգուտ գերմանական բնօրինակ կերպարի: Եվ նա չի տեսնում կամ չի ցանկանում տեսնել, թե այդ կերպ ինչպիսի դժբախտ նմանակ է ստեղծում հետբուրժուական Ֆրանսիայի հակալատինիզմի համար, եւ որքանով է այն աշխատում կոմունիզմը խժռող պարոն Պուանկարեի ձեռքում: Այսօր Գերմանիայում հեթանոսությունը ներկայացնելը, արեւադարձի տոնակատարություններն ու Օդինգի աստվածային ծառայությունները տոնելը, ազգային բարբարոսի պես իրեն պահելը նշանակում է իրավացի համարել պարոն Պուանկարեին, քանի որ նա ցանկանում է բարեկրթության պարիսպներ կանգնեցնել Հռենոսում եւ զիջել դիրքերն անպատեհ ձեւով նրանց, ովքեր Ֆրանսիայում ավելի քիչ են տարբերում լատինական քաղաքակրթությունն ու բարբարոսությունը, եւ ովքեր մտահոգված են Գերմանիայի հետ խաղաղության, փոխըմբռնման, փոխզիջումների, ջենտլմենական համաձայնության հասնելու հարցում:
Ահա թե ինչ նկատի ունեինք, երբ ասում էինք, որ նույն հոգեւոր ավանդույթին հետեւելը երբեմն ամենախեղաթյուրված միջոցն է երկու ժողովուրդների քաղաքական մերձեցմանը նպաստելու համար: Գերմանիայի համար հակահումանիստական վարքագիծ դրսեւորելու, Տոլստոյի մանկավարժական բոլշեւիզմը եւ Գյոթեի խստությունը կրթության ընդհանուր մարդկային իդեալի ինքնամփոփության դեմ մոդել վերցնելու, նրա կամքը որպես էթնիկ բարբարոսություն ներկայացնելու, նրանից հրաժարվելու եւ սահմանափակելու պահը չէ: Ընդհակառակը, ժամանակն է, որ մենք` գերմանացիներս, հանդիսավոր կերպով ընդգծենք եւ մշակենք մեր մարդասիրական ավանդույթները ոչ միայն հանուն իրենց, այլեւ «լատինական քաղաքակրթության » պահանջները տեսանելի դարձնելու համար: Հատկապես մեր սոցիալիզմի համար, որի հոգեւոր կյանքը վաղուց հյուծվել է տնտեսական վատ պայմաններում, չկա ավելի մեծ անհրաժեշտություն, քան գտնել կապը բարձրագույն գերմանականության հետ, որը միշտ «հույների երկիրը փնտրում էր իր հոգով »: Քաղաքական տեսանկյունից այն այսօր փաստացի ազգային կուսակցություն է, բայց իրականում նա իր ազգային առաջադրանքը չի կատարի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Կարլ Մարքսը չի կարդացել Ֆրիդրիխ Հյոլդեռլին: Մի հանդիպում, որն, ի դեպ, նախատեսվում է կայանալ:
Վերջին տասը տարիների իրադարձություններից ոչ մի ազգ այնքան խորը հուզմունք չի ապրել, որքան` մերը, եւ ոչ մեկին պետք չէ այդքան հուզել: Մեր ձեռքերն իսկապես լցված են ամեն ինչով. հոգեւոր, բարոյական, քաղաքական խնդիրները տարրալուծվում են միմյանց մեջ, դրանք չեն կարող տարանջատվել, քանի որ կազմում են մեկ ամբողջություն, բարձրագույնը: Մարդու, նրա կարգավիճակի եւ պետության հարցը բոլորիս համար դարձել է խղճի խնդիր, եւ ծագել է դատարկ կլիշե, ակադեմիական աղբ դարձած հումանիզմի հասկացությունը նոր բովանդակությամբ լցնելու անհրաժեշտություն:
Այդ ամենը պետք է լինի առանձնահատուկ, ունենա ազգային բովանդակություն: Արեւելքի եւ Արեւմուտքի «ազատ ձեռքի » քաղաքականությունը, որը գործնականում ճակատագրական է դարձել մեզ` միջանկյալ երկրի համար, միշտ կմնա հոգեւոր եւ մշակութային հարաբերություններ կառուցելու պահեստային տարբերակ: Դա հավասարակշռության խնդիր է, ըստ փոփոխվող հանգամանքների` կշռի բաշխման հարց: Դոստոեւսկու տուրքն արեւելքին այնքան բուռն էր պատերազմի ժամանակ եւ դրանից հետո, որ մենք մի տեսակ ինքնագոհությամբ ողջունեցինք Ֆրանսիայի քննադատի այն հայտարարությունը, թե գերմանական էությունն իր խորքում ասիական է:
Վերջ: Ազգային բնավորության համար վտանգավոր մի ավանդույթի ինքնաբերաբար ուղղումն ի հայտ է եկել իր անվրեպ միակողմանիությամբ: Գերմանիան նորից սկսում է հայացքը հառել դեպի արեւմուտք, ինչը հատկապես պարզվեց մի հրապարակումից, որը մեծ եւ նշանակալից սենսացիա է առաջացրել մեր մեջ: Եվ դա սերում է Բեռլինի համալսարանի` վերջերս մահացած մշակույթի եւ պատմության փիլիսոփա Էռնստ Տրոելտշից ու կրում է «Բնական իրավունքը եւ հումանիզմը համաշխարհային քաղաքականության մեջ » անվանումը: Չնայած այդ ամենին` մենք ավելի քիչ պատճառներ ունենք թերագնահատելու այն դժվարությունները, որոնք խոչընդոտում են Գերմանիայի ինտեգրմանը համաշխարհային ժողովրդավարությանը, քանի որ դրանք մեզ անհանգստացնում են ոչ միայն դրսից, այլեւ` մեր ներսում: Մեր ազգային նկարագրի մեծ կերտողներին` Գյոթեին, Շոպենհաուերին, Նիցշեին ժողովրդավար-լիբերալ ոճավորմամբ ներկայացնելու ձեռնարկը քաղաքական օգտակարության տեսանկյունից դատապարտված կլինի ձախողման: Նրանց կրթությունը շատ քիչ առնչություն ունի օգտակարության, «օգտապաշտ լուսավորության » հետ: Գերմանական իդեալիզմը միշտ ինչ-որ բանով տարբերվել է մյուսներից, եւ Կանտի քննադատությունը ջախջախիչ ազդեցություն է թողել տասնութերորդ դարի բանականության կրոնի հիմքերի վրա: Նա նաեւ մեզ` գերմանացիներիս, տվեց «մաքուր » եւ «գործնական » բանականությունը տարբերելու հնարավորությունը, եւ, որպես գործնական բանականության բոլոր դրույթների մարմնավորում, մեր առջեւ դրեց «կատեգորիկ հրամայականը »` պարտքի զգացումը, կյանքի հրամայականը: Դա այդպես է. մինչ այդ օրենսդրության իմացությունը քննադատորեն զատում էր բանականության սահմանները, նա կենաց դրոշը դրեց հենց այդ սահմաններին եւ այն հռչակեց որպես զինվորի պարտականություն, որին էլ նա պետք է ծառայի: Սակայն կյանքին ծառայելը, որին մենք` գերմանացիներս, միշտ պատրաստ էինք, այսօր դիտվում է ծառայություն` ժողովրդավարությանը, առանց որի` Եվրոպան մեռած է, եւ գերմանական ոգու ընդլայնվելու կարողությունը ոչ այլ ինչ է, քան մեծ գերմանականության այն ժառանգությունը, որը եղել է միշտ եւ մեզ արժանի կդարձնի ծառայությանը:
Պարտվածներն ու հպատակվածները չեն ծառայի այլոց գաղափարներին, հուսով ենք, որ մեր ներդրումը կհարստացնի եւ կխորացնի այդ գաղափարները: Միայն առաջին հայացքից է թվում անհավանական, որ Նիցշեի ոգին կարող է լինել գերմանական ժողովրդավարության գաղափարական հիմքը: Նա չէ՞, որ ժողովրդավարությունը հռչակեց որպես նոր ազնվականության նախապայման, որն իր աշակերտ Շտեֆան Գեորգեի միջոցով հայտարարեց, թե «մենք չպետք է առաջնորդվենք վահանով ու թագով », եւ արդյո՞ք նա հետքրիստոնեական եւ անտիկ երկրին ու մարդուն սրբացնող երգիչն է, երկրի եւ մարդու միջեւ նոր ուխտի մարգարեն: Բայց այդ դեպքում ի՞նչ էր սպասվում ժողովրդավարությանը բարձրագույն իմաստով, եթե ոչ այս նոր դաշինքը:
Նիցշեն` Վագներին հաղթահարողը, ռոմանտիզմի նվաճողը, միաժամանակ ռոմանտիզմի վերածննդի հիմնադիրն է, որն իր խորհրդավորությամբ եւ լեցուն կյանքով նշանակում է հին կերպարի վերանորոգում: Ժողովրդավարությունը, սակայն, միայն մարդկության ավելի հին, կլասիցիստական գաղափարի ժամանակակից քաղաքական սահմանումն է, երկու`հին եւ քրիստոնեական աշխարհները միաժամանակ ծածկող հովանին: Այդ միաձուլման թարմացված, կրոնական, խորաթափանց հայացքի համար պարտական ենք Նիցշեի մարգարեությանը: Նա մեզ սովորեցրեց ճանաչել «Երրորդ Ռայխը », ոգու մարմնավորման եւ մարմնի ոգեղենացման թագավորությունը, «գերմարդու » թագավորությունը, որը նա կցանկանար անվանել մարդու թագավորություն, գաղափարը, որի մասին տասնամյակներ շարունակ նա բարձրաձայնել է աշխարհի տարբեր ծայրերում, եւ որն արդեն իր ճառագայթներն է նետում տառապած երկրի վրա: Եվ մենք` գերմանացիներս, համաձայն ենք Արեւելքի եւ Արեւմուտքի ժողովուրդների հետ, որ մենք պետք է այդ Ռայխը կամ գոնե նրա ձեռնարկներն անվանենք ժողովրդավարական, եւ այնժամ մենք կհամարվենք ամենանվիրված եւ հմուտ աշխատակիցները դրանց իրականացման ժամանակ:
Ռայմոն Պուանկարե- ֆրանսիացի քաղաքական եւ պետական գործիչ, Ֆրանսիական ակադեմիայի անդամ: Նրա արտաքին քաղաքականությունն ուղղված էր Անտանտի ամրապնդմանն ու պատերազմի նախապատրաստմանը, Եվրոպայում Ֆրանսիայի գերիշխանության հաստատմանը:
Թարգմանությունը գերմաներենից` Թագուհի Հակոբյանի:
