Մարդիկ կմոռանան, թե ինչպես էր ապրում քաղաքը պատերազմի ժամանակ՝ հատկապես վերջին երկու տարիներին, երբ քաղաքում և դրա շրջակայքում ո՛չ մարտեր էին ընթանում, ո՛չ էլ նշանակալի իրադարձություններ էին կատարվում։ Միայն մարդկանց անուններն ու հացի գներն են մնացել հիշողության մեջ, բայց մնացյալ ամեն բան, թե ինչ էր շնչում և ինչից էր տանջվում փոքրիկ քաղաքը՝ այդ փոքրապատկեր աշխարհը, ոչ մի տեղ գրված չէ և ջնջվում է հիշողությունից։ Բայց այն ժամանակ հրաշալի էր երևում, թե ինչպես էր ապրում քաղաքը, զարգանում, տառապում և փոփոխվում, իսկ և իսկ ինքնուրույն, կենդանի արարածի նման։ Նրանք, ովքեր այդ ժամանակաշրջանում են տեսել քաղաքը, լավ են ճանաչում դրա անզոր շնչառությունն ու տառապանքը՝ օդում սավառնող, երկրի վրա սփռված և մարդկանց դեմքերին գրված։
Պատերազմի առաջին տարիները վայրագության, հետապնդումների, տառապանքների, վրեժի, երգերի, շռայլության ու խռովությունների տարիներ էին, իսկ հիմա այդ բոլորն ավարտվել է։ Ամայի է, մռայլ և լուռ, ինչպես կարկուտից, հրդեհից կամ անսանձ խրախճանքից հետո։ Մարդիկ ասես մղձավանջային երազից արթնացել և ավելի մղձավանջային իրականության մեջ են հայտնվել, ոտքերի մատների վրա են քայլում՝ բոլորից թաքցնելով հոգին ու խոնարհելով աչքերը։ Չնայած քաղաքի բնակիչների մեծ մասը կա՛մ սփռվել է աշխարհով մեկ, կա՛մ գերեզմանոցում է։ Այնպես որ նրանք, ովքեր դեռ այստեղ են, ստիպված են լինում հիմնականում բացակայողներից ամաչել կամ վախենալ, իսկ դա արդեն ավելի հեշտ է։
Քանի որ մարդկանց միջև բոլոր հարաբերությունները խախտվել են, բոլոր գործերը կա՛մ կանգ են առել, կա՛մ թարս ու շիտակ են գնում, ցանկացած տեսակ կարգ ու կանոն խանգարվել է, ոչ ոք այլևս ո՛չ տարվա եղանակներն է տարբերում, ո՛չ էլ որևէ տոն է նշում։ Ժողովուրդն այլևս առաջվա նման չի հագնվում։ Այժմ այնքան էլ հեշտ բան չէ ըստ հագուստի՝ կռահել, թե ինչ դավանանքի և դասի է պատկանում մարդը։ Այն, ինչ մարդիկ ունեին նախապատերազմյան շրջանից, գունաթափվել և մաշվել է, իսկ այն, ինչ ավելի նոր է, զինվորական հագուստ է։ Այդպես ամենակարող կարիքը ջնջել է տարբերությունները և մարդկանց մեծամասնությանը զինվորական և քաղաքացիական հնոտիքի խառնուրդ է հագցրել։ Փողոցները նույնպես կորցրել են իրենց նախկին տեսքը։ Վառված և լքված տների շուրջ վեր են խոյացել խոտի շիկակարմիր և կոշտ մացառուտները, որոնք ասես ինչ-որ ուրիշ աշխարհից լինեն։ Այստեղ լռության հսկայական գետախորշեր են։ Որոշ մարդկանց ողջ մնացած ձմեռային մորթիով կովիկներն ուտում են այդ խոտը, չնայած որ չեն կարողանում այն իրենց մեջ պահել։ Անասուն չկա։
Վերաբացված մի քանի կրպակներում ընդամենը երկու-երեք խղճուկ սուռոգատներ և թելեր, կերոսին և աղ են վաճառում։ Ճերմակին են տալիս չհղկված փայտերից նոր ցուցափեղկերը, որոնք ավերումից կամ հրդեհից հետո են դրվել։ Այդ դատարկ ցուցափեղկերի տակ հիմնականում նոր տեր է նստած, իսկ եթե նախկինն է, ապա ծերացած է և լուռ, ավելի շատ մահվան է սպասում, քան գնորդի։
Եկեղեցին առանց զանգի և առանց քահանայի է։ Մինարեթի պատշգամբ է դուրս գալիս մուեձինը, որը ծերության և հևոցի պատճառով դեռ մինչև պատերազմն էր դադարել կանչել հավատացյալներին։ Նրա որդին և թոռը պատերազմում են ինչ-որ մի տեղ, և խեղդվող մարդու ձայնով է կանչում ուղղահավատներին։
Կոնակը[1]՝ շինությունը, որտեղ տեղակայված էր գավառական ոստիկանական վարչությունը՝ ժամանակին գեղեցիկ, իսկ այժմ չարագույժ տեսք ուներ իր քերծված սեմերով և որոշ տեղերում կոտրված պատուհաններով։ Կոնակի կողքին միմյանցից հեռու գտնվող մետաղյա ճաղեր ունեցող պատուհաններով երկար, ցածլիկ կառույց կա։ Յուրաքանչյուր դռան առջև վերջին զորակոչի զինվորն է՝ չսափրված և գունատ, սվինով հրացանով զինված, բայց կաշեփոկի փոխարեն լաթե ուսափոկով։
Այժմ այն քաղաքի մոգական կենտրոնն է։ Այն ամենը, ինչ այնտեղ ողջ է և ունակ շարժվելու, այդ շինության շուրջն է պտտվում։ Դրա անունը Պարենամթերանոց է։ Այս անհասկանալի բառն արտաբերվում է քնելիս, իսկ առավոտյան նախաճաշի փոխարեն դրանից են ուժ հավաքում երեխաները։ Այդ շինության դիմացի հողը հարթեցված է հազարավոր ոտքերով, ասես ինչ-որ սրբատեղի է, իսկ դրա դռան կողափայտերը ձեռքերով սևացված և հղկված են, ինչպես սրբապատկերները, որոնց հազարավոր շրթունքներ են դիպչում։ Շուրջը ո՛չ խոտիկ, ո՛չ ծղոտիկ կա։ Ամենօրյա հավաքույթներից հետո բազմությունը կոխկտրում կամ փորփրելով հանում է ամեն բան։ Քանզի սա միակ զվարճավայրն է, ուր գալիս է ժողովուրդը, և միակ տոնը, որին երկրպագում է մի քիչ տատանված կամ քայքայված հավատի և գոյատևման բնազդի ողջ ուժով։
Շաբաթը երկու անգամ եգիպտացորենի ալյուրով վագոն էր գալիս Սարաևոյից։ Մեկը՝ հինգշաբթի օրերին՝ քաղաքի բնակիչների համար, մյուսը՝ շաբաթ օրերին՝ մերձակայքի գյուղերի։ Բայց վերջին ժամանակներս վագոնները անկանոն կերպով են ժամանում՝ երբեմն երկու-երեք օր ուշանալով։ Այդ ժամանակ քաղաքը սկսում է անհանգստանալ, և Պարենամթերանոցի առաջ անկարգություններ են սկսվում։ Քաղաքի երեխաներն ամբողջ օրը երկաթուղու երեսքով[2] թափառում են՝ ալյուրով լի ծանոթ վագոնին սպասելով։ Նկատելով այն՝ ուրախ աղաղակ են բարձրացնում, ասես ինչ-որ ծանոթ և սիրելի մեկին են տեսել։ Տղաները թափահարում են ձեռքերը, զվարթ թռչկոտում են և երկար թափ են տալիս իրենց ծակծկված, գունաթափ, անպետք գլխարկները։ Հետո կայարան են վազում և ցանկապատի մյուս կողմից նայում են, թե ինչպես են վագոնից պոկում կապարակնիքը, իսկ հետո վերահաշվում ու պարկերը սայլերի վրա բեռնում։
Երեխաների մի ամբողջ խումբ սայլերի հետևից է գնում, մինչդեռ մյուսները դիմացից են վազում, որպեսզի ուրախացնեն Պարենամթերանոցի դիմաց հավաքված ժողովրդին։
Իսկ այնտեղ լուսաբացից մինչև ուշ գիշեր մարդիկ գալիս ու գնում են, հարցուփորձ են անում, խնդրում են, սպառնում կամ ուղղակի նստում ու սպասում են՝ ոտքերը տակը ծալելով, մտազուրկ կերպով հայացքները հառելով գարնանային արևով լուսավորված իրենց ձեռքերին կամ պահեստարանի երկաթապատ դռանը։ Իսկ երբ չինովնիկն իր երկու օգնականների հետ մոտենում է, բոլորը նրա շուրջն են հավաքվում և նրան այնպես են նայում, ասես աստված լինի, որն ազատ է մահապատժի ենթարկելու կամ ներում շնորհելու նրանց։ Իսկ այդ չինովնիկն ինքը հյուծված, վտիտ մարդ է, որն արդեն վաղուց ո՛չ ուժ ունի, ո՛չ էլ կամք՝ որևէ կերպ արձագանքելու այն ամենին, ինչ շրջապատում էր նրան։
Պահեստարանի պահակների թիվը կրկնապատկվում է, իսկ բազմությունը հավաքվում է և թանձրանում դռների մոտ, ճիշտ խմորի նման։ Կապրալը՝ պահակախմբի ավագը, այնքան կիպ է սեղմվել դռներին, որ հազիվ է շնչում և անընդհատ հրում է կենդանի պատը՝ մե՛րթ ուսերից, մե՛րթ ծնկներից։
- Կարգ ու կանո՛ն պահպանեք, ժողովո՛ւդ։ Լռությո՛ւն, ժողովո՜ւրդ։
Իսկ մարդիկ էլ ավելի ուժեղ ճնշմամբ և անհասկանալի աղմուկով են պատասխանում, որում լսվում են և՛ աղերսանք, և՛ խորհուրդ, և՛ հայհոյանք․ և այս բոլորն անթիվ, անկարգ և անիմաստ։ Ոմանք գոռում են, որ երեկ ավելի շուտ էին բացել, մյուսները ինչ-որ թղթիկներ են մեկնում, երրորդները հավատացնում են, թե դուռն այն պատճառով չեն բացում, որ հետնամուտքից ինչ-որ արտոնյալ բնակիչների են տալիս ալյուրը։ Դա ասող մարդու շուրջը գազազության շրջան է խռնվում։ Բայց ուշադրությունը նորից կապրալի վրա է դառնում, որին ամբողջովին ճզմել էր բազմությունը, միայն նրա ռուսական երկար սվինն է տարուբերվում նրանց գլուխների վրայով՝ մե՛րթ ավելի արագ, մե՛րթ ավելի դանդաղ, ինչպես ճնշաչափի սլաքը, որը մարդկային հոծ բազմության վիբրացիան է գրանցում։ Ինչ-որ մարդ՝ անորոշ տարիքի, խանձողի[3] նման սև, զինվորի ոտքերի արանքից փորձում է դռներին մոտենալ և ձեռքերով դռների ծխնիներից է կառչում։ Կապրալը երկարաճիտ կոշիկներով հրում է նրան և հայհոյանքներ է թափում։
– Իսկ ի՞նչ եմ արել քեզ։ Տեսնո՜ւմ ես, ժողովուրդը հրում է,- լացակումած վայնասուն է բարձրացնում անտեսանելի մարդը, բայց ծխնիները ձեռքից բաց չի թողնում։
– Սաստիկ զզվացրիր ինձ, թշվա՛ռ գաճաճ։ Դու չլինեիր, մյուսների հարցն արդեն լուծած կլինեի։ Եթե հրացանը չլիներ, ես քեզ ցո՜ւյց կտայի,- բղավում է կապրալն ու ձախ ձեռքի բռունցքով հարվածում է այդ մարդուն՝ աջով իրեն սեղմելով հրացանը։
Եվ ժողովուրդը մոռանում է այն, ինչի մասին քիչ առաջ խոսում էր, բղավում ու ծիծաղում է անտեսանելի մարդու և կապրալի վրա։ Բայց մի քանի վայրկյան հետո նորից սկսվում են աղմուկ-աղաղակն ու հրմշտոցը՝ այս անգամ արդեն երկու կնոջ միջև։
Մի այրի կին, որը պնդում է, թե կարդալ գիտի, ուսումնասիրում է ինչ-որ գնչուհու՝ հացի քարտը։
-Ախր այս կտրոնը ժամկետն անց է և այլևս ուժի մեջ չէ։ Այն անցած շաբաթվա համար էր։
Գնչուհին քարտը սարսափով սեղմում է շուրթերին, ճիշտ համայիլի նման, հուսահատությունից քիչ է մնում ուժասպառ ընկնի, բայց քանի որ այդպիսի նեղվածքի մեջ ընկնելն անհնար է, միայն գլուխն է հետ թեքում, աչքերը վեր է չռում և հիստերիկ կերպով գոռում․
-Վա՜յ, վա՜յ, մարդի՜կ, մեռա՜նք։
Վերցնում են նրա քարտը, որպեսզի պարզեն, թե բանն ինչում է։ Խոսքակռիվ է սկսվում, և գնչուհու քարտը մյուսների քարտերի հետ համեմատելով ՝ մարդիկ գալիս են եզրակացության, որ կտրոնը վավերական է, և այդ կրթված այրին սխալվել է։
-Վա՜յ, ա՛յ կին, Աստված քո հետ, այդ ոնց վախեցրիր ինձ, սարսափ ներշնչեցիր։ Ախր այդպես նույնիսկ մեռնել կարելի է։
Սակայն միշտ չէր, որ Պարենամթերանոցի առջև ամեն բան այդքան հարթ էր ընթանում։ Իսկական տանջանքը սկսվում էր, երբ սկսում էին ազգանուններով կանչել և ալյուր տալ։ Այդ ժամանակ ծանր, անհասկանալի և տանջալի միջադեպեր էին պատահում, և երբեք չէր կարելի կանխագուշակել, թե ինչ կարող էին անել խիստ լարված նյարդերով և սովից հյուծված մարմիններով այդ մարդիկ։
Գրագիրը մուտքի մոտից ցուցակով կարդում է ազգանունները, իսկ զինվորները կանչվածներին ալյուրի պահեստարան են թողնում։ Այնտեղ տոթ և մութ է, բայց հանդիսավոր, ինչպես խորանի մոտ․ եգիպտացորենի ալյուրի հոտ է գալիս, որով լիքը լցված են պարկերը, որոնցից ասես լուսապսակ է տարածվում։ Այստեղ կշեռք է դրված, իսկ դրա մոտ քշտած թևքերով և ալյուրոտ ձեռքերով երկու տղա է կանգնած։
Յուրաքանչյուր ընտանիք մեկ շաբաթվա ալյուր պետք է ստանա՝ մեկական կիլոգրամով ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի համար։ Բայց իրականում դա այնքան էլ հեշտ բան չէ։
Երեխան գրկին՝ երիտասարդ կին է ներս մտնում՝ սպասումից հոգնած և նյարդայնացած։ Շրթունքների անկյունները մերթընդմերթ ցնցվում են։ Մի կիլոգրամ ալյուր են կշռում նրա համար։
-Իսկ երեխայի՞ համար,- կտրուկ հարցնում է նա։
-Այստեղ երեխան նշված չէ,- ասում է չինովնիկը՝ ցույց տալով իր տետրը։
-Եթե այնտեղ չկա, այստեղ կա, թունոտ կերպով առարկեց կինը։- Մինչև վերջերս ինքս էի կերակրում նրան, բայց հիմա, կներե՛ք, այլևս չեմ կարող։ Ստիպված կտրում եմ կրծքից։
-Իսկ օրենքո՞վ է։ Մկրտության վկայակա՛ն բեր։
-Ո՞վ ինձ նման ժամանակներում վկայական կտա, և ի՞նչ փողով պետք է ստանամ։ Իսկ մինչև այդ ի՞նչ է, երեխաս մեռնի՞։
-Առանց վկայական բան դուրս չի գա,- ասում է չինովնիկը՝ պատրաստվելով հաջորդին կանչել։
Այդ ժամանակ կինը մի կողմ է գցում ստացած ալյուրի փոքրիկ պարկը, վերցնում է կիսաքուն երեխային ու դնում է սեղանին՝ չինովնիկի և կշեռքի միջև։
-Եթե այդպես է, վերցրե՛ք նրան և կերակրե՛ք։ Եթե ցարը վերցրել է տղամարդկանց և հանձն է առել կերակրել երեխաներին, ուրեմն այստեղ պետք է գրանցված լինի նաև ի՛մ երեխան։
Նրա ձայնը կտրուկ և ընդհատ-ընդհատ է լսվում, իսկ շարժումները լայնաթափ են և հանկարծակի, ինչպես լինում է կանանց մոտ սաստիկ զայրույթի, վախի կամ սիրո պահերին։
Չինովնիկը, որի տունը լի է երեխաներով, կտրուկ ոտքի է կանգնում և թափահարում ձեռքերը, ասես պաշտպանվում է․
-Ո՛չ, ո՛չ, պետք չէ, տարե՛ք նրան։
Զինվորները մոտ են վազում։ Ժողովուրդն անհանգստանում է։ Զինվորներից մեկը ոչ հմուտ կերպով և զգույշ վերցնում է երեխային, մյուս երկուսը դուրս են բերում կնոջը՝ խելազուրկ ոչ թե այժմյան, այլ վաղեմի, խորապես արմատավորված վշտից և զայրույթից։
-Հաա՜, ուրեմն այդպե՞ս։ Չե՞ք կարողանում ամուսնուս գտնել ձեր ցուցակներում։ Իսկ երբ պատերազմելու էիք ուղարկում, միանգամից գտաք։ Իմ երեխան պետք է սովից սատկի, իսկ ձեր վկայականներով երեխաները ուտում են, ուտում են։- Նա մի քանի անգամ զզվանքով և ատելությամբ կրկնում է այդ բառը, հանկարծ ասես ուժով մի բարձր ճիչ է դուրս պրծնում։- Ուտում են, թո՛ղ արյամբ դուրս գա այդ ուտելիքը նրանց միջից։
Ճվճվալով և նոպայով բռնկված՝ թպրտում է երկու կողմից նրան պահող զինվորների միջև՝ գալարվելով և քաշել պոկելով կոճակներն ու քուղերը։
Սնահավատ վախով համակված լռություն է տիրում։ Ցնցված չինովնիկը կախում է գլուխը անիրավ անեծքի պատճառով։ Վերջապես կնոջը հանգստացնում են՝ սառը ջրով ցողելով դեմքը և մխիթարելով առանց իմաստի և նշանակության քնքուշ խոսքերով։ Նրան են վերադարձնում երեխային և նրա հետ նաև մի կիլոգրամ ալյուրը․ լուռ և հնազանդ վերցնում է բոլորը։ Դեռ մերթընդմերթ շարունակում է ցնցվել և ոչ ոքին չի նայում։ Եվ երբ կինը հեռանում է՝ ալյուրի պարկիկն ու երեխային կրծքին սեղմած, ժողովուրդն իսկույն մոռանում է նրա մասին և նորից սկսվում են կռիվները, կատակներն ու հրմշտոցը դռների մոտ, որոնց հետևում սնունդն է։
Մյուս միջադեպերը, որոնք առանց տուրուդմփոցի և ճիչերի էին կատարվում, ոչ պակաս ծանր և սարսափելի էին լինում։
Վաճառասեղանի մոտ ճերմակ, թավ բեղերով և հոնքերով տարեց մարդ է կանգնած։ Աչքերը խոնարհած սպասում է։
-Յոկի՜չ, Յոկի՜չ, Յոկի՜չ,- կրկնում է չինովնիկը` մատիտով ցուցակի վրայով անցնելով՝ էջ առ էջ, վերևից ներքև։
– Յոկի՜չ, Յոկի՜չ։ Ցուցակում չկաք։
-Ուրեմն չկամ, հա՞,- հարցնում է մարդը՝ առանց աչքերը բարձրացնելու։
-Ո՛չ։ Գնացե՛ք գավառական վարչություն և այնտե՛ղ լուծեք այս հարցը։ Հաջո՜րդը։
Ծերուկը ևս մի որոշ ժամանակ կանգնում է լուռ և անշարժ (միայն նրա այտոսկրերն են մի փոքր ցնցվում), ասես ինչ-որ ծանր որոշում է կայացնում, իսկ հետո առանց բառ անգամ արտասանելու շրջվում, անցնում է զինվորների և խռնված ամբոխի մոտով՝ առանց հայացքը բարձրացնելու։ Բոլորը մի կողմ են քաշվում, որպեսզի ճանապարհ տան նրան, իսկ նրա ծանր լռությունն իր հետքն է թողում՝ ճիշտ սպառնալիքի նման։ Եթե գեթ մի բառ ասեր կամ հայացքը բարձրացներ, բոլորին ավելի հեշտ կլիներ։
-Անցա՜նք, անցա՜նք, առա՜ջ անցանք,- բացականչում էր չինովնիկը, բայց չէր կարողանում ցրել ճնշող լռությունը, որը տիրել էր ծերուկի հեռանալուց հետո։
Մի որոշ ժամանակ անցավ, մինչև որ արձագանքեց մարդը, որին կանչել էին՝ ըստ ցուցակի։
Հարբեցող էր, դերձակ, որը հարբեցողությամբ զբաղվելով՝ վաղուց էր մարդամիջից դուրս ընկել և հնարավորինս համապատասխան թեկնածու էր՝ ցրելու ծերուկի ընդարմությունից առաջացած մռայլ տպավորությունը: Ձգվելով և փորձելով չօրորվել՝ դերձակը մեկնում է իր քարտը․
-Հարբած ես, Ջո՛րջ, – ասաց նրան չինովնիկը՝ բարձրացնելով ձայնը, – ալյուրը ռակիյայի[4] հետ ես փոխանակելու։ Գնա՛, ավելի լավ է թող կինդ գա։
– Ի սեր աստծո, հարբած չեմ, պարո՛ն, – հուզված, սրտաշարժ տոնով արձագանքեց նա, – ես հարբած չեմ, ուղղակի այդ խոտից աղիքներս բարակել են, ճիշտ ծխախոտի թղթի նման, ու հենց որ ոգելից խմիչք եմ տեսնում, արդեն միանգամից կոնծած եմ լինում։ Իսկ ես հարբած չեմ։ Զինվորներից մեկը մի մատնոց ռոմ է տվել․․․
-Լա՛վ, վերցրո՛ւ ալյուրն ու հեռացի՛ր։ Արա՛գ։
Հարբեցողը վերցնում է ալյուրի կապոցն ու հանդիսավոր կերպով գլուխ է տալիս։
-Մի՞թե ես․․․ախր արդեն երեք փոքրիկ ունեմ․․․անչափ շնորհակալ եմ, պարո՛ն։
Սակայն ամենից դժվարը բաշխումն ավարտելը և պահեստարանը փակելն էր։ Մարդկանցից հետո, որոնք ալյուրը ստանալով՝ այնքան ուրախ էին տուն գնում, ասես այդ այլուրը բավելու էր նրանց ողջ կյանքի ընթացքում, միշտ մոտավորպես տասը մարդ մնում էր՝ մեծամասամբ կանայք, որոնց այս կամ այն պատճառով ոչինչ բաժին չէր հասել: Մինչ պողպատյա դռները փակվում էին, նրանք արտասվում և ողբում էին, կառչում էին չինովնիկի բաճկոնից և զինվորական հրացանների կոթերից։
-Դե՜, բարի՛ պարոն։
Չինովնիկը փորձում էր ցրել գնչուհիներին և երեխաներին, բայց անզոր էր։ Հո չէր խփելու նրանց, իսկ խոսքերը չէին օգնում։ Երբ նրան հաջողվում էր հեռացնել գնչուհիներին, որոնք ամեն անգամ նույն տեսարանն էին խաղում՝ փորձելով շինծու լացով մի բուռ ալյուր կորզել, նրա դիմաց գունաթափ քողի մեջ փաթաթված մի կին էր հայտնվում: Շշուկով էր խոսում, ինչպես ընդունված է ունևոր մահմեդական ընտանիքների կանանց շրջանում՝ ակներև կերպով ճիգ գործադրելով հաղթահարելու բնածին ամոթխածությունն ու զսպվածությունը։
– Մեմիշագիչի հարսն եմ։ Մենք վեցն ենք։ Ոչ մի տղամարդ չկա։ Քարտերից և ցուցակներից բան չեմ հասկանում։ Եթե գիտես, թե ինչ է դժբախտությունը․․․
Այդ պահին նրա կամացուկ ձայնն ընդհատվել էր թույլ և անտեսանելի լացով, բայց նա շարունակում էր կանգնած մնալ չինովնիկի առաջ։
Վերջինս ձեռքերը շփոթված տարածում էր՝ նայելով իր օգնականներին և զինվորներին։ Ոչ ոք չէր համարձակվում դիպչել դժբախտ կնոջը և հեռացնել ճանապարհից, իսկ գնչուհիները, չինովնիկի վարանումից սրտապնդվելով և բղավելով՝ սկսում էին հարձակվել նրա վրա․
-Մե՜զ էլ, մե՜զ էլ, պարո՛ն։ Միայն նրան չէ, մե՜զ էլ։
Զինվորները, անմիջապես իրենց դիմաց նայելով, սպասում էին չինովնիկի հրամանին, իսկ նա, մոռանալով նրանց և իր ընտանիքի մասին, պարտականության և պատերազմի մասին, միայն մի բան էր ուզում․ մահանալ, հեռանալ այս աշխարհից, որտեղ յուրաքանչյուր կենդանի արարած ամեն օր պետք է ուտի։
Սակայն նոր օր էր բացվում, և ամեն բան իր տեղն էր ընկնում, և ամեն ինչ նույն մանրամասնություններով կրկնվում էր։ Միայն թե երեկվանից Պարենամթերանոցի աշխատանքը երաժշտության ներքո էր ընթանում։ Դիմացի փողոցի բակերից մեկից վաղ առավոտից գնչուական երաժշտություն է լսվում։ Երկու դափ և զուռնա։ Դափերը խուլ և միապաղաղ էին խփում՝ մեխանիկական միալարությամբ, և այդ մռայլ ֆոնի վրա զուռնան տիպիկ գնչուական մեղեդիի ձայն է հանում։ Դողդոջալով այդ մեղեդին վեր էր խոյանում, ինչպես շատրվանի շիթը, թվում է, թե ուր որ է դուրս կպրծնի և այդ միապաղաղ հաջորդականության գագաթնակետում մի նոր մեղեդի կբուսնի, ճիշտ ծաղիկի նման, բայց դրա փոխարեն ամեն անգամ հանկարծակի թափվում է, և միանգամից նորից է սկսում աճել՝ առանց հույսի և հեռանկարի։
Պարենամթերանոցի կողքին գտնվող բարձր ցանկապատի վրա նստել է երեխաների մի խումբ, որոնք հաճույք էին ստանում՝ միաժամանակ հետևելով և՛ պահեստարանի դռների մոտի հրմշտոցին, և՛ հարսանիքին՝ դիմացի բակի շուրջպարին և երաժիշտներին։ Բոբիկ կրունկներով չափ են տալիս՝ ցանկապատի փայտերին հարվածելով, ընդ որում՝ նրանցից ոմանք մեծ դափին են նմանակում․
-Դո՜ւմ-դարա, դակի-դակի-դակի,
Դո՜ւմ-դարա, դակի-դակի-դակի․
իսկ մյուսները՝ փոքրին․
– Դո՜ւմ-դարա-դարա, դակի-դակի-դակի,
Դո՜ւմ-դարա-դարա, դակի-դակի-դակի։
Կոնակի դիմաց գտնվող մեծ և գեղեցիկ տունը, որը ընդարձակ բակ և փայտե ձողերով փակված պատշգամբ ուներ, ժամանակին պատկանել էր հարուստ Խայրովիչներին։ Նրանցից ոմանք մահացել էին, մյուսները՝ տեղափոխվել։ Վերջին ժառանգը տունն էին վաճառել գրեթե կես տարի առաջ։
Գնչու Խուսոն էր գնել տունը, որին Հավակեր մականունն էին տվել։ Նրա հարսանիքի առիթով էր երեկվանից ընթանում այդ անընդհատ զվարճությունը։
Մինչև պատերազմի սկիզբը Խուսոն հավկիթների և հավերի վերավաճառքով էր զբաղվում՝ քաղաքի մուտքի մոտ սպասելով գյուղացիներին և իր փոքրիկ խանութը զամբյուղի մեջ ուսերին քարշ տալով։ Երկարաոտն էր, աշխուժությամբ լի աչքերով, բայց փոքր և անճոռնի գլխով և փոս ընկած քթով, որի տակ գրեթե շրթունք չկար, և միանգամից ճերմակին էին տալիս վերին, լայն կտրիչները։
Երբ պատերազմ հայտարարվեց, այդ սահմանամերձ փոքրիկ քաղաքում իրարանցում սկսվեց․ զորակոչ և որոշ քաղաքացիների ձերբակալություններ, գումակներ ու փախստականներ, երևակայական լուրերի և մատնությունների քաոս։ Երկու թշնամական հրետանիները կրակում էին միմյանց վրա, և արկեր էին թռչում քաղաքի վրայով՝ ծայրահեղ սարսափ ներշնչելով մարդկանց, որը հիմարությունների և սխրագործությունների, ստորությունների և հերոսական արարքների էր մղում նրանց։ Այդ տուրուդմփոցի մեջ իշխանությունները տարբեր կասկածելի անձանցից և հարբած խարդախներից՝ մեծամասամբ գնչուներից, շյուցկոր[5] կազմակերպեցին։ Հենց այդ ժամանակ էր, երբ տեսան, թե ինչպես էր Հավակեր Խուսոն, կարաբինը մեջքին, կատաղի ձի հեծած, գլխապատառ սլանում շուկայի հրապարակով։
Սակայն մարտերը կարճաժամկետ էին և անկարևոր, ճակատը հեռու քաշվեց, և քաղաքը Ավստրո-Հունգարական կայսրության հետևում մնաց։ Այդպես որոշ ժամանակ այն ոչ ոքինն էր, մոռացված և ավերված, մինչև որ ժողովուրդը չսկսեց տուն վերադառնալ։
Առաջիններից մեկը, որը վերադարձավ, Խուսո Հավակերն էր, քանզի նրան անպիտան էին համարել զինվորական ծառայության համար։ Սկզբում աշխարհազորականի պարտականություններ էր կատարում՝ այդ տեղերին անծանոթ զինվորների հետ մերձակա գյուղերում շրջելով՝ թաքցված հացահատիկ և զինամթերք գտնելու նպատակով։ Գյուղից գյուղ գնալով՝ սկսեց ոչխարի և այծի մորթիներ գնել անփորձ կանանցից և ծերունիներից։ Մարդիկ էժան գներով էին տալիս դրանք, ավելի շուտ որպես կաշառք, քան որպես ապրանք։ Երբ վերադարձավ սովորական ժանդարմերիան, և աշխարհազորը ցրվեց, Խուսոն շարունակեց իր առևտուրը, և այնպիսի արագությամբ, որը միայն պատերազմական տարիներին է հնարավոր, հենց այն ժամանակ հարստացավ, երբ ուրիշ առևտրականները ինչ-որ տեղ էին անհետանում կամ հազիվ էին ծայրը ծայրին հասցնում։
Փոխվեցին նրա արտաքին տեսքն ու վարքագիծը։ Զուգվեց։ Ոտքերին անսովոր նոր կոշիկներ հայտնվեցին։ Գոտկատեղին վառ գույներով ստամբուլյան լայն գոտի էր։ Վզին՝ արծաթյա շղթա և սև քուղ, շղթայից ժամացույց էր կախված, քուղից՝ մեծ քաթանե պարկ, որտեղից փող էր հանում՝ ապրանքի և փոխադրման համար վճարելով գյուղացիներին և բանվորներին։ Երբեմն Խուսոն այնքան վեհ էր և լուրջ, որ վերին շրթունքը համարյա մոտենում էին ստորինին, և ատամները կիսով չափ էին երևում, երբեմն հանդուգն էր, զվարթ և պարծենկոտ։
Ոչ ոք այլևս Հավակեր չէր կոչում նրան, դիմում էին այնպես, ինչպես նրա կնիքի և ցուցանակի վրա է գրված՝ Խուսեյն Խուսկիչ։ Աշխատողներն ու նրանք, ովքեր ինչ-որ բան են խնդրում նրանից, Խուսեյն աղա էին անվանում նրան։ Նա զգալի պետական զինվորական փոխառնության է բաժնեգրվել։ Ժամանակ առ ժամանակ իր կապերն օգտագործելով՝ մորթեղենը մի վագոն կարտոֆիլի կամ թանձր եփած պտղահյութի հետ էր փոխանակում և բաժանում է չքավորներին։ Ապրանքի հետ Սարաևո ուղևորվելով՝ ռազմական ֆորմացիայի առևտրականների և բիրդան աղաների[6] հետ է քեֆ անում։
Այս տարվա գարնանը Խուսոն Խայրովիչների՝ շուկայի հրապարակում գտնվող քաղաքային տունն էր գնել և իր Գնչուական ավանից այնտեղ տեղափոխվել։ Ընդ որում՝ լքել էր իր կնոջը՝ Մեյրային՝ շիլ աչքերով, ծեր և տգեղ գնչուհուն, որը, ինչպես իր ցեղակցուհիների մեծամասնությունը, դեմքը քողով չէր փակում, և որին վերջերս հրամայել էր չադրա գնել։ Պատերազմից մի քանի տարի առաջ էր Խուսոն ամուսնացել նրա հետ։ Այն ժամանակ շատ երիտասարդ էր, իսկ կինը՝ նրանից մեծ։ Կնոջ հետ մի հին տնակ և դարբնոց էր որպես օժիտ ստացել, որոնք հորից էին վերջինիս բաժին հասել։ Երեխաներ չունեին։
Այժմ, երբ Հավակեր Խուսոյի ճակատագիրն այդպես հիմնովին փոխվել էր, այդ կինը ոչ մի կերպ չէր համապատասխանում ո՛չ նրան, ո՛չ այն ամենին, ինչ շրջապատում էր նրան։ Որոշել էր, որ նոր տուն, նոր կահույքի և գորգերի հետ պետք է նոր կին բերեր՝ երիտասարդ և պտղաբեր։
Նա ղադիի[7] մոտ էր գնացել և հայտարարել, որ թողում է Մեյրային՝ վերադարձնելով նրան այն ամենը, ինչ վերջինս որպես օժիտ էր բերել՝ ինքնակամ ամենամսյա չնչին ռոճիկ հատկացնելով նրան։ Դուշչեում միանգամից մահմեդական լավ ընտանիքի աղջկա ձեռք էր խնդրել և ամուսնում էր նրա հետ։ Առողջ և շիկահեր, բոլորովին որբ աղջիկ էր, և Խուսոն առանց դժվարության համաձայնության էր եկել բարեկամների հետ, որոնց համար աղջիկը բեռ էր։
Խուսոն հարսանյաց հանդեսը կազմակերպեց իր նոր տանը՝ առևտրական թաղամասի կենտրոնում, որպեսզի հարսանիքը հնարավորինս ճոխ լիներ, և հնարավորինս շատ մարդ տեսներ այն։ Կիսամեռ քաղաքում բավականաչափ ժողովուրդ գտնվեց՝ Խուսոյի տունը լցվեելու համարը, որը տրաքվում էր հարստությունից։ Առաջին հերթին երիտասարդությունն էր, որը ցանկացած պահի պատրաստ էր երգելու ու պարելու, հետո գնչուներն ու անորոշ հավատի սակավ պատվարժան տարբեր մարդիկ։
Այդպես Պահեստամթերանոցից երկու քայլի վրա սկսվեցին երաժշտությունն ու երգեցողությունը։
Ղադիի գրասենյակում հնազանդորեն իր նոր ճակատագիրն ընդունած Մեյրան հանկարծ ուշքի եկավ ու սկսեց ըմբոստանալ, լաց լինել, Խուսոյի կրպակ և տուն գնալ՝ թախանձելով չվտարել իրեն, և անվերջանալի կշտամբանքներ թափել նրա վրա։ Ստվերի նման քարշ էր գալիս Խուսոյի հետևից։
Դեռ այն ժամանակ, երբ ամուսիններ էին, նրանց, ըստ էության, ոչինչ չէր կապում միմյանց։ Քաղաքում հավերի վերավաճառքով զբաղվելով՝ նրա՝ կնոջ հետ շփման միակ ձևը փայտով հավածները կամ ապտակներն էին, այն էլ հազվադեպ։ Իսկ այն ժամանակից ի վեր, ինչ Խուսոն վերջապես վաճառական էր դարձել և հարստացել, ընդհանրապես չէր նկատում նրան։
Եվ այժմ, երբ համապատասխան ձևով բաժանվել էր նրանից, և կարող էր ապրել հանգիստ և անգամ ավելի լավ, Մեյրան հանկարծ անսպասելի, անհասկանալի և անիմաստ դիմադրություն ցույց տվեց։
Համընդհանուր խելագարությունը, որը համակել էր աշխարհն ու քաղաքը և Հավակեր Խուսոյին Խուսեյն աղայի էր վերածել, կարծես այս տկարամիտ կնոջն էլ էր վարակել և սկսել խմորվել նրա մեջ, ինչպես խմորիչը։
Նրանց ամուսնությունը, որը երբեք էլ, ըստ էության, ամուսնություն չէր եղել, այժմ բոլոր կանոններով լուծվել էր։ Խուսոն արել էր, ինչ պահանջում էր օրենքը, դեռ մի բան էլ ավելի։ Սակայն Մեյրան համառությամբ, որին ունակ են միայն տգեղ և կարճ խելքով մարդիկ, պահանջում և աղերսում էր, որպեսզի Խուսոն չլքեր նրան և իր մոտ պահեր՝ նոր կնոջ հետ միասին։ Նրան խելքի բերելն ապարդյուն էր։ Եվ Խուսոն միայն երես էր դարձնում նրանից։
Սակայն հենց հարսանիքի օրը, երբ մի շուրջպարը բակում էր պտտվում, իսկ մյուսը՝ պատշգամբում, իսկ երկու գնչու երաժիշտներն այնքան զիլ էին նվագում, որ լսվում էր քաղաքի մյուս ծայրում, բակ մտավ Մեյրան՝ մուգ կապույտ չթից չադրայով, և նստեց քարին՝ այնպես տարուբերվելով, ինչպես հանգուցյալի վրա։ Նրա կողքով շարժվում էր շուրջպարը, որտեղ ամեն ոք, կույրի նման միայն ինքն իրենով տարված,սեփական շարժումներն ու ռիթմն էր վայելում։ Պատշգամբից լսվում էր մյուս շուրջպարի խուլ դոփյունը։ Այնտեղ միայն կանայք էին պարում՝ հարվածելով հատակի տախտակներին սպիտակ գուլպաներ հագած ոտքերով։ Իսկ անկյունում անշարժ կանգնած էր մի երիտասարդ աղջիկ՝ ճերմակ քողով ծածկված։ Կանացի շուրջպարի դոփյունը ալեկոծում էր բակի տղաների հոգին․ նրանց կոշիկների տակ մերթընդմերթ զրնգում էր ճալաքարը։ Այս երկու հնչյունները միահյուսվում էին, և պարողներն ուզում էին, որպեսզի պարը որքան հնարավոր է երկար տևեր, ինչպես երջանիկ և երկարատև միությունը։
Շուրջպարի ընթացքում, տանը, բակում՝ ամենուրեք, երբեմն-երբեմն երևում էր հուզված և ծիծաղկոտ Խուսոն՝ արագ հարստացած ինքնավստահ մարդը՝ հյուրասիրելով և պատվելով բոլորին։ Մեյրայի կողքով անցնելիս մռայլվում է և առանց կանգ առնելու թաքուն չարությամբ քթի մեջ խոնթխոնթում էր՝ ասելով.
-Դեռ նստա՞ծ ես։ Դե՜, նստի՛ր, նստի՛ր։ Քեզ էլ է զվարճանալ պետք։
Եվ իսկույն ընդունում է դեմքի նախկին ուրխությունը՝ մի հյուրից մյուսին մոտենալով։
Հենց որ երաժշտությունը լռում էր, ուրախ աղմուկի և պարողների հազի միջից լսվում էր Մեյրայի՝ հառաչանքներով ընդհատվող ողբը։
-Է՜հ։ Ժամանակին լավն էի քեզ համար, Խուսո՛, լավն էի։ Ի՜նչ դժբախտ եմ ես։ Միասին բարիքներ էինք դիզում և խոհերով էինք տարվում։ Ա՜խ, վա՜խ։
Այդպես բառերը հառաչանքներով փոխարինելով՝ ինչ-որ անբասիր ամուսնության պատկեր էր ստեղծում, որը ոչ մի ընդհանուր բան չուներ նրա՝ Խուսոյի հետ ապրած կյանքի հետ։ Հենց որ ինչ-որ մեկն ուշադրություն էր դարձնում նրան, սկսում էր ավելի բարձր խոսել։ Տղամարդիկ և կանայք մոտենում էին նրան և խորհուրդ տալիս չպահել իրեն սատանան գիտի թե ինչպես, և գնալ տուն։ Սակայն ոչինչ չէր օգնում։ Խուսոն հրամայում էր, որպեսզի երաժշտություն նվագեն և հյուրերը պարեն, և կինը նորից դատապարտվում էր հառաչանքների, որոնք ոչ ոք չէր լսում։ Թանձրացող խավարում զվարթ հյուրերն ավելի ու ավելի էին տաքանում և աստիճանաբար մոռանում Մեյրայի մասին, որը չէր հեռանում իր տեղից և չէր էլ դադարեցնում իր ողբը։
Հաջորդ օրը եկածներից մեկը նաև Մեյրան էր։ Միայն թե այս անգամ նրա հետ էր հորեղբոր որդին՝ ոմն Ռիզվանը՝ նենգ և կիսակույր մի գնչու։ Մեյրան նստեց այն քարին, որին նստած անցկացրել էր նախորդ ամբողջ օրը, ասես դա բեմի վրա նրա համար ապահովված տեղն էր։ Խուսոն մռայլվեց, բայց ձևացրեց, թե չէր նկատում նրան։ Իսկ երբ հայտնվեց Ռիզվանը և վճռեց Մեյրայի մասին խոսել Խուսոյի հետ, անքուն գիշերվանից և գինուց տաքացած Խուսոն բռնկվեց ցասումով, որը երկար ժամանակ զսպել ու թաքցրել էր․
-Հա՜, ուրեմն այդ դու ես սադրում այս դժբախտին։
Նրանք ձեռնամարտի բռնվեցին: Խուսոյին հաջողվեց բացել դարպասներն ու դուրս շպրտել Ռիզվանին՝ դեմքով դեպի կամրջի քարերը։ Երբ նրան բարձրացրին, ամբողջությամբ արյան մեջ էր։ Այդպես էլ դիմացի փողոցի կոնակ գնաց։ Այնտեղ Ռիզվանին վիրակապեցին և լսեցին նրա ցուցմունքները։
Հենց նույն առավոտյան ոստիկանության պետը կանչեց Խուսոյին։ Նորաթուխ մեծահարուստը լավ հարաբերությունների մեջ էր իշխանությունների հետ՝ հատկապես ռազմական, բայց Ռիզվանին հասցված վնասվածքները ծանր էին, իսկ կռիվը հասարակական վայրում և ամբողջ շուկայի առաջ էր տեղի ունեցել։ Խուսոյին միանգամից եռօրյա բանտարկության դատապարտեցին։ Փող առաջարկեց, բայց չվերցրին, քանի որ նրա առաջին կռիվը չէր։ Նրան թույլատրեցին մինչև երեկո ավարտին հասցնել հարսանիքը և առավոտյան բանտ ներկայանալ։
Մեյրան նստած էր քարի վրա, և երևում էր, որ չէր շարժվելու, ոչ միայն Ռիզվանն ու Խուսոն, այլև նույնիսկ եթե քաղաքի կեսը նրա համար միմյանց հետ կռվեր։
Հավակերը փրփրած էր։ Փորձելով կարգավորել հարսանիքը՝ հրամայեց, որպեսզի զվարճությունը չդադարեր երեք օր, մինչ նա բանտից դուրս կգար: Սպառնաց ծեծել բոլորին, եթե գեթ մեկ ժամով դադարեցնեին ուտելիքի և խմիչքի մատուցումը։ Երաժիշտներին հրամայեց. -Երե՛ք օր կնվագեք։ Մի րոպե անգամ չլռե՛ք։ Ուզում եմ ամբողջ օրը լսել ձեզ։ Չեմ մոռանա։ Փող չեմ խնայի։ Թող հիշե՛ն Խուսոյի հարսանիքը։
Գրկախառնվեց ընկերների հետ, մոտ վազեց իր երիտասարդ կնոջն ու չգիտեր, թե ինչ անել իրեն համակած զայրույթից, ուրախությունից և այն վեհության զգացումից, որ համակել էր նրան՝ ասես ինքը քաղաքից մեծ էր և կրծքով դիպչում էր տունը շրջապատող լեռներին։
Հյուրերը մի քիչ շփոթված էին։ Ոմանք հեռացան հարսանիքից։ Սակայն մեծամասնությունը, սաստիկ կարոտ լինելով տաք ուտելիքին և զվարճությանը, մնաց։ Երաժիշտներն անդադար նվագում էին։
Խուսոն խիզախորեն և զվարթ մտավ կոնակի ցածրիկ, կիսախավար բանտը՝ առանց նայելու Յուսուֆին՝ պահակին, որը շփոթված բացեց դուռը։ Քանի որ միակ բանտախուցը լեփ-լեցուն էր Ստոլացից[8] ժամանած և ինչ-որ կասկածանքով բանտարկված գյուղացիներով, որոնք սպասում էին, որպեսզի Սարաևո ուղևորվեին, Յուսուֆը նշանավոր հյուրին իր խցիկում փակեց, որտեղ անկողին կար, իսկ օջախի վրա սուրճ էր եփվում։
Այստեղ Խուսոն քնեց մինչև կեսօր, երբ Յուսուֆը ճաշ բերեց նրան։ Ճաշելիս Խուսոն շահավետ գործարք առաջարկեց Յուսուֆին։ Երբ ոստիկանության պետն ու չինովնիկները կոնակում չլինեն (ժամը տասներկուսից մինչև երեքը), Յուսուֆը մեկ ժամով նրան տուն կթողնի՝ «այցելելու ընտանիքին» և տեսնելու, թե արդյոք լավ են հյուրասիրում նրա հյուրերին և ամեն բան կարգին է, թե ոչ։
Սկզբում Յուսուֆը հրաժարվում էր։ Չի կարելի։ Տասնյոթ տարի ցարական ծառայության էր, ամեն բան կանոնավոր էր և ճշգրիտ, ինչպես օրենքն էր պահանջում, և հանկարծ նման անկարգություն։ Ո՛չ, չի կարելի։ Ավելի մանր ծառայություն կմատուցի նրան, բայց դա՝ ո՛չ։ Այդ ժամանակ Խուսոն կարճ ու կտրուկ կերպով մի պարկ ալյուր առաջարկեց նրան։ Յուսուֆն իր ընտանիքի մասին մտածեց։ Չորս հասուն երեխա։ Բացի դրանից՝ Գալիցիայում[9] զոհված որդուց հետո հարսն ու թոռն էին մնացել։ Դժբախտաբար հարսը կարդալ գիտեր և թերթի մեջ մահացած զինվորների ցուցակում տեսնելով ամուսնու անունը՝ խելագարվել էր և այդպես էլ ուշքի չէր եկել։ Ե՛վ նրան, և՛ երեխային սնունդ ու խնամք էր անհրաժեշտ։
Յուսուֆը մտածեց այդ մասին, բայց ամեն դեպքում հավանաբար չէր հանձնվի, չէր անի այն, ինչ երբեք չէր արել, եթե Խուսոն չլիներ այդպիսի զվարթ և խիզախ մարդ, որի համար ամեն բան հեշտ էր, և որի հետ ամեն բան հասարակ և հնարավոր էր թվում։
-Հանգի՛ստ եղիր, Յուսո՛ւֆ, լավությանդ տակից դուրս կգամ։
Այդ կախարդական բառերից հետո Յուսուֆը մտափոխվեց։ Խուսոն հովանավորաբար ձեռքը նրա ուսի վրա էր պահում և ինչ-որ բարձունքից ժպտալով՝ Յուսուֆին էր նայում, որը կարծես ներքևում՝ հովիտում էր կանգնած. այնտեղ նրան ոչ ոք չէր ժպտում և թվում էր՝ երբեք չէր կարող ազատվել իրեն պատած հոգսերից և վախից։ Իսկ Յուսուֆն իրականում խղճուկ տեսք ուներ՝ դեղնած դեմքին իր դեղին բեղերով, կիսով չափ իր ազգագրական հագուստը հագած, կիսով չափ՝ ինչ-որ մաշված համազգեստ։
Երբ որևէ իշխանություն և դրա հետ մեկտեղ նաև ընդունված որոշակի կարգեր իրենց դարն ապրում են, թուլանում ու սկսում քայքայվել, հնանում են ոչ միայն դրանց սպասավորների հանդերձանքն ու հագուստը, այլ նաև նրանց ֆիզիկական կերպարն է ինչ-որ կերպ փոփոխվում։ Ձայնը բարակում է, հայացքն անհանգիստ արտահայտություն է ձեռք բերում, մեջքը կուզիկանում է և ծնկները ծալվում են, ասես ինչ-որ անտեսանելի առաստաղ, որը գլխավերևում կախված է, թույլ չի տալիս ուղղվել։ Նման անցողիկ ժամանակներում տեղաշարժվում են բոլոր հարաբերությունները։ Այդպիսի պահերին ոչ ոք չգիտի, թե ինչն է թույլատրված, իսկը ինչը՝ ոչ։ Այդպիսի պահերին ամեն բան հնարավոր է։ Եվ այդ ժամանակ բարձրանում և ուժ են հավաքում այդպիսի հավակերները։
Ժամը մեկի մոտ Խուսոն վազեց՝ մի քանի քայլ անելով, որոնք կոնակը բաժանում էին իր տանից։ Խցիկում միայն Յուսուֆը մնաց, որը պպզած նստել էր վառարանի առաջ, ասես կալանավորն ինքն էր։ Խիղճը տանջում էր, իսկ բերանը դառնահամ էր ալյուրից, որը դեռ չէր էլ ստացել։
Խուսոյի տան բակում հենց այդ պահին տապակած միս և այն ժամանակ այդքան սակավադեպ և թանկարժեք հացի մեծ կտորներ էին բաժանում։ Երաժիշտները որոշել էին ընդմիջում անել, որպեսզի իրենք էլ լավ ուտեին ու խմեին։ Այդ պահին Խուսոն սրընթաց և անսպասելի լայն բացեց դռնակն ու կուրծքը ցցելով և ժպտալով՝ հայտնվեց շեմքին, ինչպես վեհանձն հաղթանակողը։
Ուրախ բացականչություններ լսվեցին, բոլորը ոտ ու ձեռք ընկան։ Երաժիշտները սկսեցին ավելի բարձր նվագել։ Բոլորը Խուսոյի շուրջ հավաքվեցին, հարցուփորձ էին անում նրան, շնորհավորում, ձեռքերը բռնում, մեջքին խփում։ Ծիծաղով էր պատասխանում, որը խռնչյունի էր նման, և հենց ինքն էլ առաջնորդեց կոլոն[10], որն ամենից արագն ու խանդավառն էր, որ այստեղ երբևէ պարել էին։ Բոլորը շրջան էին կազմում։ Գնչուներից մեկը, որը չէր ուզում բաժանվել իրեն բաժին հասած համեղ պատառից, պարելիս շան պես ատամների արանքում էր պահում իր բաժին միսն ու հացը։
Հետո կոլոն առանց Խուսոյի էր շարունակվում, որն իր հարսնացուին էր այցի գնացել։ Արտասանդուղքին չհասած՝ հանդիպեց Մեյրային։ Նա նստած էր նույն քարին՝ պատշգամբը պահող սյուներից մեկի մոտ, և օրորվող արձան էր հիշեցնում։ Խուսոն մռայլվեց։
-Նորի՜ց ես այստեղ։
-Խուո՜ւուսո, այնքան աղ ու հաց կա․․․
-Դո՛ւրս այստեղից, քե՛զ եմ ասում։ Հյուրերիս տագնապի մեջ մի՛ գցիր։
Անցավ նրա կողքով և ուղեգորգով ծածկված աստիճաններով բարձրացավ երիտասարդ հարսնացուի մոտ, որի շուրջ հավաքվել էին կանայք։ Ոմանք նրան տեսնելիս ծածկվեցին չադրայով, մյուսները մի կողմ անցան։ Բարձր ծիծաղելով՝ Խուսոն սկսեց բռերով երկու կրոնանոցներ հանել լայն գոտու միջից ու գցել երիտասարդ հարսնացուի փեշին, որն անշարժ նստած էր. ասես հնդկական աստվածություն լիներ։
Գլուխը կորցրել էր, չգիտեր ինչից սկսել, կարգադություններ ու նվերներ էր շաղ տալիս։ Պատշգամբով վազելով՝ փայտե վանդակի միջից բղավում էր նրանց, ովքեր բակում էին․
-Կո՜լո, կո՜լո։
Եվ այդ ասելով՝ բակ էր վազում։ Մեյրայի կողքով անցնելիս բղավում էր նրա վրա, որպեսզի վերջապես լքեր իր տունը, բայց իսկույն մոռանում էր նրա մասին, միանում էր կոլոյին և անշնորհք կերպով թռչկոտում էր՝ դուրս մնալով երաժշտության ռիթմից։
Երբ մոտեցավ ժամանակը, Խուսոն ծոցից հանեց իր արծաթյա ժամացույցը, համոզվեց, որ շուտով ժամը երկուսն էր դառնալու, ևս մեկ անգամ վազելով շրջանցեց ամեն բան և վերադարձավ կոնակ ճիշտ նույն կերպ, ինչպես եկել էր, որպեսզի մխիթարեր և զվարճացներ ընկճված և մտահոգ Յուսուֆին՝ իր պահակին։
Այդպես երեք օրվա ընթացքում Խուսոն երկու-երեք ժամով դուրս էր գալիս բանտից։ Նրա բակի խնջույքն ու պարերը չէին ավարտվում, և երաժշտությունը չէր լռում։ Զուռնաներն ու դափերն այդ երեք օրվա ընթացքում Հավակերի հարսանիքի մասին անջնջելի հետք էին թողել նույնիսկ քաղաքի ամենածայրամասերի՝ Պովեստաչի կամ Մեյդանի երեխաների հիշողության մեջ։
Իսկ նրա տան կողքին բակից լսվող երաժշտության նվակագցության ներքո Պահեստամթերանոցը օրեցօր շարունակում էր իր տարօրինակ աշխատանքը՝ ջանալով մի քանի պարկ ալյուրով հագեցնել ժողովրդի անսահման և անհագ սովը։ Կուզիկ մեջքով և ծալվող ծնկներով չինովնիկը, նրա օգնականները՝ մռայլ և քարսիրտ դարձած, ինչպես դագաղագործները, և զինվորները՝ տապակած սոխի և զորանոցային թթու հացի հոտով տոգորված, ազգանուններ էին բղավում, ալյուր էին տալիս, ծեծում և բացատրում էին՝ յուրաքանչյուրն իր պաշտոնին և բնավորությանը համապատասխան։ Իսկ ժողովուրդը հորդում էր դեպի այդ նոր սրբավայրը՝ ըստ իրավունքի կամ առանց, և մշտապես պահանջում էր՝ համառորեն և կուրորեն։ Հիստերիկ և դժբախտ կանայք գալիս էին այստեղ միայն նրա համար, որպեսզի հոգին թեթևացնեին՝ բողոքելով և կռիվ սարքելով։ Նույնիսկ շներն ու թռչուններն էին հավաքվում այստեղ՝ սպասելով, որ հնարավոր է որևէ պարկ պատռվեր և մի փոքր հացահատիկ կամ ալյուր թափվեր։
Պահեստամթերանոցից երկու տուն այն կողմ Մեժդուսելեց Սալիխ աղայի կրպակն էր։ Բարի և ուրախ մարդ էր, որը ժամանակին հարուստ առևտրական և լավ տեր էր, այժմ պատերազմը սնանկացրել էր նրան։ Նրա երկու տները վառվել էին մարտերի ժամանակ, կրպակն ու պահեստը երկու անգամ թալանվել էին զորքերի կողմից։ Այժմ կրպակում գրեթե ո՛չ ապրանք, ո՛չ հաճախորդներ կային, և նա նստում էր այնտեղ՝ ճերմակած մազերով և նիհար, բայց միշտ կոկիկ հագնված և ծիծաղկոտ հայացքով։
Նրա կրպակում սովորաբար հավաքվում էին անվանի քաղաքացիները, որոնք ինչ-որ գործ էին ունենում կոնակում կամ Պահեստամթերանոցում, և այստեղ սպասում իրենց հերթին։ Եվ այժմ այստեղ երկու մահմեդականներ էին նստած։ Ծխում էին, սուրճ չէին խմում (սուրճ չկա) և Սալիխ աղայի հետ էին զրուցում։ Ինչպես բոլորը քաղաքում, նրանք Խուսոյի և նրա հարսանիքի մասին էին խոսում։ Ուրիշ թեմաների էին անցում կատարում, բայց գնչուական երգն ու պարը նրանց նախկին թեմային էր վերադարձնում։
-Ժամանակ է եկել, երբ իսկական առևտրականների փոխարեն կրպակներում գնչուներն են նստելու։
Բոլորը համաձայնում էին։
-Շատ մարդիկ պետք է բաժանվեն առևտրից, որպեսզի մի Հավակերն իր կրպակը բացի,- հանգիստ, առանց որևէ թունոտության ասում է Սալիխ աղան։
-Այո՛, այո՛, շատ փարախներ խոտով պատվեցին, մինչև որ նրա փարախում անասունը խոտը կոխոտեց, – ասում է առաջին հյուրը։
-Գնչուն մնում է գնչու։ Դեռ կտեսնենք, թե ինչպես է հավեր գնում՝ առաջվա նման բոկոտն, և ուրիշների շեմքերը մաշում,- ասում է մյուսը՝ ցանկանալով որևէ մխիթարական և հանգստացնող բան ասել։
-Դժբախտությունն էլ հենց այն է, որ մարդու դարը կանցնի, մինչև որ տեսնես, թե ինչպես է Հավանոցի գնչու Խուսոն առաջին մարդը դառնում և հետո կրկին իր գնչուական դաս վերադառնում,- առարկում է նա, ով դժկամորեն համակերպվում է ճակատագրին։
Դրան ի պատասխան՝ ծերուկը մանրամասնորեն բացատրում էր, որ ինչ-որ ավանդություն կար, ըստ որի՝ աստվածային նախախնամությունը, որն անխոնջ կերպով հսկում է այս երկիրն ու մարդկանց ճակատագրերը, մի քանի հարյուրամյակը մեկ փակում է աչքերը մի քանի վայրկյանով, որոնք մեզ՝ մահկանացուներիս համար մի քանի տարի են տևում։ Այդ ժամանակ այս աշխարհում ամեն բան տակնուվրա է լինում։ Սկսում են իշխել չարերը, իսկ բարիները ենթարկվում են նրանց, սրիկաներն ու սակավամիտները խոսքի իրավունք են ստանում, իսկ պատվարժաններն ու իմաստունները լռում են, ուղղահավատները կորցնում են հույսը և կյանքի ուղղությունը։ Եվ եթե այդ ամենը երկար է տևում, ամեն բան աշխարհի երեսին որդնում է, ոչնչանում. և՛ պտուղը մոր արգանդում, և՛ սերմը հողում։ Բայց Ալլահը գթառատ է, և ամեն բան նորից իր տեղը կդնի ու ամեն ինչ լավ կլինի: Ալլա՜հը մեկն է։
Այդ խոսակցություններն ավարտելով՝ խոսում էին ամեն պատահած բանի մասին, միայն թե ուշադրություն չդարձնեին գնչուական նվագի վրա, շեղվեին և մոլորության մեջ գցեին լսողությունը։ Իսկ երաժշտության ճղճղան հնչյունները սավառնում էին կիսով չափ մեխված, քնած խանութաշարքերի վրայով։
Երրորդ օրվա վերջում, երբ ինչ-որ մեկի խնդրանքով Խուսոյին բաց թողեցին բանտից, զվարճանքն է՛լ ավելի բորբոքվեց։ Սակայն մինչև մթության թանձրանալը՝ Պահեստամթերանոցի դիմաց հավաքվածներն ու Մեժդուսելեցի կրպակում նստած մարդիկ լսեցին, թե ինչպես երաժշտությունն ընդհատվեց, երգն անսպասելիորեն լռեց և աղմուկ-աղաղակ բարձրացավ։ Բայց հենց որ մթնեց զվարճանքն էլ ավելի բարձր և սանձարձակ կերպով շարունակվեց։
Երբ Խուսոն, որին մեկ ամբողջ գիշեր շուտ էին բաց թողել, վերադարձավ տուն, տեսավ, որ Մեյրան դեռ նստած է իր քարին։ Նորից կարճ և մաղձոտ կռիվ բռնկվեց։ Խուսոն պահանջում էր, որպեսզի կինը չփչացներ իր հարսանիքը, իսկ նա, ի պատասխան, ողբում էր․
-Իսկ ես ո՞ւր չքվեմ։ Ջո՞ւրը, թե՞ կախաղան։
-Ուր սիրտդ կամենա։ Այնտեղ Ռզավն ու Դրինան[11] են, ընտրի՛ր, որը կկամենաս։ Միայն թե աչքիցս հեռու։
Հյուրերից քչերը նկատեցին, որ Մեյրան անհետացավ բակից։ Դրանից հետո ճիչեր լսվեցին գետի ափից։ Հետո բակ ներխուժեցին ինչ-որ երեխաներ՝ թաց և կեղտոտ։
-Մեյրան Ռզավ նետվեց,- բղավում էին տղաները իրենց զիլ, ուրախ ձայներով,- ձկնորսները՝ Գազիան և Սումբոն, հանում են նրան ջրից։
Կոլոն կանգ առավ։ Հյուրերը սկսեցին անհանգստանալ և իրար գլխի հավաքվել։ Դադար տվեցին նաև երաժիշտները՝ սկզբում նրանք, ովքեր բակում էին, հետո պատշգամբում գտնվողները։ Աղմուկից և գոռգոռոցից հետո լռությունը երկար և խորը թվաց, թեև տղամարդիկ կրկին հարցնում էին միմյանց, իսկ կանայք հառաչում էին և ճիչ էր արձակում։
Բարկացած և խոսելիս զանազան ցասումնալի շարժումներ անող Խուսոն բակի կենտրոն վազեց և ամբողջ ձայնով գոռաց․
-Այնտեղ գնալու հարկ չկա։ Նա չի խեղդվի։ Երաշխավորում եմ։ Նրա նմանների համար ո՛չ ջուրը, ո՛չ կրակը փույթ չեն։ Թող զզվելի կինը հանգստանա այնպես, ինչպես կամենում է։ Շուրջպա՛ր բռնեք։ Սուլլո՛, սկսի՛ր։
Նրա ձայնը վճռական և վստահ էր հնչում, բայց զվարճանքը չէր ուզում վերսկսվել։ Երաժիշտները ենթարկվեցին, բայց կոլոն չէր ստացվում։ Ինչպիսի գնչուական խառնամբոխ էլ որ լիներ, ոչ ոք պարի մասին չէր մտածում։ Խուսոն ձևացնում էր, թե ոչինչ չէր նկատում, և ուզում էր ամեն գնով պահել հյուրերին և բարձրացնել նրանց տրամադրությունը։ Սակայն ոչնչի չէր հասնի, եթե դարպասների մոտ չհայտնվեին հենց այն գնչու ձկնորսները՝ Գազիան և Սումբոն։ Նրանց հագուստը մինչև գոտկատեղ թաց էր։ Երկուսն էլ ժպտում էին։ Նրանց օղի մատուցեցին, և սկսեցին պատմել, թե ինչպես էր Մեյրան իբր խորտակվում։
-Մի փոքր նա ինքնուրույն լողաց, մի փոքր մենք քարշ տվինք նրան։ Նույնիսկ մազերը չէր թրջել։ Միայն բղավում էր․ «Մահացա՛ծ տարեք ինձ․․․», և մի աչքով նայում էր, թե որտեղ էր ավելի ծանծաղ,- կատակում էին ձկնորսները՝ բոլորին հայտնի խենթերն ու հարբեցողները։
Ժողովուրդը ծիծաղում էր։ Ոմանք դեպի դարպասներն էին շրջվում՝ ակնկալելով տեսնել Մեյրային, բայց ձկնորսները հանգստացնում էին նրանց՝ ասելով, որ տուն էր գնացել, հենց որ ջրից դուրս էին բերել նրան։ Եվ մի բան էլ վերհիշում էր, թե իբր այնտեղ մի տեղ իր սանդալներն էր թողել։
Հյուրերը ծիծաղում էին: Խուսոն հյուրասիրում էր ձկնորսներին։ Այժմ բոլորի տրամադրությունն իսկապես բարձր էր: Զվարճանքը վերսկսեց։ Երաժշտությունը հնչում էր այնպես, ինչպես մինչև այդ գնչուական ինքնասպանությունը։ Իրենց Գնչուական ավանից հասցրել էին այստեղ բերել աղմկային կռիվների և արագ հաշտեցումների իրենց ավանդույթները։
Մթնեց։ Երկու խարույկ էր վառվում։ Խուսոն նստել է պատշգամբի տակ՝ փոքրիկ տակառիկի վրա, ասես գահին, հսկում է ամեն ինչ և հրամաններ էր արձակում։ Ուրախ հյուրերը, գնչուները և մյուս աղքատ և անդադրում ամբոխը նրան էին նայում էլ ավելի մեծ հարգանքով, գրեթե երկրպագմամբ, ասես գերագույն դասակարգի արարածի էին նայում, որն ապրում էր այնպես, ինչպես ուզում էր, և անում էր այն, ինչ ուզում էր, որը կարող էր ոչ միայն նրանց բոլորին անմնացորդ գնել, դուրս գալ բանտից, երբ կամենար, և իր կամքը թելադրել շուկային, այլև կառավարել ինքասպաններին և ջրային տարերքներին․ ոչինչ չէր կարող շփոթմունքի մեջ գցել նրան, ամեն ինչ գիտեր և կկանխագուշակռր աներեր և անսխալ կերպով։ Անձնվիրաբար թարթելով՝ նայում էի Խուսոյին, ինչպես մի ուժի, որը ո՛չ վերջ ունի, ո՛չ չափ։
Պահեստամթերանոցը փակ էր, ժողովուրդը ցրվել էր։ Մթին և մարդազուրկ շուկան քարացել էր խավարում։ Միայն Խուսոյի պայծառորեն լուսավորված բակի շուրջպարի դոփյունն ու դափերի զնգոցն էին լսվում, իսկ զուռնան նույն մեղեդին էր նվագում, որն անընդհատ և ապարդյուն խոյանում էր դեպի վերև։
Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Էլիզա Ստեփանյանի
[1] (թուրք․) Ճամփորդների գիշերակացի համար նախատեսված տուն։
[2] Երկաթուղային և խճուղային ճանապարհի խճից՝ սալերից և այլնից սարքած պինդ հիմք:
[3] Խանձված փայտի կտոր։
[4] Բալկանական թունդ ալկոհոլային խմիչք։
[5] Կամավորականների աշխարհազոր։
[6] Առանց սեփական վաստակի, առանց արժանիքի միանգամից հարստացած, բարձր պաշտոն գրաված մարդ։
[7] Մահմեդական հոգևոր դատավոր։
[8] Քաղաք Բոսնիա և Հերցեգովինայի վարչական կազմավորման համանուն համայնքում։
[9] Գալիչինա, արևմտաուկրաինական հողերի (Լվովի, Իվանո-Ֆրանկովսկի, Տերնոպոլի) մարզերը։
[10] Սլավոնական շուրջպար։
[11] Գետեր Բոսնիա և Հերցեգովինայում։
