Վիկտոր Պելևին | Վերա Պավլովնայի իններորդ երազը

Այստեղ կարող ենք տեսնել,

որ սոլիպսիզմը[1] համընկնում է բացարձակ ռեալիզմի հետ,

եթե այն որոշակի կերպով է մտածված։

Լյուդվիգ Վիտգենշթայն[2]

Պերեստրոյկան միանգամից մի քանի ուղղություններով ներխուժեց Տվերսկոյ բուլվարում գտնվող պետքարան։ Հաճախորդները սկսեցին ավելի երկար նստել խցիկներում՝ ձգձգելով լրագրի՝ համարձակ դարձած պատառների հետ բաժանման պահը․ փոքրիկ հախճասալե սրահում հավաքվածների քարացած դեմքերին երկնագույն գարնանային լույսով փայլփլեց երկար սպասված ազատության նախազգացումը՝ դեռևս հեռավոր, բայց աներկբա։ Ավելի բարձր սկսեցին հնչել հայհոյական մենախոսությունների այն հատվածները, որտեղ բացի Աստծուց հիշատակվում էին նաև կառավարության և կուսակցության ղեկավարները։ Սկսեցին ավելի հաճախ անջատել ջուրը և լույսը։

Այդ ամենի մեջ ներգրավվածներից ոչ ոք կարգին չէր հասկանում, թե ինչու էր մասնակցում այդ ամենին, ոչ ոք՝ բացի տղամարդկանց զուգարանի հավաքարար Վերայից՝ անորոշ տարիքի և միանգամայն անսեռ արարածից, ինչպիսին որ նրա բոլոր գործընկերներն էին։ Փոփոխությունները, որոնք սկսվել էին, Վերայի համար նույնպես ինչ-որ չափով անսպասելի էին, բայց միայն դրանց սկիզբ առնելու հստակ ամսաթվի և դրսևորման կոնկրետ ձևի առումով, այլ ոչ թե դրանց սկզբնաղբյուրի, որովհետև այդ սկզբնաղբյուրը հենց ինքն էր։

Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, որ մի անգամ՝ ցերեկը, Վերան առաջին անգամ կյանքում մտածեց ոչ թե գոյության իմաստի մասին, ինչպես որ նախկինում սովորաբար անում էր, այլ դրա գաղտնիքի։ Արդյունքում լաթը նրա ձեռքից ընկավ պղտոր օճառաջրով դույլի մեջ և կամացուկ «ա՜խ»-ի նման մի բան արտաբերեց։ Միտքն անսպասելի և անտանելի էր, և ամենակարևորը շրջապատող ոչնչի հետ կապված չէր, ուղղակի հայտնվեց գլխում, ուր դրան ոչ ոք չէր հրավիրել․ և այդ մտքից եզրակացրեց, որ հոգևոր աշխատանքի՝ իմաստի որոնումների վրա ծախսված այդ երկար տարիներն ապարդյուն էին, որովհետև պարզվում էր, որ բանը գաղտնիքի մեջ էր։ Սակայն Վերան ինչ-որ կերպ հանգստացավ և շարունակեց լվանալ։ Երբ անցավ տասը րոպե, և հախճասալե հատակի մեծ մասն արդեն մաքուր էր, նոր դատողություն հայտնվեց այն մասին, որ հոգևոր աշխատանքով զբաղվող ուրիշ մարդկանց գլխում էլ կարող էր ծագած լինել այդ միտքը և, անկասկած, ծագել էր, հատկապես եթե նրանք տարիքով ավելի մեծ էին և ավելի փորձառու։ Վերան սկսեց մտորել, թե այդ ով կարող էր լինել նրան շրջապատող մարդկանցից, և միանգամից անսխալ կերպով գլխի ընկավ, որ շատ հեռու գնալու կարիք չկար, և պետք էր խոսել Մանյաշայի՝ հարևան ճիշտ նույն, միայն թե կանանց զուգարանի հավաքարարի հետ։

Մանյաշան տարիքով շատ ավելի մեծ էր։ Նա վտիտ պառավ էր՝ նույնպես անորոշ, բայց ծեր հասակի․ Մանյաշային նայելիս Վերան ինչ-ինչ պատճառներով (միգուցե այն պատճառով, որ ճերմակ մազերից հյուս էր անում ծոծրակին) «Դոստոևսկու Պետերբուրգ» բառակապակցությունն էր հիշում։

Մանյաշան Վերայի ավագ ընկերուհին էր․ նրանք հաճախ փոխանակվում էին Բլավատսկայայի[3] և Ռամաչարակայի[4] պատճեններով, ում իսկական ազգանունը, ինչպես ասում էր Մանյաշան, Զիլբերշտեյն էր, գնում էին «Իլյուզիոն»[5]՝ Ֆասբինդերի[6] և Բերգմանի[7] ֆիլմերը դիտելու, բայց լուրջ թեմաներից գրեթե չէին խոսում։ Մանյաշայի՝ Վերայի հոգևոր կյանքի ուղղորդումն այնքան աննկատ և անուղղակի էր, որ Վերան երբեք այնպիսի զգացում չէր ունենում, որ այդ ուղղորդումը գոյություն ուներ։

Հենց Վերան մտածեց Մանյաշայի մասին, իսկույն բացվեց ծառայողական դռնակը, որը միացնում էր երկու զուգարանները (դրսի կողմից դրանք տարբեր մուտքեր ունեին), և հայտնվեց Մանյաշան։ Վերան միանգամից սկսեց խառը կերպով պատմել իր խնդրի մասին․ Մանյաշան առանց ընդհատելու լսում էր։

-․․․Եվ ուրեմն, – ասում էր Վերան, – կյանքի իմաստը գտնելու որոնումներն ինքնին կյանքի իմաստն են։ Կամ էլ ո՛չ, այդպես չէ․ ստացվում է կյանքի գաղտնիքի իմացությունը՝ ի տարբերություն դրա իմաստի ըմբռնման, թույլ է տալիս կառավարել կեցությունը, այսինքն՝ իսկապես դադարեցնել հին կյանքը և սկսել նորը, այլ ոչ թե միայն խոսել դրա մասին, և յուրաքանչուր նոր կյանք իր յուրահատուկ իմաստն է ունենալու։ Եթե յուրացնես գաղտնիքը, իմաստի հետ այլևս ոչ մի խնդիր չի լինի։

-Հենց դա այդքան էլ ճիշտ չէ, – ընդհատեց ուշադրությամբ լսող Մանյաշան։ – Ավելի շուտ ամեն ինչ ճիշտ է՝ բացի նրանից, որ հաշվի չես առնում մարդկային հոգու էությունը։ Մի՞թե դու կարծում ես, որ եթե իմանայիր այդ գաղտնիքը, կկարողանայիր լուծել բոլոր խնդիրները։

-Իհա՛րկե, – պատասխանեց Վերան։ – Համոզված եմ։ Միայն թե ինչպե՞ս իմանամ։

Մանյաշան մի պահ մտածմունքների մեջ ընկավ, իսկ հետո ասես ինչ-որ բան վճռեց և ասաց․

-Այստեղ մի կանոն կա։ Եթե ինչ-որ մեկին հայտնի է այդ գաղտնիքը, և դու հարցնում ես դրա մասին, պետք է քեզ ասեն այն։

-Այդ դեպքում ինչո՞ւ ոչ ոք չգիտի այդ գաղտնիքը։

-Բայց ինչո՞ւ ես այդպես ասում։ Ինչ-որ մեկը գիտի, իսկ մյուսները, ըստ երևույթին, գլխի չեն էլ ընկնում հարցնել։ Օրինակ՝ դու ինչ-որ մեկին երբևիցե հարցրե՞լ ես։

-Հաշվիր, թե քեզ եմ հարցնում, – արագ ասաց Վերան։

-Այդ դեպքում ձեռքով դիպչի՛ր հատակին,- ասաց Մանյաշան,- որպեսզի կատարվելիք ամեն ինչի պատասխանատվությունը քեզ վրա ընկնի։

-Մի՞թե չի կարելի առանց Մայրինկի[8] այդ տեսարանների, – դժգոհությամբ փնթփնթաց Վերան՝ կռանալով և ափով դիպչելով հախճասալե սառը քառակուսուն։ – Ո՞ւ։

Մանյաշան մատով մոտենալու նշան արեց Վերային, բռնեց նրա գլուխը և այնպես թեքեց, որ Վերայի ականջը ճիշտ նրա բերանի առաջ հայտնվեց, և ինչ-որ հակիրճ բան շշնջաց։

Հենց նույն վայրկյանին պատերից այն կողմ դղրդյուն լսվեց։

-Ու վե՞րջ, – ուղղվելով ասաց Վերան։

Մանյաշան գլխով արեց։

Վերան թերահավատությամբ սկսեց ծիծաղել։

Մանյաշան տարածեց ձեռքերը՝ կարծես ասելով, որ ինքը չէր հորինել և մեղք չուներ։ Վերան լռեց։

-Գիտե՞ս, – ասաց նա, – իսկ ես միշտ էլ նման մի բան ենթադրում էի։

Մանյաշան ծիծաղեց․

-Բոլորն էլ այդպես են ասում։

-Դե՜, – ասաց Վերան, – սկզբի համար ինչ-որ հասարակ բան կփորձեմ։ Օրինակ՝ որ այստեղի պատերին նկարներ հայտնվեն, և երաժշտություն հնչի։

-Կարծում եմ, որ քեզ կհաջողվի, –  պատասխանեց Մանյաշան, – բայց հաշվի՛ առ, որ ջանքերիդ արդյունքում ինչ-որ անսպասելի բան կարող է տեղի ունենալ՝ բոլորովին կապ չունեցող նրա հետ, ինչ ուզում էիր անել։ Կապը միայն հետո կդրսևորվի։

-Իսկ ի՞նչ կարող է պատահել։

-Դե՜, ինքդ կտեսնես։

* * *

Հաջողվեց տեսնել միայն մի քանի ամիս հետո՝ այն նոյեմբերյան զզվելի օրերին, երբ ոտքերի տաք ոչ այն է՝ ձյուն էր, ոչ այն է՝ ջուր էր ճլմփում, իսկ օդում ոչ այն է՝ գոլորշի էր, ոչ այն է՝ մառախուղ, որի միջից թափանցում էին ոստիկանական գլխարկների կապույտն ու տրանսպարանտների[9] բոսորագույն կապտուկները։

Կատարվեց հետևյալը․ զուգարան իջան մի քանի զուգված-զարդարված պրոլետարներ[10]՝ մեծ քանակությամբ գաղափարախոսական զենքերով, այն է՝ երկար, կանաչ ձողերի վրա ամրացված խավաքարտե հսկայական մեխակներով և հատուկ ֆաներաների վրա գրված նզովքներով։ Բնական կարիքը հոգալով՝ երկգույն նիզակները հենեցին պատին, իսկ իրենց թրջված տրանսպարանտներով փակեցին միզարանները (վերևինի վրա անհասկանալի գրություն կար՝ «Իններորդ խողովակակորզանիչ») և այդ նեղ տարածքում՝ հայելիների և լվացարանների առաջ, փոքրիկ զբոսախնջույք կազմակերպեցին։ Պորտվեյնի ուժեղ հոտը խլացրեց մեզինը և քլորինը, ու բարձր ձայներ հնչեցին։ Սկզբում ծիծաղ և խոսակցություններ էին լսվում, իսկ հետո հանկարծ լռություն տիրեց և տղամարդու կտրուկ ձայնը հարցրեց․

-Ա՛յ, դու շա՛ն որդի, հատո՞ւկ ես գետնին լցնում։

-Ախր հատուկ չեմ անում, – սկսեց շատախոսել ոչ այդքան համոզիչ տենորը, – այս շիշն ուրիշ է, վզիկը կարճ է։ Իսկ ես քեզ լսելով էի տարվել։ Ի՛նքդ ստուգիր, Գրիգո՛րի։ Ձեռքս միշտ մեքենաբար․․․

Այդ պահին այնպիսի ձայն եկավ, ասես ինչ-որ փափուկ բանի էին հարվածել, և խրախուսական հայհոյական տարաձայնություններ լսվեցին, բայց դրանից հետո զբոսախնջույքն ասես ավարտին մոտեցավ, և վերջում բուլվար տանող սանդուղքի վրայից ձայները դղրդյունով ոռնացին և անհետացան։ Միայն այդ ժամանակ Վերան համարձակվեց դուրս գալ իր թաքստոցից։

Հախճասալե սրահի կենտրոնում՝ հատակին, նստած էր արյունլվա եղած մռութով մի տղամարդ, որը հավասար ընդմիջումներով արյուն էր թքում պորտվեյնով ողողված հախճասալին։ Վերային տեսնելով՝ չգիտես ինչու վախեցավ, ոտքի կանգնեց և վազեց դուրս՝ բաց երկնքի տակ։ Նրանից հետո սրահում մնացին կիսակոտրված թաց մեխակը և ծուռ գրությունով փոքրիկ տրանսպարանտը․ «Պերեստրոյկայի պարադիգմն այլընտրանք չունի»։ Վերան բոլորովին չհասկացավ, թե ինչ իմաստ էր թաքնված այդ բառերում, բայց կյանքի երկարատև փորձը պարզ ասում էր․ «Ինչ-որ նոր բան էր սկսվել, և անհավատալի էր, որ այդ նորն իրենից էր դուրս եկել»։ Համենայն դեպս բարձրացրեց հսկայական ծաղիկն ու տրանսպարանտը և տարավ իր սենյակ, որը ծայրի երկու խցիկներից էր բաղկացած․ դրանց միջև եղած միջնապատը հանել էին, բավականաչափ տեղ էր ազատվել դույլերը, հատակը լվանալու երկար կոթով հարմարանքները և աթոռը տեղավորելու համար, որի վրա կարելի էր երբեմն նստել և շունչ քաշել։

Դրանից հետո ամեն բան նախկինի պես էր շարունակվում (և հետո ի՞նչ նոր բան կարող է լինել զուգարանում)։ Կյանքը կանխատեսելի և համաչափ էր ընթանում, միայն թե օրական դատարկ շշերի քանակը սկսեց պակասել, իսկ մարդիկ ավելի չար դարձան։

Եվ մի անգամ զուգարանում հայտնվեց մարդկանց մի խումբ, որն ակնհայտորեն կարիք հոգալու համար չէր մտել այնտեղ։ Նրանք միանման ջինսե հագուստներով և մուգ ակնոցներով էին, և ճկամետր ու եռոտանի կացոցի վրա հատուկ հարմարանք ունեին իրենց մոտ (Վերան չգիտեր, թե ինչպես էր այն կոչվում), որի միջոցով փողոցում մարդիկ հաճախ նայում են յուրահատուկ կերպով սյունակավորված փայտին, որն ուրիշ մարդիկ են պահում։ Հյուրերը չափեցին մուտքի դուռը, մտահոգված զննեցին ողջ տարածքը և հեռացան՝ այդպես էլ չօգտագործելով իրենց օպտիկական հարմարանքը։ Մի քանի օր հետո նորից հայտնվեցին՝ շագանակագույն վերարկուով և շագանակագույն թղթապանակով մարդու ուղեկցությամբ․ Վերան ճանաչում էր նրան, նա քաղաքի բոլոր զուգարանների պետն էր։ Եկածները տարօրինակ պահվածք ունեին․ ոչինչ չէին քննարկում ու չափումներ չէին կատարում, ինչպես նախորդ անգամ, այլ ուղղակի հետ ու առաջ էին գնում-գալիս՝ ուսերով դիպչելով միզարանների մեջ դատարկվող աշխատավորների թիկունքներին (ի՜նչ անկայուն է աշխարհը), և ժամանակ առ ժամանակ կանգ էին առնում՝ երազկոտ և հափշտակված նայելով ինչ-որ բանի, որը Վերայի և այցելուների համար անտեսանելի էր, բայց ըստ երևույթին, հիասքանչ․ դրա մասին կարելի էր գլխի ընկնել նրանց ժպիտներից և այն զարմանալի անրջական դիրքերից, որոնցում քարացել էին նրանց մարմինները․ Վերան չէր կարող բառերով արտահայտել իր զգացմունքները, բայց անսխալ կերպով հասկացել էր ամեն բան, և մի պահ նրա աչքի առաջ էր հայտնվել մանկատանը ժամանակին կախված «Ընկերներ Կիրովը, Վորոշիլովը և Ստալինը Սպիտակ ծով – Բալթյան ջրանցքի շինարարության ժամանակ» նկարի վերարտադրությունը։

Իսկ երկու օր հետո Վերան իմացավ, որ այդուհետև կոոպերատիվում էր աշխատելու։

* * *

Պարտականություններն ընդհանուր առմամբ նույն էին մնացել, սակայն անհավատալիորեն փոխվել էր շրջակայքը։ Վերանորոգումն արեցին մի տեսակ աստիճանաբար և արագ՝ առանց արտադրական կարողությունների դադարեցման։ Սկզբում պատերի սովետական գունատ հախճասալերը կանաչ ծաղիկների պատկերներով սալիկներով փոխարինեցին։ Հետո ձևափոխեցին խցիկները՝ դրանց պատերը շատ լավ երեսպատելով պլաստմասսայով, հաղթանակած սոցիալիզմի դասական զուգարանակոնքերի փոխարեն խնջույքի ինչ-որ վարդա-մանուշակագույն թասեր դրեցին, իսկ մուտքի մոտ տուռնիկետներ տեղադրեցին, ինչպես մետրոյում, միայն թե մուտքը ոչ թե հինգ կոպեկ արժեր, այլ տասը։

Ի լրացում այդ բոլոր փոփոխություններին՝ ամսական հարյուր ռուբլիով բարձրացրին Վերայի աշխատավարձը և նոր աշխատանքային հագուստ տրամադրեցին․ հովարով կարմիր գլխարկ և վրակարերով սև գույնի կես խալաթ-կես շինել․ մի խոսքով՝ ամեն ինչ, ինչպես մետրոյում էր, միայն թե վրակարերի և կոկարդի վրա ոչ թե «Մ» տառն էր փայլում, այլ երկու խաչված շիթեր՝ բարակ պղնձի մեջ դրոշմված։ Միմյանց միացված երկու խցիկները, որտեղ նախկինում կարելի էր քնել, վերածվել էին զուգարանի թղթի պահեստի, ուր այլևս հնարավոր չէր խցկվել։ Այժմ Վերան նստում էր տուռնիկետների կողքին՝ հատուկ պահակախցիկում, որը նման էր «Աելիտա» ֆիլմի մարսյան կոմունիստների գահին, ժպտում էր ու փող էր մանրում․ նրա շարժուձևում երջանիկ սահունություն էր հայտնվել, ճիշտ այնպիսին, ինչպիսին «Ելիսեևսկի» խանութի վաճառողուհունն էր, որին մի անգամ՝ մանուկ ժամանակ, տեսել էր և ընդմիշտ հիշողության մեջ էր մնացել։ Այդ շիկահեր և կանացիորեն մարմնեղ վաճառողուհին սաղմոն էր կտրատում պատի վրայի որմնանկարի ֆոնի վրա, որը արևի լույսով ողողված հովիտ էր պատկերում, որտեղ իրականությունից կես մետր այն կողմ խաղողի սառը ողկույզն էր կախված, և առավոտ էր, և մեղմորեն երգում էր ռադիոն, իսկ Վերան կարմիր չթե զգեստով աղջիկ էր։

Տուռնիկետների մեջ ուրախ զրնգում էին փողերը․ ամեն օր մեկուկես-երկու մեծ քաթանե պարկ էր հավաքվում։ «Կարծեմ,- աղոտ կերպով հիշում էր Վերան,- Ֆրոյդը ինչ-որ տեղ համեմատել էր կղկղանքներն ու ոսկին։ Խելացի տղամարդ էր, ինչ կարող եմ ասել․․․թե ինչի համար են մարդիկ նրան ատում․․․օրինակ՝ նույն Նաբոկովը»։ Եվ Վերան սովորական, հանդարտ մտքերի մեջ էր խորասուզվում, որոնք շատ հաճախ միայն սկիզբ էին ունենում, և այդպես էլ ավարտին չէին հասնում, որովհետև ուրիշ մտքեր էին գալիս դրանց փոխարինելու։

* * *

Ապրուստն աստիճանաբար բարվոք էր դառնում․ մուտքի մոտ կանաչ թավշյա վարագույրներ էին հայտնվել, որոնք հաճախորդը մտնելիս պետք է ուսով մի կողմ հրեր, իսկ մուտքի կողքի պատին կախված էր պելմեններ ուտելու սնանկացած սրճարանից գնված նկար՝ ինչ-որ տարօրինակ տեսքով եռաձի կառք պատկերող․ երեք սպիտակ ձիերով լծված խոտածածկ սահնակ, որի վրա առանց ուշադրություն դարձնելու սահնակի հետևից վազող լարված գայլերին նստած էին երեք հոգի՝ արձակված կիսամուշտակներ հագած երկու հարմոնահար և առանց հարմոնի կնիկ (այդ պատճառով հարմոնը սեռի նշան էր թվում)։ Միակ բանը, որ տագնապի մեջ էր գցում Վերային, ինչ-որ հեռավոր որոտը կամ դղրդյունն էր, որը երբեմն լսվում էր պատերից․ նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչը կարող էր այդպես տարօրինակ դղրդալ գետնի տակ, բայց հետո վճռեց, որ դա մետրոն էր, և հանգստացավ։

Խցիկներում սկսեց իսկական զուգարանի թուղթը խշխշալ, այլ ոչ թե հին ժամանակների նման։ Լվացարանների վրա օճառներ հայտնվեցին, իսկ կողքին՝ ձեռքերի չորացման համար նախատեսված պատից կախվող էլեկտրական արկղիկներ։ Կարճ ասած, երբ մշտական հաճախորդներից մեկը Վերային ասաց, որ այնտեղ գալիս ասես թատրոն գար, այդ համեմատությունը ո՛չ զարմացրեց նրան, ո՛չ էլ առանձնապես շոյեց։

Նոր տնօրենը կարմրադեմ տղա էր՝ ջինսե բաճկոնով և մուգ գույնի ակնոցով․ հազվադեպ էր այնտեղ գալիս, և ինչպես Վերան էր գլխի ընկել, ևս երկու-երեք զուգարան էր կառավարում։ Վերային թվում էր, թե նա շատ զորեղ և առեղծվածային էր, բայց մի անգամ պարզվեց, որ այդ բոլորի ղեկավարն ամենևին էլ նա չէր։

Փողոցից ներս մտնելով՝ սովորաբար կարմրադեմ տղան ափի թեթև և տիրական շարժումով հրում էր կանաչ թավշյա վարագույրները, այնուհետև հայտնվում էր նրա դեմքը՝ աչքերի փոխարեն երկու սև, ապակե ձվածիրներով, իսկ հետո լսվում էր զիլ ձայնը։ Այդ անգամ ամեն բան հակառակ էր․ սկզբում Վերան լսեց նրա բարձր, հաճոյակատար տենորը, որը սանդուղքի վրայից էր գալիս, ի պատասխան՝ մեծամիտ զիջողամտական ինչ-որ բան ասելով՝ բղավեց բասը, վարագույրը բացվեց, բայց ափի և սև ակնոցի փոխարեն հայտնվեց նույնիսկ ոչ թե կորացած, այլ ծալված ջինսե մեջքը․ այն հետ-հետ էր գնում, և Վերայի տնօրենը ոտքի վրա ինչ-որ բաներ էր բացատրում, իսկ նրա հետևից հանդիսավոր քայլում էր տարեց, գեր թզուկը՝ շիկակարմիր մորուքով, հովարավոր կարմիր գլխարկով և արտասահմանյան կարմիր բլուզով, որի վրա Վերան կարդաց․ «What I really need is less shit from you people»։

Թզուկը շատ փոքրիկ էր, բայց իրեն այնպես էր պահում, ասես բոլորից բարձր էր։ Արագ զննելով տարածքը՝ բացեց պորտֆելը, կնիքների մի կապ հանեց և դրանցից մեկը դրեց թղթին, որը շտապով դեմ էր տալիս Վերայի տնօրենը։ Դրանից հետո ինչ-որ կարճ հրահանգ տվեց, մատով խթեց սև ակնոցով երիտասարդի փորը, հռհռաց և անհետացավ։ Վերան նույնիսկ չնկատեց, թե ինչպես․ կանգնած էր հայելու դիմաց, և հանկարծ չկար, ասես ինչ-որ ստորգետնյա անցում էր մտել, որը միայն թզուկների համար էր բաց։

Կնիքներով գաճաճի ապամարմնավորումից հետո Վերայի տնօրենը հանգստացավ, կրկին ուղիղ դիրք ընդունեց և ոչ ոքի չուղված մի քանի բան ասաց, որից Վերան հասկացավ, որ թզուկն իրականում շատ կարևոր մարդ էր և կառավարում էր մոսկովյան բոլոր զուգարանները։

-Ա՛յ քեզ տնօրեն ունենք հիմա, – քթի տակ փնթփնթում էր Վերան՝ դիմացը դրված ափսեի մեջ եղած կոպեկները զրնգացնելով և միանգամյա օգտագործման սրբիչներ տալով։ – Ուղղակի սարսափելի է։

Սիրում էր ձևացնել, թե կատարվածն ընդունում էր այնպես, ինչպես պետք է այն ընդուներ ինչ-որ վերացական Վերան, որը հավաքարար էր աշխատում զուգարանում, և փորձում էր չմտածել այն մասին, որ ինքն էր արթնացրել այդ ստորգետյա ուժերին, և կատակի համար էր արթնացրել, ընդամենը որպեսզի պատից նկար կախված լիներ։ Ինչ վերաբերում էր երաժշտությանը, նա կարծում էր, թե նրա ցանկությունն առարկայացել էր նկարի միջի երկու հարմոններում։

Որքան միապաղաղ ու ձանձրալի էր Վերայի կյանքը նախկինում, այնքան խորիմաստ և հետաքրքիր էր դարձել այդ ժամանակ։ Այժմ Վերան բավականին հաճախ էր տեսնում տարբեր արտասովոր մարդկանց՝ գիտնականներին, տիեզերագնացներին և դերասաններին։ Մի անգամ զուգարանն այցելել էր եղբայրական ազգի նախահայրը՝ Քրտինք Խաղաղություն Ապուր մարշալը, որը Կրեմլ էր գնում, բայց ճանապարհին չէր կարողացել զսպել իրեն։ Նրա հետ մեծ քանակությամբ մարդիկ կային, և քանի դեռ նա նստած էր խցիկում, Վերայի պահակախցիկի կողքին երեք ներկված, հուզված պիոներներ երկար ֆլեյտաներով ինչ-որ ծորուն և թախծոտ մեղեդի էին նվագում․ այնքան սրտաշարժ ու լավ էր, որ Վերան թաքուն արտասվեց։

Այդ միջադեպից շատ չանցած Վերայի տնօրենը մագնիտոֆոն և բարձրախոսներ բերեց, և հաջորդ օրն արդեն պետքարանում երաժշտություն կար։ Այժմ Վերայի պարտականություններին ևս մեկն ավելացավ՝ շրջել և փոխել ձայներիզները։ Սովորաբար առավոտը սկսվում էր Ջուզեպպե Վերդիի «Պատարագից» և «Ռեքվիեմից»․ առաջին հուզված հաճախորդները սովորաբար գալիս էին այն ժամանակ, երբ երկրորդ մասի խանդավառ սոպրանոն արդեն հասցրած էր լինում խնդրել Աստծուց, որպեսզի վերջինս փրկեր նրան մշտնջենական մահից։

-Լիբեռա մե դոմինի դե մորտե աէտեռնա[11],- կամացուկ ձայնակցում էր Վերան և անտեսանելի նվագախմբի ծանր բախյուններին համաչափ զրնգացնում էր ափսեի մեջ դրված պղինձը։ Այնուհետև սովորաբար Բախի «Սուրբծննդյան օրատորիան» էր հնչում կամ նման ինչ-որ բան՝ գերմաներեն և հոգևոր թեմաներով, իսկ Վերան, որոշակի ջանքեր գործադրելով՝ վերծանելով այդ լեզուն, լսում էր, թե ինչպես էին հեռավոր, զիլ ձայներով երեխաներն ինչ-որ բանում հավատացնում Աստծուն, որ նրանց երկրավոր աշխարհ էր ուղարկել։

-Այդ դեպքում ինչի՞ համար է մեզ Աստված ստեղծել,- կասկածանքով հարցնում էր երկու ջութակներով նվագակցվող սոպրանոն։

-Նրա համար,- համոզված պատասխանում էր երգչախումբը,- որպեսզի փառաբանենք Նրան։

-Մի՞թե այդպես է,- թերահավատորեն նորից հարցնում էր սոպրանոն։

-Անկասկա՛ծ,- շտապով հաստատում էին երգչախմբի մանկական ձայները։

Այնուհետև, երբ ժամը երկուսը-երեքն էր մոտենում, Վերան Մոցարտ էր միացնում, և տագնապով լցված հոգին հանգստանում էր՝ սահելով ինչ-որ հսկայական սրահի մարմարե սառը հատակի վրայով, որտեղ միմյանց ընդհատելով՝ դռռում էին երկու մելամաղձոտ դաշնամուրներ։

Իսկ երեկոյին մոտ Վերան Վագներ էր դնում, և մարտի շտապող վալկիրիաները մի քանի վայրկյան չէին կարողանում հասկանալ, թե այդ ինչ հախճասալե պատեր և լվացարաններ էին մերթընդմերթ հայտնվում նրանց կատաղաբար սլացող ձիերի կողքին։

Ամեն ինչ հիասքանչ կլիներ, եթե չլիներ մի տարօրինակություն, որը սկզբում գրեթե աննկատ էր և զգայախաբություն էր թվում։ Վերան սկսեց ինչ-որ տարօրինակ հոտ զգալ, իսկական գարշահոտություն, որին նախկինում ուշադրություն չէր դարձնում։ Ինչ-որ անհասկալի պատճառով գարշահոտությունը հայտնվում էր այն ժամանակ, երբ սկսում էր երաժշտություն հնչել, ավելի ճիշտ ոչ թե հայտնվում էր, այլ դրսևորվում։ Մնացած ամբողջ ժամանակ նույնպես կար․ այն, ըստ էության, ի սկզբանե բնորոշ էր այդ վայրին, բայց մինչև այդ պահը չէր զգացվում, որովհետև ներդաշնակության մեջ էր մնացած ամեն ինչի հետ, իսկ երբ պատերին նկարներ հայտնվեցին, և երաժշտություն հնչեց, հենց այդ ժամանակ նկատելի դարձավ այդ յուրահատուկ, անասելի, զուգարանային ժանտահոտը, որը միանգամայն անհնար է նկարագրել, և որի մասին որոշակի պատկերացում է տալիս միայն «Մայակովսկու Փարիզը» բառակապակցությունը։

Մի անգամ՝ երեկոյան, Վերայի մոտ մտավ Մանյաշան, լսեց «Կորսարի» նախերգանքն ու հանկարծ նույնպես զգաց գարշահոտությունը։

-Վե՛րա, դու երբեք չե՞ս մտորել այն մասին, թե ինչու են մեր կամքն ու երևակայությունն այդ պետքարանները ստեղծում մեր շուրջը, – հարցրեց նա։

-Մտորել եմ, – պատասխանեց Վերան։ – Վաղուց եմ այդ մասին մտածում և ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասկանալ։ Գիտեմ, թե ինչ ես ասելու։ Ասելու ես, որ մենք ինքներս ենք ստեղծում մեզ շրջապատող աշխարհը և մեր՝ պետքարանում նստելու պատճառը մեր սեփական հոգիներն են։ Հետո կասես, որ իրականում ոչ մի պետքարան էլ չկա, և կա միայն ներքին էության արտացոլումը արտաքին օբյեկտի վրա, և այն, ինչը գարշահոտություն է թվում, իրականում ուղղակի հոգու էքստերիորիզացված[12] բաղադրիչն է։ Հետո Սոլոգուբից[13] ինչ-որ բան կկարդաս․․․

-Եվ լուսատուներն ինձ հաղորդեցին, – երգելով ընդհատեց Մանյաշան, – որ ես ինքս եմ ստեղծել բնությունը․․․

-Ըհը՜, կամ նման ինչ-որ բան։ Ճիշտ եմ, չէ՞։

-Համարյա։ Քեզ բնորոշ սխալն ես թույլ տալիս։ Բանն այն է, որ սոլիպսիզմում բացառապես գործնական կողմն է հետաքրքիր։ Ինչ-որ բաներ այդ բնագավառում արդեն արել ես․ ա՛յ, օրինակ՝ եռաձի կառքի նկարը և այդ ցիմբալները[14]՝ թրա՜խկ-թրա՜խկ։ Բայց ահա գարշահոտությունը․ ո՞ր պահին և ինչի՞ համար ենք ստեղծում այն։

-Գործնական տեսակետից կարող եմ պատասխանել քեզ, – ասաց Վերան, – որ այժմ ինձ համար դժվար չէ վերացնել գարշահոտությունը և ինքնին պետքարանը։

-Ինձ համար էլ, – պատասխանեց Մարյաշան։ – Ես ամեն երեկո վերացնում եմ այն։ Բայց հետո ի՞նչ է լինելու։ Դու իրո՞ք կարծում ես, որ դա հնարավոր է։

Վերան բացեց բերանը, որպեսզի պատասխաներ, բայց դրա փոխարեն սկսեց հազախեղդ լինել՝ ափով փակելով բերանը։

Մանյաշան լեզու ցույց տվեց։

Անցավ երկու-երեք օր, և մուտքի կանաչ վարագույրները մի կողմ հրեցին մի քանի հաճախորդներ, որոնք միանգամից Վերային հիշեցրին ջինսե բաճկոններով այն առաջիններին, որոնցից էլ հենց սկսվել էր ամեն ինչ։ Միայն թե նորերը կաշվե բաճկոններով էին և է՛լ ավելի կարմրադեմ, իսկ մնացած առումներով նույն կերպ էին իրենց դրսևորում, ինչպես նախորդները․ դանդաղ շրջում էին տարածքում և շուրջն ամեն բան մանրազնին կերպով ուսումնասիրում։ Եվ շատ չանցած Վերան իմացավ, որ զուգարանը փակում են, և այդուհետև դրա տեղում կոմիսիոն խանութ էր լինելու։

Նրա՝ հավաքարարի հաստիքը մնաց անփոփոխ, և վերանորոգման ընթացքում նույնիսկ վճարովի արձակուրդ տվեցին նրան։ Հետո այնտեղ, որտեղ նախկինում միզարաններն էին, հագուստի երկար վաճառասեղան տեղադրեցին, իսկ դիմացը՝ ռադիոսարքավորումների։ Սրահի ամենավերջում ձմեռային իրերն էին՝ կաշվե վերարկուներն ու բաճկոնները, կիսամուշտակներն ու կանացի վերարկուները, և յուրաքանչյուր վաճառասեղանի մոտ վաճառողուհի էր կանգնած։

Գործը պակասեց, իսկ փողը շատացավ։ Այժմ Վերան նոր կապույտ խալաթով էր շրջում սրահներում, հաճախորդների ամբոխը քաղաքավարի կերպով երկատելով՝ ճանապարհ էր բացում և ֆլանելե չոր լաթով սրբում էր վաճառասեղանների ապակիները, որոնց մյուս կողմում ամանորյա գունավոր նրբաթիթեղներով («Դարերի բոլոր մտքե՜րը։ Բոլոր երազանքնե՜րը։ Բոլոր աշխարհնե՜րը,- կամացուկ շշնջում էր Վերան»։) փայլփլում էին մաստակներն ու պահպանակները, արտափայլում էին պլաստմասսե ականջօղերն ու բրոշկաները, փայլփլում էին ակնոցները, հայելիները, շղթաներն ու մատիտները։

Այնուհետև՝ ընդմիջման ժամանակ, պետք էր ավելել կեղտը, որը իրենց կոշիկներին կպած՝ բերել էին հաճախորդները, և կարելի էր մինչև երեկո հանգստանալ։

Այժմ երաժշտությունը հնչում էր ամբողջ օրը (երբեմն նաև մի քանի երաժշտություն), իսկ գարշահոտությունն անհետացել էր, ինչի մասին Վերան հպարտությամբ հայտնեց պատի մեջ եղած դռնով մի անգամ նրա մոտ եկած Մանյաշային։ Վերջինս սեղմեց շրթունքները։

-Վախենամ, ամեն բան այդքան էլ պարզ ու հասարակ չէ։ Իհարկե, մի կողմից՝ իսկապես մենք ենք ստեղծում մեզ շրջապատող ամեն բան, բայց մյուս կողմից՝ մենք ինքներս այն ամենի արտացոլանքն ենք, ինչ շրջապատում է մեզ։ Դրա համար էլ ցանկացած երկրում ցանկացած անհատական ճակատագիր այն բանի այլաբանական կրկնությունն է, ինչ կատարվում է երկրում, իսկ այն, ինչ կատարվում է երկրում, հազարավոր առանձին կյանքերից է ձևավորվում։

-Հետո ի՞նչ, – չհասկացավ Վերան։ – Դա ի՞նչ կապ ունի խոսակցության հետ։

-Դե՜, – ասում է Մանյաշան, – դու ասում ես, որ գարշահոտությունը անհետացել է, չէ՞։ Բայց այն ամենևին էլ չի անհետացել։ Եվ դու դեռ կհանդիպես դրան։

Այն ժամանակից սկսած, ինչ տղամարդկանց զուգարանը տեղափոխել էին Մանյաշայի կողմ և միացրել կանացիին, Մանյաշան կտրուկ փոխվել էր․ սկսել էր ավելի քիչ խոսել և հազվադեպ հյուր գալ։ Մարյաշան դա բացատրում էր Ին և Յանի՝ ձեռք բերված հավասարակշռությամբ, բայց հոգու խորքում Վերան կարծում էր, որ բանը մեծ քանակությամբ մաքրման աշխատանքներն էին և իր՝ Վերայի նոր կենսակերպի հանդեպ նախանձը, նախանձ, որը քողարկված էր արտաքին փիլիսոփայականությամբ։ Ընդ որում՝ Վերան ամենևին չէր մտածում այն մասին, թե ով էր իրեն սովորեցրել կերպարանափոխության համար անհրաժեշտ բոլոր բաները։ Մանյաշան, ըստ երևույթին, զգացել էր, որ Վերայի վերաբերմունքը փոխվել էր, բայց հանգիստ էր վերաբերվել դրան, ինչպես որ հարկն էր, և ուղղակի սկսել էր հազվադեպ մտնել նրա մոտ։

Շատ չանցած Վերան հասկացավ, որ Մանյաշան իրավացի էր։ Եվ դա հետևյալ կերպ պատահեց․ մի անգամ՝ ցուցափեղկից մի կողմ քաշվելիս, աչքի պոչով ինչ-որ տարօրինակ բան նկատեց․ կղկղանքով կեղտոտված մարդու։ Նա արժանապատիվ կերպով էր պահում իրեն և երկու մասի բաժանված ամբոխի միջով շարժվում էր դեպի ռադիոսարքավորումների վաճառասեղան։ Վերան ցնցվեց և նույնիսկ լաթը ձեռքից գցեց, բայց երբ թեքեց գլուխը, որպեսզի ինչպես հարկն էր զններ այդ մարդուն, պարզվեց, որ տեսախաբություն էր․ իրականում այդ մարդն ուղղակի կարմրաշագանակագույն կաշվե բաճկոն էր հագել։

Բայց այդ միջադեպից հետո տեսախաբություններն ավելի հաճախակի դարձան։ Մե՛րթ Վերայի աչքին երևում էր, թե ապակեպատ վաճառասեղանի վրա ճմռթված թղթիկներ էին դրված, և մի քանի վայրկյան պետք է ուշադիր նայեր դրանց, որպեսզի տեսներ, որ բոլորովին այլ բան էր։ Մե՛րթ նրան սկսում էր թվալ, թե հեքիաթային անվանումներով թանկարժեք (յուրաքանչյուրը երեք-չորս խորհրդային աշխատավարձի արժողությամբ) սրվակները, որոնք դրված էին վաճառողուհու թիկունքում գտնվող երկար դարակի վրա, զուր չէր, որ հենց այնտեղ էին, որտեղ նախկինում աշխուժորեն կարկաչում էին միզարանները․ և ստվարաթղթի վրա կարմիրով ընդգծված «туалетная вода» անվանումն ինքնին մեղմասական իմաստ էր ստանում։ Պատերից այն կողմ այդուհետև գրեթե միշտ ինչ-որ բան կամացուկ, բայց ահարկու կերպով որոտում էր, ասես ինչ-որ աժդահա էր կամացուկ շշնջում․ ձայնը բարձր չէր, բայց անհավանական հզորության զգացում էր առաջացնում։

Վերան սկսեց ուշադիր զննել նոր հաճախորդներին։ Առաջինն աչքի ընկան նրանց հագուստների տարօրինակությունները․ որոշ իրեր, որոնք կրում էին, համառորեն կղկղանքի տեղ էին իրենց դնում, կամ հակառակը՝ դրանց վրա քսված կղկղանքը համառորեն որոշ իրերի տեղ էր դնում իրեն։ Շատերի դեմքերը սև ակնոցի ձևով կղկղանքով էին քսմսված․ այն կաշվե բաճկոնների տեսքով ծածկում էր նրանց ուսերը և ջինսերով գրկում էր ոտքերը։ Նրանք բոլորը տարբեր աստիճանների էին քսմսված․ երեքը կամ չորսը ամբողջությամբ էին ծածկված՝ ոտքից գլուխ, իսկ մեկը՝ մի քանի շերտով․ դրան ժողովուրդն ամենախորին հարգանքով էր վերաբերվում։

Շուրջը բազմաթիվ երեխաներ էին վազվզում։ Տղաներից մեկը Վերային իր եղբորը հիշեցրեց, որը պիոներական ճամբարում ջրահեղձ էր եղել, և նա ուշադիր հետևում էր, թե ինչ էր այդ տղայի հետ կատարվում։ Սկզբում նա ուղղակի հաղորդում էր հաճախորդներին, թե կղկղանքով քսմսվածներից ում մոտից կարող էին գնել այս կամ այն բանը, և նույնիսկ մոտ էր վազում ներս մտնողներին և հարցնում․

-Ի՞նչ է պետք։

Շատ չանցած արդեն ինքն էր ինչ-որ մանր-մունր բաներ վաճառում, և մի օր Վերան դույլը հատակի վրայով կղկղանքի՝ խիստ ճապոնական անուններով հսկայական կտորների  վաճառասեղանի ուղղությամբ տեղափոխելիս բարձրացրեց հայացքն ու տեսավ նրա երջանկությունից փայլող դեմքը։ Ներքև նայելով՝ տեսավ, որ նրա ոտքերը, որոնք նախկինում կոշիկներ էին կրում, նույնպես խիտ ծածկված էին այն նույն բանով, ինչ շուրջը կանգնածների մեծամասնությունը։ Բնազդաբար Վերան ձեռքի լաթը քսեց դրանց, և տղան իսկույն բավականին կոպիտ կերպով հրեց նրան․

-Ոտքերիդ տա՛կ նայիր, տխմա՛ր պառավ, – ասաց նա և գրպանից հանած թզանշան ցույց տվեց նրան, որը մի քանի վայրկյան մտածելուց հետո բռունցք դարձրեց։

Ու հանկարծ Վերան հասկացավ, որ մինչ ինքը կառավարում էր աշխարհը, վրա էր հասել ծերությունը և այդուհետև առջևում միայն մահն էր։

Վերան վաղուց չէր տեսել Մանյաշային։ Վերջին ժամանակներս նրանց հարաբերություններն ավելի սառն էին դարձել, և պատի միջի դուռը, որը դեպի Մանյաշայի կողմն էր տանում, երկար ժամանակ էր, ինչ չէր բացվել։ Վերան սկսեց վերհիշել, թե սովորաբար ինչ հանգամանքներում էր հայտնվում Մանյաշան, և պարզվեց, որ միակ բանը, որ կարելի էր ասել այդ հաշվով, այն էր, որ նա ուղղակի էր հայտնվում։

Վերան սկսեց վերհիշել նրանց փոխհարաբերությունների պատմությունը և որքան երկար էր վերհիշում, այնքան ավելի հաստատ էր համոզվում, որ ամեն ինչի մեղավորը Մանյաշան էր, թեև այն, թե ինչ էր այդ «ամեն ինչը», դժվար թե կարողանար ասել։ Բայց նա որոշեց վրեժխնդիր լինել և սկսեց նվեր պատրաստել Մանյաշայի հետ հանդիպման համար․ հենց «նվեր» էլ անվանում էր այն, ինչ պատրաստել էր, և նույնիսկ մտքի մեջ չէր հիշատակում իրերի իսկական անվանումները, ասես Մանյաշան պատի մյուս կողմից կարող էր կարդալ նրա մտքերը, վախենալ և չգալ։

Ըստ երևույթին Մանյաշան ոչինչ էլ չէր կարդացել պատի մյուս կողմից, որովհետև մի երեկո հայտնվեց։ Հոգնած և անբարեհամբույր տեսք ուներ, ինչի պատճառը, ինչպես Վերան ինքն իր համար մեքենաբար վճռեց, Մանյաշայի աշխատանքի մեծ քանակն էր։ Մի որոշ ժամանակով մոռանալով իր ծրագրերի մասին՝ Վերան վախով և տարակուսանքով պատմեց իր զգայախաբությունների մասին։ Մանյաշան աշխուժացավ։

-Դա հասկանալի է, – ասաց նա։ – Բանն այն է, որ դու գիտես կյանքի գաղտնիքը, դրա համար էլ ունակ ես տեսնելու առարկաների մետաֆիզիկական գործառույթը։ Բայց քանի որ չգիտես դրա նշանակությունը, ի վիճակի չես տարբերելու դրանց մետաֆիզիկական բնույթը։ Այդ պատճառով էլ քեզ թվում է, որ տեսածդ զգայախաբություններ են։ Ի՞նքդ էիր փորձում բացատրել դա։

-Ո՛չ, – մտորելով ասաց Վերան։ – Շատ դժվար է հասկանալ։ Երևի այդպիսի մի բանն է իրերը կղկղանքի վերածում։ Որոշները վերածում է, որոշները՝ ոչ․․․Հա՜ա․․․Կարծես թե հասկացա։ Դրանք՝ այդ իրերը, ինքնին կղկղանք չեն։ Միայն երբ դրանք այստեղ են հայտնվում, այդ ժամանակ են վերածվում․․․Կամ ո՛չ․ այն կղկղանքը, որի մեջ մենք ապրում ենք, նկատելի է դառնում, երբ դրանց վրա է հայտնվում․․․

-Ահա դա արդեն ավելի մոտ է, – ասաց Մանյաշան։

-Օ՜յ, Աստվա՛ծ իմ․․․Ես էլ մտածում եմ նկարներ, երաժշտություն։ Ա՛յ քեզ հիմա՜ր։ Իրականում շուրջս զուգարան է, ինչ երաժշտություն կարող է այստեղ լինել․․․Իսկ ո՞վ է մեղավոր։ Դե՜, կղկղանքը հասկանալի է․ կափույրը կոմունիստներն են բացել․․․

-Ի՞նչ իմաստով, – հարցրեց Մանյաշան։

-Օ՜յ, այն և այս․․․Ո՛չ, եթե մեղավոր կա, ապա դա դու ես, Մանյա՛շա, – հանկարծ ավարտեց իր խոսքը Վերան և վատ հայացքով նայեց արդեն նախկին ընկերուհուն, այնքան վատ, որ վերջինս նույնիսկ մի քայլ հետ գնաց։

-Ինչո՞ւ ե՛ս։ Հակառակը՝ ես բազմիցս ասել եմ, որ այդ բոլոր գաղտնիքները ոչ մի օգուտ չեն տալու, մինչև որ դու իմաստը չհասկանաս․․․Վե՛րա, այդ ի՞նչ ես անում։

Վերան, հայացքը ներքև և կողք հառելով, գնաց դեպի Մանյաշան․ վերջինս սկսեց հետ-հետ գնալ, և այդպես հասան անհարմար, նեղլիկ դռնակին, որը դեպի Մանյաշայի կողմ էր տանում։ Մանյաշան կանգ առավ և հայացքը հառեց Վերային։

-Վե՛րա, այդ ի՞նչ ես մտածել։

-Ուզում եմ քեզ կացինով, – խելացնոր կերպով պատասխանեց Վերան և խալաթի տակից հանեց իր սարսափելի նվերը։ – Հենց հյուսքիդ, ինչպես Ֆեոդոր Միխայլովիչի մոտ էր։

-Դու, իհարկե, կարող ես դա անել, – նյարդայնանալով ասաց Մանյաշան, – բայց զգուշացնում եմ, այդ դեպքում մենք այլևս երբեք չենք տեսնի միմյանց։

-Այդ մեկի մասին ինքս էլ կարող եմ գլխի ընկնել, այդ աստիճան հիմար չեմ, – հարվածելու թափ վերցնելով՝ ոգեշնչված ասաց Վերան և կացինն ուժով իջեցրեց Մանյաշայի ալեհեր գլխին։

Ղողանջ և որոտ լսվեց, ու Վերան ուշագնաց եղավ։

Պատի մյուս կողմից լսվող աղմուկից ուշքի գալով՝ Վերան տեսավ, որ կացինը ձեռքին պառկած էր հանդերձարանում, իսկ նրա վերևում մեծ, գրեթե մարդու հասակի չափ հայելու մեջ խորը ծակ է բացվել, որը հսկայական փաթիլի ուրվագիծ ունի։

«Եսենին, – մտածեց Վերան»։

Ամենասարսափելին թվաց այն, որ պատի մեջ, ինչպես պարզվեց, ոչ մի դուռ էլ չկար, և անհասկանալի էր, թե ինչ պետք է աներ բոլոր այն հիշողությունների հետ, որտեղ կար այդ դուռը։ Բայց նույնիսկ դա այլևս ոչ մի նշանակություն չուներ․ Վերան հանկարծ ինքն իրեն չճանաչեց։ Թվում էր, թե նրա հոգու որոշակի մասն անհետացել էր, մաս, որը նախկինում երբեք չէր զգացել, և հենց այդ պահին զգաց, ինչպես լինում է մարդկանց հետ, որոնք տանջվում են անդամահատված վերջույթների ցավից։ Ամեն ինչ իր տեղում էր, բայց ինչ-որ կարևոր բան էր անհետացել, որը մնացյալ ամեն ինչին իմաստ էր հաղորդում․ Վերային թվում էր, թե իրեն թղթի վրայի տափակ նկարով էին փոխարինել, և նրա տափակ հոգում տափակ ատելություն էր առաջանում շրջակա տափակ աշխարհի հանդեպ։

-Դե սպասե՛ք, – շշնջում էր նա՝ կոնկրետ ոչ ոքի չդիմելով, – ես ձեզ դեռ ցույց կտամ։

Եվ նրա ատելությունն արտացոլվում էր շրջապատող ամեն ինչի մեջ․ պատերից այն կողմ ինչ-որ բան էր ցնցվում, և խանութի, զուգարանի կամ ստորգետնյա որմնախորշի, որտեղ անցել էր նրա ողջ կյանքը (այժմ Վերան ոչնչում համոզված չէր), հաճախորդները ժամանակ առ ժամանակ կտրվում էին վաճառասեղաններին լղոզված կղկղանքի ուսումնասիրումից և վախեցած իրենց շուրջն էին նայում։

Ինչ-որ վիթխարի ուժ դրսից սեղմում էր պատերին, կորացող բարակ հարթության այն կողմից ինչ-որ բան գվվում ու ցնցվում էր, ասես հսկայական ափը սեղմում էր ստվարաթղթե փոքրիկ բաժակը, որի հատակին նստած էր պստլիկ Վերան՝ շրջապատված վաճառասեղաններով և հանդերձարաններով, դեռևս ուժեղ չէր սեղմում, բայց ցանկացած պահի կարող էր ամբողջությամբ տափակացնել Վերայի իրականությունը։

Եվ մի անգամ՝ ուղիղ ժամը 19։40 (հենց այն պահին, երբ Վերան մտածում էր, որ էլեկտրոնիկայի բաժանմունքի դարակի վրայի երեք միանման կղկղանքի կտորները կանաչ թվերով ցույց էին տալիս նրա ծնվելու տարին), այդ պահը եկավ։

Դույլը ձեռքին՝ Վերան կանգնած էր հագուստի երկար վաճառասեղանի դիմաց, որտեղ մեջառմեջ կախված էին կիսամուշտակներ, կաշվե վերարկուներ և անպարկեշտ վարդագույն բլուզներ, և մտացիր կերպով նայում էր գնորդներին, որոնք շոշափում էին այդքան մոտ, բայց միաժամանակ այդքան անհասանելի թևքերը և օձիքները, երբ հանկարծ ուժեղ ծակոց զգաց սրտում։ Միանգամից պատի այն կողմից լսվող գվվոցն անտանելի բարձր դարձավ․ պատը ցնցվեց, թեքվեց, ճաքեց և մի կողմ հրելով հագուստի վաճառասեղանը՝ ճեղքից սևաշագանակագույն զզվելի հոսանք դուրս ցայտեց վախից ճչացող մարդկանց վրա։

-Ա՜խ, – հասցրեց արտաշնչել Վերան, ու հոսանքը միանգամից հատակից վերև բարձրացրեց նրան և ուժեղ հարվածեց պատին․ վերջին բանը, ինչ պահպանվել էր նրա գիտակցության մեջ, «Կարմա» բառն էր, որը խոշոր, սև տառերով գրված էր սպիտակ ֆոնի վրա՝ այն նույն տառատեսակով, որով տպագրված էր «Правда» լրագրի անվանումը։

Ուշքի եկավ ուրիշ հարվածից՝ ինչ-որ ձողերի, որն ավելի թույլ էր։ Պարզվեց, որ ձողերը բարձր, հին կաղնու ճյուղերն էին, և Վերան սկզբում չհասկացավ, թե ինչպես կարող էր հենց նոր կանգնած լինելով մինչև վերջին հախճասալը ծանոթ հատակին՝ հանկարծ ինչ-որ ճյուղերի զարկվել։

Պարզվեց, որ Տվերսկոյ բուլվարի երկայնքով լողում էր սևաշագանակագույն գարշահոտ հոսանքի մեջ, որն արդեն ցողում էր երկրորդ կամ երրորդ հարկի պատուհանները։ Վերան հետ նայեց և ջրիկ խյուսի մակերևույթին բլուր հիշեցնող ինչ-որ բան տեսավ, որը գոյացել էր ներքևից դուրս ցայտող հոսանքի արդյունքում հենց այն տեղում, որտեղ նախկինում նրա ստորգետնյա անցումն էր։

Հոսանքը Վերային քշում էր առաջ՝ Տվերսկոյի ուղղությամբ։ Ջրիկ խյուսի մակարդակը հեքիաթային արագությամբ էր բարձրանում․ բուլվարի կողքի երկու-երեք հարկանի շենքերն արդեն չէին երևում, իսկ վիթխարի, անճոռնի թատրոնը գրանիտե կղզի էր հիշեցնում․ դրա ուղղաբերձ ափին կանգնած էին շղարշե սպիտակ զգեստներով երեք կին և Սպիտակ գվարդիայի սպա, որը ափը ճակատին հենած՝ նայում էր հեռուն․ Վերան հասկացավ, որ քիչ առաջ այնտեղ «Երեք քույրեր» ներկայացնումն էր ընթանում։

Հոսանքը նրան ավելի ու ավելի հեռու էր քշում տանում։ Նրա կողքով մի մանկասայլակ անցավ լողալով, որի միջից պլաստմասսե կարմիր աստղով կապույտ գլխարկ հագած մանկիկն ապշած կողքերն էր նայում, հետո կողքին հայտնվեց շենքի անկյունը՝ պսակված սյունավոր մեծ աշտարակով, որի վրա կապույտ բոլորքով գլխարկ հագած երկու ճարպակալած զինվոր փութկոտությամբ հրաձգության էին պատրաստում գնդացիրը, և վերջիվերջո հոսանքը նրան բերեց գրեթե ամբողջությամբ ողողված Տվերսկոյ և քաշ տվեց հազիվ տեսանելի սուտակե հնգանիստերով հեռավոր ու մթին լեռնագագաթների ուղղությամբ։

Այժմ հոսանքը շատ ավելի ուժեղ էր, քան մի քանի րոպե առաջ․ սևաշագանակագույն սրընթաց հոսող զանգվածի միջից դուրս ցցված կտուրների հետևում և աջ կողմում երևում էր երկնքի կեսը փակող հսկայական որոտացող գեյզերը․ դրա աղմուկին միախառնվեց գնդացիրի հազիվ լսելի կտկտոցը։

-Երանի՜ նրան, ով եղել է այս աշխարհում, – շշնջում էր Վերան, – դրա օրհասական պահերին․․․

Նա տեսավ կողքով լողացող երկրագունդը և գլխի ընկավ, որ դա Կենտրոնական հեռագրատան պատի գլոբուսն էր։ Լող տալով՝ մոտեցավ դրան և կառչեց Սկանդինավիայից։ Ըստ երևույթին, գլոբուսի հետ միասին պատից պոկվել էր նաև էլեկտրաշարժիչը, որի շնորհիվ այն պտտվում էր, իսկ այժմ կայունություն էր հաղորդում ողջ կառույցին․ Վերան երկրորդ փորձից հետո մագլցեց կապույտ գմբեթի վրա, նստեց աշխատավորների՝ կարմիրով առանձնացված պետության վրա և շուրջը նայեց։

Հեռվում դուրս էր ցցվել Օստանկինո հեռուստաաշտարակը, կային նաև կղզիներ հիշեցնող կտուրներ, իսկ առջևում դանդաղ լողում էր կարմիր աստղը՝ ասես սլանալով ջրերի վրայով․ երբ Վերան մոտեցավ աստղին, դրա ներքևի ատամիկներն արդեն սուզվել էին։ Վերան կառչեց սառը, ապակե կողից և կանգնեցրեց իր գլոբուսը։ Դրա կողքին՝ ջրիկ խյուսի մակերևույթին, տարուբերվում էին զինվորական երկու գլխարկ և մանր սպիտակ բծերով կապույտ փողկապ․ քանի որ դրանք գրեթե չէին շարժվում, ուրեմն այդտեղ հոսանքը թույլ էր։

Վերան ևս մեկ անգամ նայեց շուրջն ու զարմացավ, թե ինչ հեշտությամբ էր անհետացել հսկայական բազմադարյա քաղաքը, բայց միանգամից մտածեց, որ պատմության մեջ տեղի ունեցող բոլոր փոփոխությունները հենց այդպես էլ կատարվում են՝ հեշտությամբ և ակամայից։ Ամենևին չէր ուզում մտածել, ուզում էր քնել, և նա պառկեց ԽՍՀՄ-ի դուրս ցցված մակերևույթին՝ գլխի տակ դնելով հատակը լվանալու երկար կոթով հարմարանքի պատճառով կոշտուկավոր դարձած բռունցքը։

Երբ արթնացավ, աշխարհը բաղկացած էր երկու մասից՝ իրիկնադեմի երկնքից և անծայրածիր, հարթ մակերևույթից, որը խավարի մեջ լրիվ սև էր դարձել։ Այլևս ոչինչ չէր երևում․ սուտակե հնգանիստերը վաղուց խորտակվել էին և Աստված գիտի թե ինչ խորության վրա էին։ Վերան Ատլանտիդայի մասին մտածեց, հետո Լուսնի և դրա իննսունվեց օրենքների մասին․ բայց բոլոր այդ հանգստավետ, հին մտքերը, որոնց մեջ դեռ երեկ այդքան հաճելի կերպով կուչ էր գալիս հոգին, արդեն անտեղի էին, և Վերան նորից ննջեց։ Կիսաքուն վիճակում նա հանկարծ նկատեց, որ շուրջը լռություն էր․ նկատեց, որովհետև կամացուկ ծփանք լսեց, որը գալիս էր այն կողմից, որտեղ հորիզոնի վրա վեր էր խոյանում վերջալույսի պերճաշուք, կարմիր բլուրը։

Նրան էր մոտենում մի փչովի նավակ, որի մեջ գլխարկով, լայնաթիկունք մարդ էր կանգնած՝ երկար թիակը ձեռքին։ Ձեռքերի վրա հենվելով՝ Վերան մի փոքր բարձրացավ և մոտեցողին ուշադիր նայելով՝ մտածեց, որ իր գլոբուսի վրա հավանաբար այլաբանական պատկերի էր նման, և նույնիսկ հասկացավ, թե ինչի այլաբանության էր նման․ ինքն իր, որը կասկածելի պատմություն ունեցող գնդի վրա լողում էր գոյության անեզր օվկիանոսով։ Կամ արդեն չգոյության, բայց դա արդեն ոչ մի նշանակություն չուներ։

Նավակը լողալով մոտեցավ, և Վերան ճանաչեց դրա մեջ կանգնած մարդուն․ Քրտինք Խաղաղություն Ապուր մարշալն էր։

-Վե՛րա, – ասաց նա խիստ արևելյան առոգանությամբ, – դու գիտե՞ս, թե ով եմ ես։

Ինչ-որ արհեստական բան կար նրա ձայնի մեջ։

-Գիտեմ, – պատասխանեց Վերան, – որոշ բաներ կարդացել եմ։ Արդեն վաղուց ամեն բան հասկացել եմ, միայն թե այնտեղ թունելի մասին էր գրված։ Իբրև թե ինչ-որ թունել պետք է լինի։

-Թունե՞լ։ Հնարավոր է։

Վերան զգաց, որ գլոբուսի, որի վրա նստած էր, մակերևույթի մի մասը ներս է բացվում, և նա ընկնում էր առաջացած անցքի մեջ։ Այդ ամենը շատ արագ կատարվեց, բայց նա ամեն դեպքում հասցրեց ձեռքերով կառչել այդ անցքի ծայրից և սկսեց կատաղի կերպով թափահարել ոտքերը՝ փորձելով հենվելու մի տեղ գտնել, բայց ոտքերի տակ և կողքը ոչինչ չկար, միայն անորոշ դատարկություն էր, որում քամոտ էր։ Նրա գլխավերևում երեկոյան տխուր երկնքի կտորն էր, որը ՝ ԽՍՀՄ-ի ձևն էր հիշեցնում (նրա մատները, ամբողջ ուժով սեղմվելով, հարավային  սահմանագիծ էին խցկվում), և այդ ծանոթ ուրվապատկերը, որն ամբողջ կյանք մսեղենի բաժնի պատի վրայի ցլի մսեղիքի գծանկարն էր հիշեցնում, հանկարծ ամենագեղեցիկը թվաց այն ամենից, ինչ կարելի էր երևակայել, որովհետև այլևս ոչինչ չէր մնում՝ բացի դրանից։

Գեղեցիկ, վաղանցիկ աշխարհից, որն անհետանում էր առհավետ, ծփանք լսվեց, և ծանր թիակը հարվածեց սկզբում Վերայի աջ ձեռքի մատներին, իսկ հետո ձախ․ Հայրենիքի լուսավոր ուրվագիծը սկսեց պտտվել և անհետացավ ներքևում՝ հեռավոր մի տեղում։

Վերան զգաց, որ ինչ-որ տարօրինակ տարածության մեջ էր սավառնում․ դա չէր կարելի անկում անվանել, որովհետև շուրջը օդ չկար, և ամենակարևորն այն էր, որ ինքն էլ չկար։ Վերան փորձեց սեփական մարմնի գոնե մի մաս տեսնել, բայց չկարողացավ, թեև այնտեղ, ուր թեքում էր հայացքը, պետք է նրա ոտքերը և ձեռքերը լինեին։ Միայն այդ հայացքն էր մնում, բայց այն ոչինչ չէր տեսնում, թեև նայում էր, ինչպես վախով գլխի ընկավ Վերան, միանգամից բոլոր կողմերը, այնպես որ այն թեքելու անհրաժեշտություն չկար։ Այնուհետև Վերան նկատեց, որ ձայն էր լսում, բայց ոչ ականջներով, այլ ուղղակի ինչ-որ մեկի խոսակցությունն էր ըմբռնում, որը հենց իրեն էր վերաբերում։

-Երրորդ փուլում գտնվող սոլիպսիզմով մեկը կա այստեղ, – ասաց ցածր և որոտացող ձայնը։ – Դրա համար ի՞նչ է հասնում։

-Սոլիպսի՞զմ, – հարցրեց մյուս բարձր և բարակ ձայնը։ – Սոլիպսիզմի համար ոչ մի լավ բան։ Հավերժական բանտարկություն սոցիալիստական ռեալիզմի արձակագրության մեջ։ Իբրև գործող կերպար։

-Այնտեղ արդեն տեղ չկա, – ասած ցածր ձայնր։

-Իսկ Շոլոխովի[15]՞ մոտ, իբրև կազակ, – հուսալով հարցրեց բարձր ձայնը։

-Զբաղված է։

-Իսկ միգուցե, ինչպե՞ս էր կոչվում, – ոգևորված խոսեց բարձր ձայնը, – ռազմական արձակագրությա՞ն մեջ։ Երկու պարբերության արժանի ՆԳԺԿ[16] ինչ-որ լեյտենա՞նտ։ Որպեսզի միայն դուրս գա անկյունից, սրբի ճակատի քրտինքը և ակնապիշ նայի շրջապատող մարդկանց։ Եվ ոչինչ չունենա՝ բացի գլխարկից, քրտինքից և ակնապիշ հայացքից։ Եվ այդպես մի ամբողջ հավերժություն, ի՞նչ կասես։

-Ասում եմ, չէ՞, ամեն ինչ զբաղված է։

-Այդ դեպքում ի՞նչ անենք։

-Թող ինքը մեզ ասի, – որոտաց ցածր ձայնը Վերայի գոյության ամենակենտրոնում։ – Հե՜յ, Վե՛րա, ի՞նչ անենք։

-Ի՞նչ անենք, – հարցրեց Վերան։ – Ինչպե՞ս թե ինչ անեք։

Ասես քամի փչեց․ բայց դա քամի չէր, թեև հիշեցնում էր այն, քանի որ Վերան զգաց, որ ինչ-որ կողմ էր թռչում, ինչպես քամուց քշված տերևը։

-Ի՞նչ անենք, – մեքենաբար կրկնեց Վերան և հանկարծ հասկացավ ամեն ինչ։

-Դե՛հ, – մեղմ մռնչաց ցածր ձայնը։

-Ի՞նչ անենք, – սարսափով ճչաց Վերան։ – Ի՞նչ անենք։ Ի՞նչ անենք։

Նրա ճիչերից յուրաքանչյուրն ուժեղացնում էր քամու նման այդ բանը․ արագությունը, որով սլանում էր դատարկության մեջ, ավելանում էր, և երրորդ ճիչից հետո զգաց, որ ինչ-որ հսկայական օբյեկտի ձգողության ոլորտում էր հայտնվել, որը մինչև այդ ճիչը գոյություն չէր ունեցել, բայց դրանից հետո այնքան իրական էր դարձել, որ Վերան այժմ ընկնում էր դրա վրա այնպես, ինչպես պատուհանից մայթի վրա կընկներ։

-Ի՞նչ անենք, – վերջին անգամ ճչաց նա, սարսափելի ուժով ինչ-որ բանի զարկվեց և այդ հարվածից քնեց․ և քնի միջից ինչ-որ փնթփնթացող, միալար և ասես մեխանիկական ձայն լսեց․

-․․․կառավարիչի օգնականի տեղը, խնդրեցի ինձ հետևյալ պայմանը վերապահել․ ես կարող եմ ստանձնել պաշտոնը երբ կամենամ, լինի դա մեկ ամսից, թե երկու։ Իսկ հիմա ուզում եմ օգտվել այս ժամանակից․ հինգ տարի չեմ տեսել ծնողներիս, կգնամ Ռյազան՝ նրանց տեսնելու։ Ցտեսությո՛ւն, Վերո՛չկա։ Մի՛ վեր կաց։ Վաղը կհասցնես։ Քնի՛ր։

XXVII

Երբ հաջորդ օրը Վերան դուրս եկավ իր սենյակից, ամուսինն ու Մաշան իրերը երկու ճամպրուկների մեջ էին խցկում։

 Թարգմանությունը ռուսերենից՝ Էլիզա Ստեփանյանի

[1] Փիլիսոփայական ուսմունք, որի հիմքում ընկած է սեփական, անհատական ​​գիտակցության՝ իբրև միակ և աներկբայելի իրականության ճանաչումը և շրջակա աշխարհի օբյեկտիվ իրականության ժխտումը։

[2] Ավստրիացի փիլիսոփա, 20-րդ դարի նշանավոր մտածողներից։

[3] Ռուս օկուլտիստ, սպիրիտուալիստ, հրապարակախոս, գրականագետ, թեոսոֆյան ուղղության փիլիսոփա։

[4] Յոգ Ռամաչարակա՝ Ուիլյամ Աթկինսոնի մականունը, որը ամերիկացի փաստաբան, կոմերսանտ, գրող, թարգմանիչ, ինչպես նաև օկուլտիստ էր։

[5] Մոսկվայի կինոթատրոններից։

[6] Գերմանացի ռեժիսոր, սցենարիստ, թատերագիր, դերասան։

[7] Շվեդ նշանավոր ռեժիսոր, սցենարիստ, պրոդյուսեր, գրող, դերասան։

[8] Ավստրիացի գրող-էքսպրեսսիոնիստ, թատերագիր, թարգմանիչ։

[9] Շրջանակի մեջ դրված և վրան որևէ պատկեր կամ տեքստ ունեցող կտավ կամ թուղթ:

[10] Արտադրության միջոցներից զուրկ վարձու բանվոր կապիտալիստական երկրներում:

[11] (լատ․) Libera me, Domine, de morte aeterna՝  Փրկի՛ր ինձ, Աստվա՛ծ, մշտնջենական մահից։

[12] (հոգեբ.) Էքստերիորիզացիա՝ ներհոգեկան գործողությունների դրսևորումը մարդու օբյեկտիվորեն դիտվող վարքում, առարկայացումը և նման առարկայական գործողությունների օգնությամբ անձի որոշակի դրդապատճառների և պլանների իրականացումը։

[13] Ռուս բանաստեղծ, գրող, թատերագիր, հրապարակախոս։

[14] Լարավոր հարվածային երաժշտական գործիք։ :

[15] Ռուս արձակագիր, հրապարակախոս։

[16] ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ